De Kerk is een teken en instrument van Hem die lumen gentium, het licht der volkeren is

Beminde broeders en zusters:

De Epifanie, de "openbaring" van onze Heer Jezus Christus, is een veelvormig mysterie. De Latijnse traditie identificeert het met het bezoek van de Wijzen aan het Kind Jezus in Bethlehem en interpreteert het daarom vooral als een openbaring van de Messias van Israël aan de heidenvolken. Aan de andere kant geeft de oosterse traditie voorrang aan het moment van Jezus' doop in de Jordaan, toen hij zich manifesteerde als de eniggeboren Zoon van de hemelse Vader, gezalfd door de Heilige Geest. Maar het Evangelie van Johannes nodigt ons uit om de bruiloft van Kana te beschouwen als een "openbaring", waar Jezus door water in wijn te veranderen "zijn heerlijkheid openbaarde en zijn leerlingen geloofden in Hem" (Joh 2, 11)[[b:Joh 2, 11]].

En wat moeten we zeggen, geliefde broeders, vooral de priesters van het Nieuwe Verbond, die elke dag getuigen en bedienaars zijn van de "openbaring" van Jezus Christus in de heilige Eucharistie? De Kerk viert alle mysteries van de Heer in dit allerheiligste en meest nederige sacrament, waarin Hij zijn glorie openbaart en tegelijkertijd verbergt. "Adoro te devote, latens Deitas", zo zeggen wij in aanbidding met de heilige Thomas van Aquino[d:242].

In dit jaar 2009, dat ter gelegenheid van de vierde honderdste verjaardag van Galileo Galilei's eerste waarnemingen met de telescoop op een bijzondere manier aan de astronomie is gewijd, kunnen we niet anders dan bijzondere aandacht besteden aan het symbool van de ster, zo belangrijk in het evangelieverhaal van de Wijzen (Mt 2, 1-12)[[b:Mt 2, 1-12]]. Hoogstwaarschijnlijk waren zij astronomen. Vanuit hun observatiepunt, gelegen in het oosten ten opzichte van Palestina, misschien in Mesopotamië, hadden ze de verschijning van een nieuwe ster opgemerkt en dit hemelse fenomeen geïnterpreteerd als een aankondiging van de geboorte van een koning, precies volgens de Heilige Geschriften van de koning der Joden (Num 24, 17)[[b:Num 24, 17]].

In deze unieke episode, verhaald door de heilige Matteüs, zagen de Kerkvaders ook een soort kosmologische "revolutie", veroorzaakt door de intrede van de Zoon van God in de wereld. De heilige Johannes Chrysostomus schrijft bijvoorbeeld: "Toen de ster boven het Kind stond, hield hij stil; en alleen een kracht die de sterren niet hebben zou dit kunnen doen, dat wil zeggen: eerst verbergen, dan opnieuw verschijnen en uiteindelijk stilstaan" Johannes Chrysostomus,...Johannes Chrysostomus, Homilieën over het Evangelie van Matteüs 7, 3. Heilige Gregorius van Nazianze bevestigt dat Christus' geboorte nieuwe omloop aan de sterren gaf vgl. Dogmatische gedichten,...vgl. Dogmatische gedichten, v. 53-64: PG 37, 428-429. Dit moet duidelijk in symbolische en theologische zin worden begrepen. Terwijl de heidense theologie de elementen en krachten van de kosmos vergoddelijkte, beschouwt het christelijk geloof, als de bijbelse openbaring tot vervulling komt, één enkele God, Schepper en Heer van het gehele universum.

De goddelijke liefde, vleesgeworden in Christus, is de fundamentele en universele wet van de schepping. Dit wordt echter niet in poëtische zin begrepen, maar in reële zin. Voor de rest is dit hoe Dante het heeft begrepen, toen hij in het sublieme vers dat het Paradijs en de hele Goddelijke Komedie afsluit, God definieert als "de liefde die de zon en de andere sterren beweegt" Paradijs, XXIII, 145[[1076]]. Dit betekent dat de sterren, de planeten en het hele universum niet worden bestuurd door een blinde kracht, ze gehoorzamen niet alleen de dynamiek van de materie.

Het zijn dus niet de kosmische elementen die vergoddelijkt moeten worden, maar integendeel: in alles en boven alles is er een persoonlijke wil, de Geest van God die zich in Christus openbaarde als Liefde Spe Salvi, 5[[2067|5]]. Als dat zo is, dan zijn de mensen, zoals heilige Paulus aan de Kolossenzen schrijft, geen slaven van de "machten van de kosmos" (Kol 2, 8)[[b:Kol 2, 8]], maar ze zijn vrij, dat wil zeggen, in staat zich te verhouden tot de scheppende vrijheid van God.

God staat aan de oorsprong van alles en bestuurt alles, niet op de manier van een koude en anonieme beweger, maar als Vader, Bruidegom, Vriend, Broer, als Logos, "Woord-Rede", die zich voor eens en altijd aansloot bij ons sterfelijke vlees en onze toestand volledig deelde, waarbij Hij de overvloedige kracht van zijn genade openbaarde.

In het Christendom bestaat er dus een eigenaardige kosmologische opvatting, die zeer verheven uitdrukkingen vond in de middeleeuwse filosofie en theologie. Ook in onze tijd vertoont het interessante tekenen van een nieuwe bloei, dankzij de passie en het geloof van talloze wetenschappers, die, in de voetsporen van Galileo, de rede en het geloof niet verloochenen, maar beide in hun hart zeer waarderen in hun wederzijdse vruchtbaarheid.

Het christelijke denken vergelijkt de kosmos met een "boek" – zoals Galileo ook zei – en beschouwt het als het werk van een auteur die zich uitdrukt door de "symfonie" van de schepping. Binnen deze symfonie is er op een bepaald moment wat in muziektaal een "solo" zou worden genoemd, een thema dat aan één instrument of één enkele stem wordt toevertrouwd, en het is zo belangrijk dat de betekenis van de hele opera hiervan afhangt. Deze "solo" is Jezus, wie precies een koninklijk teken toekomt: de verschijning van een nieuwe ster aan het firmament.

Oude christelijke schrijvers vergelijken Jezus met een nieuwe zon. Volgens de huidige astrofysische kennis zouden we hem moeten vergelijken met een nog centralere ster, niet alleen voor het zonnestelsel maar zelfs voor het hele bekende universum. In dit zowel fysisch als metafysisch mysterieuze ontwerp, dat leidde tot de verschijning van de mens als de bekroning van de elementen van de schepping, kwam Jezus ter wereld, "geboren uit een vrouw" (Gal 4, 4)[b:Gal 4, 4], zoals heilige Paulus schrijft. De Mensenzoon vat in zichzelf de aarde en de hemel samen, de schepping en de Schepper, het vlees en de Geest. Hij is het middelpunt van de kosmos en van de geschiedenis, omdat daarin de auteur en zijn werk samenkomen zonder ze te vermengen.

In de aardse Jezus is het hoogtepunt van de schepping en de geschiedenis, maar in de opgestane Christus gaat het verder: de overgang door de dood naar het eeuwige leven loopt vooruit op het punt van de “samenkomst” van alles in Christus (Ef 1, 10)[[b:Ef 1, 10]]. "Alles is door hem en voor hem geschapen", schrijft de Apostel (Kol 1, 16)[b:Kol 1, 16]. En juist met de verrijzenis uit de doden verkreeg hij "in alles de eerste te zijn" (Kol 1, 18)[b:Kol 1, 18]. Jezus zelf bevestigt dit wanneer hij na de verrijzenis aan de leerlingen verschijnt: "Mij is alle macht gegeven in de hemel en op aarde" (Mt 28, 18)[b:Mt 28, 18].

Dit bewustzijn ondersteunt de gang van de Kerk, het Lichaam van Christus, langs de paden van de geschiedenis. Er is geen schaduw, hoe dicht ook, die het licht van Christus kan verduisteren. Om deze reden behouden degenen die in Christus geloven altijd de hoop, zelfs vandaag de dag, temidden van de grote sociale en economische crisis die de mensheid teistert temidden van de haat en het destructieve geweld dat vele delen van de aarde nog steeds bloedig raakt; tegenover het egoïsme en de pretentie van de mens om zichzelf als een god van zichzelf te profileren, wat soms leidt tot gevaarlijke veranderingen in het goddelijke plan voor het leven en de waardigheid van de mens, voor het gezin en de harmonie van de schepping.

Zoals ik al opmerkte in de voornoemde encycliek Spe Salvi[2067], behoudt onze poging om het menselijk leven en de wereld te bevrijden van vergiftiging en besmetting die het heden en de toekomst zouden kunnen vernietigen, zijn waarde en betekenis, zelfs als we ogenschijnlijk niet slagen of machteloos lijken tegenover de druk van vijandige krachten, want "wat ons bemoedigt en onze activiteit stuurt, zowel in goede als in slechte uren, is de grote hoop gebaseerd op Gods beloften" Spe Salvi, 35[[2067|35]].

De universele heerschappij van Christus wordt op een bijzondere manier over de Kerk uitgeoefend. "Alles heeft God onder zijn voeten gelegd", zo staat er in de brief aan de Efeziërs, "en Hemzelf, verheven boven alles, heeft Hij als Hoofd gegeven aan de kerk" (Ef 1, 22-23)[b:Ef 1, 22-23]. De Epifanie is de openbaring van de Heer en als weerspiegeling de openbaring van de Kerk, omdat het Lichaam niet gescheiden kan worden van het Hoofd.

De eerste lezing van de liturgie van vandaag, ontleend aan de zogenaamde "derde Jesaja", biedt ons het exacte perspectief om de realiteit van de Kerk te begrijpen, als een mysterie van gereflecteerd licht: "Sta op, en schitter," zegt de profeet als hij zich tot Jeruzalem richt, "want Uw licht is gekomen; de glorie van de Heer gaat over u op" (Is 60, 1)[b:Is 60, 1]. De Kerk is de verlichte mensheid, "gedoopt" in de heerlijkheid van God, dat wil zeggen in zijn liefde, in zijn schoonheid, in zijn heerschappij.

De Kerk weet dat haar menselijkheid, met haar grenzen en haar ellende, het werk van de Heilige Geest meer benadrukt. Ze kan nergens op roemen, behalve in haar Heer: het licht komt niet van haar, de glorie is niet van haar. Maar haar vreugde die niemand haar kan ontnemen, is juist om "een teken en instrument" te zijn van Hem die “lumen gentium”, het licht der volkeren is Lumen Gentium, 1[[617|1]].

Beste vrienden, in dit jaar van heilige Paulus[d:165] nodigt het feest van Driekoningen de Kerk, en daarin elke gemeenschap en elke gelovige, uit om, zoals de Apostel van de heidenen deed, de dienst na te volgen die de ster heeft verleend aan de Wijzen uit het Oosten, die ze geleidde tot Jezus vgl. Heilige Leo de Grote,...vgl. Heilige Leo de Grote, Verhandeling 3 over Epifanie, 5: PL 54, 244. Wat was het leven van Sint Paulus, na zijn bekering, anders dan een "race" om het licht van Christus naar de mensen te brengen en, omgekeerd, om de mensen naar Christus te brengen? Gods genade maakte heilige Paulus tot een “ster” voor de heidenen. Zijn dienstwerk is een voorbeeld en een bemoediging voor de Kerk om te herontdekken dat zij in wezen missionair is en om de inzet te hernieuwen het Evangelie te verkondigen, vooral aan degenen die het nog niet kennen.

Maar als we naar heilige Paulus kijken, mogen we niet vergeten dat al zijn verkondiging werd gevoed door de Heilige Schrift. Daarom is het, in het perspectief van de recente Bisschoppensynode[d:223], noodzakelijk om krachtig te herbevestigen dat de Kerk en elk van de christenen alleen het licht kunnen zijn dat tot Christus leidt, als zij zich ijverig en innig voeden met het Woord van God. Het Woord, en zeker niet wij, is wat verlicht, zuivert en bekeert. Wij zijn dienaren van het Woord des levens. Heilige Paulus beschouwde zichzelf en zijn dienstwerk als een dienst aan het Evangelie. "Ik doe alles voor het Evangelie", schrijft hij (1 Kor 9, 23)[b:1 Kor 9, 23]. De Kerk, elke kerkgemeenschap, elke bisschop en elke priester moet hetzelfde kunnen zeggen: ik doe alles voor het Evangelie.

Dierbare broeders en zusters, bid voor ons, herders van de Kerk, zodat wij, door het Woord van God dagelijks in ons op te nemen, het getrouw aan onze broeders en zusters kunnen doorgeven. Maar wij bidden ook voor u allen, gelovigen, omdat elke christen door het Doopsel en het Vormsel geroepen is om Christus, het licht van de wereld, te verkondigen met het woord en het getuigenis van zijn leven.

Moge de Maagd Maria, Ster van de evangelisatie, ons helpen deze missie samen uit te voeren; en moge heilige Paulus, apostel van de heidenen, vanuit de hemel voor ons ten beste spreken. Amen.