Totum Amoris Est

"Alles behoort tot de liefde". Voorwoord: ed. Ravier - Devos, Parijs 1969, 336 [[1051]] In deze woorden kunnen we de geestelijke nalatenschap samenvatten die de heilige Franciscus van Sales heeft nagelaten, die vier eeuwen geleden, op 28 december 1622, in Lyon stierf. Hij was iets ouder dan vijftig jaar en was reeds twintig jaar bisschop en 'verbannen' prins van Genève. Hij was naar Lyon gekomen na zijn laatste diplomatieke opdracht. De hertog van Savoye had hem gevraagd om kardinaal Maurits van Savoye te vergezellen naar Avignon. Samen zouden ze hulde brengen aan de jonge koning Lodewijk XIII, op weg terug naar Parijs, door de Rhônevallei, na een zegevierende militaire campagne in het zuiden van Frankrijk. Franciscus was moe en had een zwakke gezondheid, maar hij was de reis begonnen uit pure dienstbaarheid. "Als het niet erg nuttig voor hun dienst zou zijn dat ik deze reis zou maken, zou ik zeker veel goede en degelijke redenen hebben om mezelf ervan vrij te stellen; maar als het om hun dienst gaat, dood of levend, zal ik me niet terugtrekken, maar zal ik gaan of meegesleurd worden." Brief 2103: Aan Monsieur Sylvestre de Saluces de la Mente, Abt van Hautecombe (3 nov. 1622), in Œuvres de Saint François de Sales, XXVI, Annecy 1932, 490-491 [[6466]] Dit was zijn temperament. Toen hij uiteindelijk in Lyon aankwam, nam hij zijn intrek in het klooster van de Visitandinnen, in het huis van de tuinman, om niet te veel onrust te veroorzaken en tegelijkertijd vrijer te zijn om iedereen te ontmoeten die hij wilde.

Hij was al lang niet meer onder de indruk van de 'onstabiele grandeur van het hof' 1961 Brief aan een dame (19 december 1622), in Œuvres de Saint François de Sales, XX (Brieven, X: 1621-1622), Annecy 1918, 395 [[6466]] en ook zijn laatste dagen had hij besteed aan het uitoefenen van zijn ambt als herder in een opeenvolging van afspraken: biechten, gesprekken, lezingen, preken en de laatste, niet aflatende brieven van geestelijke vriendschap. De diepe reden voor deze door God vervulde levensstijl was hem in de loop der tijd steeds duidelijker geworden, en hij formuleerde deze met eenvoud en nauwkeurigheid in zijn beroemde ‘Verhandeling over de Liefde van God’: 'Als de mens met enige aandacht aan het goddelijke denkt, voelt hij onmiddellijk een zekere zoete emotie in zijn hart, die bewijst dat God de God van het menselijke hart is'. I, 15 (ed. Ravier - Devos, Paris 1969), 395 [[1051]] Dit is de synthese van zijn denken. De ervaring van God is een bewijs van het menselijk hart. Het is geen mentale constructie, het is eerder een herkenning vol ontzag en dankbaarheid, die voortvloeit uit de manifestatie van God. Het is in het hart en door het hart dat dat subtiele en intense eenheidsproces plaatsvindt waardoor de mens God herkent en tegelijkertijd zichzelf, zijn eigen oorsprong en diepte, zijn eigen vervulling, in de oproep tot liefde. Hij ontdekt dat geloof geen blinde beweging is, maar in de eerste plaats een houding van het hart. Hierdoor vertrouwt de mens zichzelf toe aan een waarheid die aan zijn geweten verschijnt als een 'zoete emotie', die in staat is een overeenkomstig en onvervreemdbaar welbehagen op te wekken voor elke geschapen werkelijkheid, zoals hij graag zei.

In dit licht begrijpt men hoe er voor Franciscus van Sales geen betere plaats was om God te vinden en Hem te helpen zoeken dan in het hart van elke vrouw en man van zijn tijd. Hij had dit geleerd door zichzelf met aandacht te observeren, vanaf zijn vroege jeugd, en door het menselijk hart te onderzoeken.

Met een intiem besef van een dagelijks leven dat door God wordt bewoond, had hij in de laatste bijeenkomst van die dagen in Lyon, aan zijn Visitandinnen, de uitdrukking nagelaten waarmee hij later zijn nagedachtenis zou willen bezegelen: 'Ik heb alles in deze twee woorden samengevat toen ik jullie zei niets te weigeren, niets te verlangen; meer heb ik jullie niet te zeggen'. Entretiens spirituels, Dernier entretien (21), ed. Ravier - Devos, Parijs 1969, 1319 [[8781]] Het was echter geen oefening in puur voluntarisme, "een wil zonder nederigheid", Gaudete et Exsultate [[6894|49]] die subtiele verleiding op de weg naar heiligheid die het verwart met rechtvaardiging door eigen kracht, met de aanbidding van de menselijke wil en eigen kunnen, "die resulteert in een egocentrische en elitaire zelfgenoegzaamheid verstoken van ware liefde". Gaudete et Exsultate [[6894|57]] Veel minder was het puur quiëtisme, een passieve overgave zonder genegenheid aan een leer zonder ‘vlees’ en zonder geschiedenis. vgl: Gaudete et Exsultate [[[6894|37-39]]] Het kwam veeleer voort uit de contemplatie van het leven zelf van de vleesgeworden Zoon. Het was 26 december en de heilige sprak tot de zusters temidden het mysterie van Kerstmis: "Zien jullie het Kind Jezus in de kribbe? Hij ontvangt alle tand des tijds, de kou en alles wat de Vader Hem laat overkomen. Hij weigert de kleine troost die zijn moeder hem geeft niet, en er staat niet geschreven dat hij ooit zijn handen heeft uitgestrekt om de borst van zijn Moeder te krijgen, maar dat Hij alles heeft overgelaten aan haar zorg en voorkennis; zo moeten wij ook niets verlangen of weigeren, alles verdragen wat God ons zendt, de kou en de beledigingen van de tijd". Dernier entretien (21): ed. Ravier - Devos, Parijs 1969, 1319 [[8781]] Het is ontroerend om de zorg voor het menselijke als onmisbaar te erkennen. Op de school van de Menswording had hij dus geleerd de geschiedenis te lezen en haar met vertrouwen te bewonen.

Het criterium van de liefde
Door ervaring had hij het verlangen herkend als de wortel van al het ware spirituele leven en tegelijkertijd als de plaats van de vervalsing ervan. Om deze reden had hij, sterk puttend uit de spirituele traditie die hem was voorgegaan, begrepen hoe belangrijk het was om het verlangen voortdurend op de proef te stellen door middel van een voortdurende oefening in onderscheidingsvermogen. Het ultieme criterium voor zijn evaluatie had hij gevonden in de liefde. In zijn laatste toespraak in Lyon, op het feest van de heilige Stefanus, twee dagen voor zijn dood, had hij gezegd: 'Het is de liefde die onze werken volmaakt maakt. Ik zeg jullie nog veel meer. Hier is iemand die met een ons liefde het martelaarschap voor God ondergaat; zij verdient veel, omdat men zijn leven niet meer zou kunnen geven; maar iemand anders die maar een schrammetje lijdt met twee ons liefde zal veel grotere verdiensten hebben, want het is caritas en liefde die waarde geven aan onze werken'. Dernier entretien (21): ed. Ravier - Devos, Parijs 1969, 1308 [[8781]]

Met verrassende concreetheid vervolgde hij, de moeilijke relatie tussen contemplatie en actie illustrerend: 'Jullie weten of zouden moeten weten dat contemplatie op zichzelf beter is dan actie en het actieve leven; maar als men in het actieve leven een grotere eenheid (met God) vindt, dan is het beter. Als een zuster die in de keuken staat en de pan op het vuur houdt meer liefde en caritas heeft dan een andere, dan zal het materiële vuur haar niet tegenhouden, maar haar helpen om God meer te behagen. Het gebeurt vaak genoeg dat men verenigd is met God in actie als in eenzaamheid; uiteindelijk kom ik altijd terug op de vraag waar men grotere liefde vindt." Dernier entretien (21): ed. Ravier - Devos, Parijs 1969, 1308 [[8781]] Dit is de ware vraag die alle nutteloze verstarring of terugtrekking in zichzelf overwint: zich op elk moment, bij elke keuze, in elke omstandigheid van het leven afvragen waar de grootste liefde te vinden is. Het is geen toeval dat Franciscus van Sales door Johannes Paulus II een "Leraar van de Goddelijke Liefde" Ter gelegenheid van de 400e verjaardag van de bisschopswijding van de heilige Franciscus van Sales [[9180|(3)]] werd genoemd, niet alleen omdat hij er een krachtig traktaat over schreef, maar vooral omdat hij er getuige van was. Aan de andere kant kunnen zijn geschriften niet beschouwd worden als een theorie die achter een bureau is gecomponeerd, ver verwijderd van de zorgen van de gewone man. In feite werd zijn onderricht geboren uit het aandachtig luisteren naar de ervaring.

Hij transformeerde slechts in de leer wat hij beleefde en las met scherpzinnigheid, verlicht door de Geest, in zijn unieke en vernieuwende pastorale handelen. Een synthese van deze manier van handelen is te vinden in het Voorwoord van dezelfde Verhandeling over de Liefde van God: "In de heilige Kerk behoort alles tot de liefde, leeft in de liefde, wordt gedaan uit liefde en komt voort uit liefde". Voorwoord: ed. Ravier - Devos, Parijs 1969, 336 [[1051]]

De jaren van de vroege vorming: het avontuur van het zich kennen in God
Hij werd geboren op 21 augustus 1567, in het kasteel van Sales, vlakbij Thorens, als zoon van François de Nouvelles, heer van Boisy, en Françoise de Sionnaz. "Hij leefde aan het begin van twee eeuwen, de 16e en 17e eeuw, en bracht het beste van de leer en de culturele verworvenheden van de eeuw die ten einde liep samen, door de erfenis van het humanisme te verzoenen met de drang naar het absolute, eigen aan de mystieke stromingen." H. Franciscus van Sales [[4059|1]].

Na zijn eerste culturele opleiding, eerst aan het college van La Roche-sur-Foron en daarna aan dat van Annecy, kwam hij aan in Parijs, aan het pas opgerichte jezuïetencollege van Clermont. In de hoofdstad van het koninkrijk Frankrijk, verwoest door de godsdienstoorlogen, beleefde hij twee opeenvolgende innerlijke crises die een onuitwisbaar stempel op zijn leven zouden drukken. Dat vurige gebed in de kerk Saint-Étienne-des-Grès, voor de Zwarte Madonna van Parijs, zou in zijn hart, te midden van de duisternis, een vlam doen ontbranden die voor altijd in hem levend zou blijven, als de sleutel tot het begrijpen van zijn eigen ervaring en die van anderen. "Wat er ook gebeurt, Heer, u die alles in uw handen houdt en wiens wegen alle rechtvaardigheid en waarheid zijn, (...) ik zal u liefhebben, Heer (...), ik zal u hier liefhebben, o mijn God, en ik zal altijd hopen op uw barmhartigheid en ik zal altijd uw lof herhalen. (...) O Heer Jezus, u zult altijd mijn hoop en mijn redding zijn in het land van de levenden." 3: Acte d'abandon heroïque, in Œuvres de Saint François de Sales, XXII (Opuscules, I), Annecy 1925, 41. [[6505]] Zo noteerde hij in zijn notitieboekje, rust vindend. En deze ervaring, met haar angsten en vragen, zal altijd verhelderend voor hem blijven en hem een bijzondere weg geven in het mysterie van Gods relatie met de mens. Het zal hem helpen om te luisteren naar het leven van anderen en om met fijn onderscheidingsvermogen de innerlijke houding te herkennen die het denken verenigt met het voelen, de rede met de affecten, en die de 'God van het menselijk hart' bij naam noemt. Langs deze weg liep Franciscus niet het gevaar een theoretische waarde toe te kennen aan zijn eigen persoonlijke ervaring en deze te verabsoluteren, maar leerde hij iets buitengewoons, de vrucht van genade: in God zijn eigen ervaringen en die van anderen te lezen.

Hoewel hij nooit beweerd heeft een theologisch systeem uit te werken, had zijn reflectie over het geestelijk leven een theologische waardigheid bij uitstek. Wat in hem naar voren komt zijn de essentiële kenmerken van theologie bedrijven, waarbij twee constitutieve dimensies nooit vergeten mogen worden. De eerste is het geestelijk leven, want het is in nederig en volhardend gebed, in openheid voor de Heilige Geest, dat men het Woord van God kan proberen te begrijpen en uit te drukken; theologen worden theologen in de smeltkroes van het gebed. De tweede dimensie is het kerkelijk leven: het gevoel in de Kerk en met de Kerk. Ook de theologie heeft geleden onder de individualistische cultuur, maar de christelijke theoloog werkt zijn denken uit ondergedompeld in de gemeenschap en breekt daarin het brood van het Woord. vgl: Aan het einde van het negende quinquennio (5 jaars termijn) [[[9197]]] De reflectie van Franciscus van Sales, in de marge van de scholastieke twisten van zijn tijd en toch met respect voor hen, komt juist voort uit deze twee constituerende eigenschappen.

De ontdekking van een nieuwe wereld
Nadat hij zijn humaniora had afgerond, ging hij rechten studeren aan de universiteit van Padua. Terug in Annecy had hij, ondanks het verzet van zijn vader, de richting van zijn leven bepaald. Op 18 december 1593 werd hij tot priester gewijd en begin september van het volgende jaar werd hij op uitnodiging van de bisschop, Monseigneur Claude de Granier, naar de moeilijke missie in de Chablais geroepen, een gebied dat tot het bisdom Annecy behoorde, dat calvinistisch belijdend was en dat in de wirwar van oorlogen en vredesverdragen opnieuw onder controle van het hertogdom Savoye was gekomen. Dit waren intense en dramatische jaren. Hier ontdekte hij, samen met enkele onbuigzame onverzettelijken die hem later tot nadenken zouden stemmen, zijn talenten als bemiddelaar en man van de dialoog. Hij toonde zich ook de uitvinder van originele en gedurfde pastorale praktijken, zoals de beroemde f’euilles volantes’, die overal werden opgehangen en zelfs onder huisdeuren werden geschoven.

In 1602 keerde hij terug naar Parijs om een delicate diplomatieke missie uit te voeren, namens Granier zelf en op nauwkeurige instructie van de Apostolische Stoel, na alweer een verandering in het politiek-religieuze kader van het grondgebied van het bisdom Genève. Ondanks de goede wil van de Franse koning mislukte de missie. Zelf schreef hij aan paus Clemens VIII: "Na negen hele maanden was ik gedwongen om op mijn schreden terug te keren zonder bijna iets tot stand te hebben gebracht". 165: À Sa Sainteté Clément VIII (fine ottobre 1602), in Œuvres de Saint François de Sales, XII (Lettres, II: 1599-1604), Annecy 1902, 128. [[6466]] Toch bleek die missie voor hem en voor de Kerk van een onverwachte rijkdom op menselijk, cultureel en religieus gebied. In de vrije tijd die de diplomatieke onderhandelingen hem boden, preekte Franciscus in aanwezigheid van de koning en het hof van Frankrijk, knoopte hij belangrijke betrekkingen aan en dompelde hij zich bovenal volledig onder in de wonderbaarlijke geestelijke en culturele lente van de moderne hoofdstad van het Koninkrijk.

Alles was er veranderd en was aan het veranderen. Hij liet zich raken en bevragen door de grote problemen die zich in de wereld voordeden en door de nieuwe manier om daarnaar te kijken, door de verrassende vraag naar spiritualiteit die was ontstaan en door de ongekende vragen die daardoor werden opgeroepen. Kortom, hij werd zich bewust van een ware "overgang van een tijdperk", die beantwoord moest worden door oude en nieuwe talen. Het was zeker niet de eerste keer dat hij fervente christenen ontmoette, maar het was wel iets anders. Het was niet het door godsdienstoorlogen geteisterde Parijs dat hij in zijn vormingsjaren had gezien, en zelfs niet de bittere strijd in de Chablais. Het was een onverwachte realiteit: een menigte 'heiligen, echte heiligen, talrijk en overal'. H. Bremond, L'humanisme.. H. Bremond, L'humanisme dévôt: 1580-1660, in Histoire littéraire du sentiment religieux en France: depuis la fin des guerres de religion jusqu'à nos jours, I, Jérôme Millon, Grenoble 2006, 131. Er waren mannen en vrouwen van cultuur, professoren aan de Sorbonne, vertegenwoordigers van de instellingen, prinsen en prinsessen en bedienden, religieuze mannen en vrouwen. Een diverse wereld die dorst naar God.

Het ontmoeten van deze mensen en het herkennen van hun vragen was een van de belangrijkste voorzienige omstandigheden van zijn leven. Schijnbaar nutteloze en onsuccesvolle dagen werden zo omgevormd tot een onvergelijkbare leerschool voor het lezen van de stemmingen van de tijd, zonder ooit te verzanden. In hem werd de bekwame en onvermoeibare polemist door genade veranderd in een goede vertolker van de tijd en een buitengewone leidsman van zielen. Zijn pastorale actie, zijn grote werken ( Introduction la vie de dévotion [1537] en Traite de l'Amour de Dieu [1051]), de duizenden brieven van spirituele vriendschap die daaruit voortkwamen, binnen en buiten de muren van kloosters en conventen verzonden naar religieuzen en zusters, naar mannen en vrouwen van het hof en naar gewone mensen, zijn ontmoeting met Jeanne Francisca de Chantal en de oprichting van de Visitandinnen in 1610, zouden onbegrijpelijk zijn zonder dit innerlijke keerpunt. Evangelie en cultuur vonden toen een vruchtbare synthese, waaruit de intuïtie van een ware en juiste methode voortkwam, gerijpt en klaar voor een blijvende en veelbelovende oogst.

In een van de allereerste brieven over geestelijke begeleiding en vriendschap, gestuurd naar een van de gemeenschappen die hij in Parijs bezocht, spreekt Franciscus van Sales, zij het met nederigheid, over "zijn methode", die verschilt van andere, met het oog op echte hervorming. Een methode die hardheid afzweert en volledig vertrouwt op de waardigheid en bekwaamheid van een godvruchtige ziel, ondanks haar zwakheden: "Ik twijfel eraan dat er nog een andere belemmering kan zijn die uw hervorming tegenwerkt: misschien hebben degenen die haar u hebben opgelegd de wond te hard behandeld. (...) Ik prijs hun methode, hoewel het niet de methode is die ik wil gebruiken, vooral niet tegenover edele en goed opgeleide geesten zoals de jouwe. Ik denk dat het beter is om ze gewoon het kwaad te laten zien en de scalpel in hun handen te leggen, zodat ze zelf de noodzakelijke incisie kunnen maken. Maar verwaarloos daarom niet de hervorming die jullie nodig hebben. 168 Aan de zusters van het klooster van de "Filles-Dieu" (22 november 1602), in Œuvres de Saint François de Sales, XII (Lettres, II: 1599-1604), Annecy 1902, 105. [[6466]] Uit deze woorden spreekt de blik die het Salesiaanse optimisme beroemd heeft gemaakt en die zijn blijvende stempel heeft gedrukt in de geschiedenis van de spiritualiteit, door opeenvolgende bloeiperiodes, zoals in het geval van Don Bosco twee eeuwen later.

Teruggekeerd in Annecy werd hij op 8 december van hetzelfde jaar 1602 tot bisschop gewijd. De invloed van zijn bisschopsambt op Europa in die tijd en in de eeuwen daarna lijkt immens. "Hij is een apostel, een prediker, een schrijver, een man van actie en gebed; hij zet zich in voor de verwezenlijking van de idealen van het Concilie van Trente; hij is betrokken bij de controverse en de dialoog met de protestanten en ervaart steeds meer, naast de noodzakelijke theologische confrontatie, de doeltreffendheid van persoonlijke relaties en caritas; hij wordt belast met diplomatieke missies op Europees niveau en met sociale taken van bemiddeling en verzoening.” H. Franciscus van Sales [[4059|2]] Bovenal is hij een vertolker van het veranderende tijdperk en een gids voor de zielen in een tijd die, op een nieuwe manier, dorst naar God.

De caritas doet alles voor haar kinderen
Tussen 1620 en 1621, dus op de rand van zijn leven, richtte Franciscus woorden tot een priester in zijn diocees die zijn visie op de tijd konden verhelderen. Hij moedigde hem aan om zich toe te wijden aan het schrijven van originele teksten, die in staat waren om de nieuwe vragen te onderscheppen en de noodzaak ervan aan te voelen. "Ik moet u zeggen dat de kennis die ik dagelijks opdoe over de gemoedstoestanden van de wereld mij hartstochtelijk doet wensen dat de goddelijke Goedheid enkele van zijn dienaren inspireert om te schrijven naar de smaak van deze arme wereld". 1869: À M. Pierre Jay (1620 of 1621), in Œuvres de Saint François de Sales, XX (Lettres, X: 1621-1622), Annecy 1918, 219. [[6466]] De reden voor deze aanmoediging vond hij in zijn eigen visie op de tijd: "De wereld wordt zo teer, dat ze over niet al te lange tijd niet meer aangeraakt durft te worden, behalve met fluwelen handschoenen, noch haar wonden verzorgd, behalve met pleisters; maar wat maakt het uit, als de mensen genezen en uiteindelijk gered worden? Onze koningin, de caritas, doet alles voor haar kinderen. 1869: À M. Pierre Jay (1620 of 1621), in Œuvres de Saint François de Sales, XX (Lettres, X: 1621-1622), Annecy 1918, 219. [[6466]] Dit is geen voor de hand liggende eigenschap, laat staan een definitieve overgave in het aangezicht van een nederlaag. Het was eerder de intuïtie van een verandering die aan de gang was en de noodzaak, geheel evangelisch, om te begrijpen hoe die te ondergaan.

Hetzelfde besef was overigens gerijpt en kwam tot uiting bij de inleiding van de Verhandeling over de liefde tot God, in het Voorwoord: 'Ik heb de mentaliteit van de mensen van deze eeuw voor ogen gehouden en kon niet anders; het is heel belangrijk om rekening te houden met de tijd waarin men schrijft'. Voorwoord: uitg. Ravier - Devos, Parijs 1969, 339. [[1051]] Vragend naar de welwillendheid van de lezer zei hij vervolgens: 'Als u vindt dat de stijl een beetje verschilt van die van de Philothea, en beide erg ver afstaan van die van de Kruisverdediging, bedenk dan dat men in negentien jaar veel dingen leert en vergeet; dat de taal van de oorlog anders is dan die van de vrede, en dat jonge beginners op de ene manier worden aangesproken, oude kameraden op een andere'. Voorwoord: uitg. Ravier - Devos, Parijs 1969, 347. [[1051]] Maar, geconfronteerd met deze verandering, waar moeten we beginnen? Niet ver van Gods eigen geschiedenis met de mens. Vandaar de uiteindelijke bedoeling van zijn Verhandeling: 'In werkelijkheid heb ik mij slechts voorgenomen om met eenvoud en echtheid, zonder kunstgrepen en, a fortiori, zonder franje, de geschiedenis weer te geven van de geboorte, groei, decadentie, werkingen, eigenschappen, voordelen en verheven kwaliteiten van de goddelijke liefde'. Voorwoord: uitg. Ravier - Devos, Parijs 1969, 338-339. [[1051]]

Vragen van een tijd in verandering
Ter gelegenheid van zijn vierde honderdste sterfdag vroeg ik me af wat de erfenis van Franciscus van Sales voor onze tijd was, en ik vond zijn buigzaamheid en visie verhelderend. Deels door Gods gave, deels door zijn persoonlijke aard, en ook door zijn vasthoudendheid in het cultiveren van ervaring, had hij een heldere perceptie van de veranderende tijden. Hijzelf zou nooit gedacht hebben dat hij zo'n gelegenheid voor de verkondiging van het evangelie zou herkennen. Het Woord dat hij sinds zijn jeugd had liefgehad, was in staat om zijn weg te vinden en nieuwe en onvoorspelbare horizonten te openen in een wereld die snel veranderde.

Dit is wat ons te wachten staat als een essentiële taak ook voor onze overgang van tijdperk: een niet-zelf-referentiële Kerk, vrij van alle wereldsheid maar in staat om de wereld te bewonen, het leven van mensen te delen, samen te wandelen, te luisteren en te verwelkomen. vgl: Tot de bisschoppen, priesters, religieuzen, seminaristen en catechisten [[[9198]]] Dit is wat Franciscus van Sales heeft bereikt door, met de hulp van de genade, zijn tijdperk te lezen. Hij nodigt ons dan ook uit om af te stappen van een overdreven preoccupatie met onszelf, met structuren, met sociale beeldvorming, en ons veeleer af te vragen wat de concrete behoeften en spirituele verwachtingen van onze mensen zijn. vgl: Tot de bisschoppen, priesters, religieuzen, seminaristen en catechisten [[[9198]]] Het is daarom belangrijk, ook voor vandaag, om enkele van zijn cruciale keuzes te herlezen, om verandering met evangelische wijsheid te omarmen.

De bries en de vleugels
De eerste van deze keuzes was de gelukkige relatie tussen God en de mens te herlezen en opnieuw voor te stellen aan elke persoon, in zijn of haar specifieke toestand. De uiteindelijke reden en het concrete doel van de Verhandeling is immers precies om aan de tijdgenoten de fascinatie van Gods liefde te illustreren. "Wat zijn," vraagt hij, "de gebruikelijke akkoorden waardoor de Goddelijke Voorzienigheid ons hart naar zijn liefde trekt? II, 12: ed. Ravier - Devos, Parijs 1969, 444. [[1051]] Hij neemt een suggestieve aanzet uit de tekst van Hosea 11:4, "Ik trok hen met banden van goedheid (Vulg: in funiculis Adam), met banden van liefde; ik was voor hen als iemand die een kind aan zijn wang optilt; ik boog me over hem heen om hem te eten te geven". [[b:Hos. 11, 4]] en definieert deze gewone middelen als "banden van menselijkheid of van caritas en vriendschap". "Het lijdt geen twijfel," schrijft hij, "dat we niet tot God worden getrokken door ijzeren ketenen, zoals stieren en buffels, maar door uitnodigingen, verrukkelijke aantrekkingen en heilige ingevingen, die dan de banden van Adam en menselijkheid zijn; dat wil zeggen, geschikt en passend voor het menselijk hart, waarvoor vrijheid natuurlijk is. II, 12: ed. Ravier - Devos, Parijs 1969, 444. [[1051]] Het was door deze banden dat God zijn volk uit de slavernij bracht, hen leerde lopen, hen bij de hand hield, zoals een vader of moeder dat doet met hun kind. Geen dwang van buitenaf dus, geen despotisch en willekeurig geweld, geen geweld. In plaats daarvan de overtuigende vorm van een uitnodiging die de vrijheid van de mens intact laat. "Genade," gaat hij verder, zeker denkend aan zoveel levensverhalen die hij is tegengekomen, "heeft kracht, niet om te dwingen, maar om het hart te trekken; ze bezit een heilig geweld, niet om te schenden, maar om onze vrijheid liefdevol te maken; ze werkt met kracht, maar zo lieflijk dat onze wil niet verpletterd blijft onder zo'n krachtige actie; ze dwingt ons, maar verstikt onze vrijheid niet: zodat het voor ons mogelijk is, tegenover al haar kracht, om haar bewegingen toe te laten of te weerstaan, zoals wij willen. II, 12: ed. Ravier - Devos, Parijs 1969, 444-445. [[1051]]

Eerder had hij deze relatie geschetst in het merkwaardige voorbeeld van de 'apodus': "Er zijn bepaalde vogels, Theodotion, die Aristoteles 'apodos' noemt, omdat ze zulke korte poten en zulke zwakke voeten hebben, dat ze er geen gebruik van kunnen maken, net alsof ze die niet hebben; en als ze, bij toeval, op de grond tot rust komen, blijven ze daar zitten, zonder dat ze uit zichzelf weer kunnen opvliegen, omdat ze, noch het gebruik van hun poten, noch dat van hun voeten hebben, geen manier hebben om zichzelf voort te stuwen en in de lucht te lanceren; Daarom blijven ze gehurkt op de grond zitten en sterven daar, tenzij de wind, die hun onvermogen vervangt, met vlagen op de grond hen oppakt en optilt, zoals hij met veel andere dingen doet. In dat geval, als zij, hun vleugels gebruikend, meegaan met het momentum en de eerste duw die de wind hen geeft, blijft dezelfde wind hen te hulp komen en duwt hen hoger en hoger om hen te helpen en weer te kunnen vliegen." II, 9: ed. Ravier - Devos, Parijs 1969, 434 [[1051]] Zo is het ook met de mens: door God gemaakt om te vliegen en zijn volledige potentieel te ontplooien in de roep tot liefde, loopt hij het risico niet meer te kunnen vliegen als hij op de grond valt en niet toestemt om zijn vleugels weer te openen voor de bries van de Geest.

Hier is dus de 'vorm' waardoor Gods genade bestemd is voor de mensheid: die van Adams kostbare en zeer menselijke banden. Gods macht houdt nooit op absoluut in staat te zijn de vlucht te herstellen, en toch zorgt zijn zachtmoedigheid ervoor dat de vrijheid van instemming daarmee niet geschonden of nutteloos is. Het is aan de mens om op te staan of niet op te staan. Hoewel genade hem heeft aangeraakt in zijn ontwaken, wil het niet dat de mens opstaat zonder zijn toestemming. Zo trekt hij zijn slotgedachte: 'Theoretisch gezien voorspellen inspiraties ons en maken ze zich voelbaar voordat we ons ervan bewust zijn, maar nadat we ze gevoeld hebben, is het aan ons om ermee in te stemmen door in te stemmen en hun impulsen te volgen, of om er tegenin te gaan en ze af te wijzen: ze maken zich in ons voelbaar zonder ons, maar ze stemmen niet in zonder ons. II, 12: ed. Ravier - Devos, Parijs 1969, 446. [[1051]] Daarom is de relatie met God altijd een ervaring van gratuitheid, die getuigt van de diepte van de liefde van de Vader.

Deze genade maakt de mens echter nooit passief. Ze brengt hem tot het inzicht dat hij radicaal voorafgegaan is door Gods liefde en dat zijn eerste gave precies bestaat in het ontvangen van zichzelf uit zijn eigen liefde. Ieder heeft echter de plicht om mee te werken aan zijn eigen vervulling, in vertrouwen zijn vleugels uitslaand naar de bries van God. Hier zien we een belangrijk aspect van onze menselijke roeping: "De taak die God Adam en Eva toevertrouwt in het Genesisverhaal is om vruchtbaar te zijn. De mensheid heeft de taak gekregen om de schepping te veranderen, op te bouwen en te beheersen, een positieve taak die inhoudt dat er vanuit en met de schepping wordt gecreëerd. De toekomst hangt dus niet af van een onzichtbaar mechanisme waarvan de mens een passieve toeschouwer is. Nee, we zijn protagonisten, we zijn - om het woord te forceren - medescheppers'. ’Laten we opnieuw dromen... ’Laten we opnieuw dromen. De weg naar een betere toekomst’, Gesprek met Austen Ivereigh, Piemme, Milaan 2020, 8. Dit is wat Franciscus van Sales goed begreep en probeerde over te brengen in zijn dienst van geestelijke begeleiding.

Ware toewijding
Een tweede belangrijke en cruciale keuze was om de kwestie van toewijding op de agenda te zetten. Ook hier had, net als in onze tijd, het nieuwe tijdsverloop heel wat vragen opgeworpen. Twee aspecten in het bijzonder vragen erom zelfs vandaag nog begrepen en opnieuw aan de orde gesteld te worden. Het eerste betreft het idee zelf van devotie, het tweede het universele en populaire karakter ervan. Om allereerst aan te geven wat er bedoeld wordt met devotie, is de eerste aandacht die we vinden aan het begin van Philothea: "Het is noodzakelijk, allereerst, dat je weet wat de deugd van devotie is. Van het ware is er maar één, maar van het valse en ijdele zijn er vele; en als je niet weet hoe je het ware moet onderscheiden, kun je in dwaling vervallen en je tijd verspillen door achter een of andere absurde en bijgelovige devotie aan te rennen." I, 1: ed. Ravier - Devos, Parijs 1969, 31. [[1537]]

De beschrijving van de valse vroomheid door Franciscus van Sales, waarin wij ons niet moeilijk kunnen vinden, niet zonder een doeltreffend vleugje gezonde humor, is smakelijk en altijd actueel: "Hij die zichzelf toewijdt aan het vasten, zal denken dat hij vroom is omdat hij niet eet, terwijl zijn hart vol wrok is; en terwijl hij geen zin heeft om zijn tong in wijn of zelfs in water te dompelen, omwille van de soberheid, zal hij er geen scrupules voor hebben om die in het bloed van zijn naaste te dompelen met laster en smaad. Een ander zal denken dat hij vroom is omdat hij de hele dag gebeden opzegt, en hij zal geen acht slaan op de nare, arrogante en beledigende woorden die zijn tong de rest van de dag tegen dienaren en buren uitspreekt. Er zal een ander zijn die graag zijn hand in zijn portemonnee steekt om aalmoezen te geven aan de armen, maar niet in staat zal zijn om een grammetje zoetheid uit zijn hart te halen om zijn vijanden te vergeven; dan zal er een ander zijn die zijn vijanden zal vergeven, maar het betalen van zijn schulden zal niet eens in zijn gedachten opkomen; het zal de rechtbank zijn. I, 1: ed. Ravier - Devos, Parijs 1969, 31-32. [[1537]] Dit zijn duidelijk ondeugden en inspanningen van alle tijden, zelfs van vandaag, waarvoor de heilige concludeert: "Al deze goede mensen worden door de algemene opinie als vroom beschouwd, maar ze zijn helemaal niet vroom". I, 1: ed. Ravier - Devos, Parijs 1969, 32. [[1537]]

De nieuwheid en waarheid van devotie daarentegen zijn elders te vinden, in een wortel die diep verbonden is met het goddelijke leven in ons. Op deze manier "eist ware en levende devotie (...) de liefde tot God, ja ze is niets anders dan een ware liefde tot God; geen liefde in algemene zin". I, 1: ed. Ravier - Devos, Parijs 1969, 32. [[1537]] In zijn vurige verbeelding is het slechts, "om het kort te zeggen, een soort geestelijke beweeglijkheid en levendigheid waardoor de caritas in ons werkt of, zo wij willen, wij erdoor handelen, met bereidwilligheid en genegenheid. I, 1: ed. Ravier - Devos, Parijs 1969, 32. [[1537]] Daarom staat ze niet naast de caritas, maar is ze er een manifestatie van en leidt ze er tegelijkertijd toe. Het is als een vlam ten opzichte van vuur: het doet zijn intensiteit herleven, zonder zijn kwaliteit te veranderen. "Concluderend kan gezegd worden dat caritas en toewijding van elkaar verschillen zoals vuur van vlam; caritas is een geestelijk vuur, dat wanneer het brandt met een sterke vlam toewijding wordt genoemd: toewijding voegt aan het vuur van caritas alleen de vlam toe die caritas gereed, actief en ijverig maakt, niet alleen in het naleven van Gods geboden, maar ook in het uitoefenen van de raadgevingen en ingevingen van de hemel." I, 1: ed. Ravier - Devos, Parijs 1969, 33. [[1537]] Zo begrepen heeft devotie niets abstracts. Het is eerder een manier van leven, een manier van zijn in het concrete van het dagelijkse bestaan. Het omvat en interpreteert de kleine dingen van elke dag, voedsel en kleding, werk en vrije tijd, liefde en generatie, aandacht voor professionele verplichtingen; kortom, het verlicht ieders roeping.

Je voelt hier de populaire wortel van devotie, die al in de eerste regels van Philothea wordt bevestigd: "Bijna al degenen die zich met devotie hebben beziggehouden, waren geïnteresseerd in het onderwijzen van mensen die van de wereld waren afgescheiden, of hebben tenminste een soort devotie onderwezen die tot deze afzondering leidt. Ik ben van plan mijn onderricht aan te bieden aan hen die in de steden leven, in het gezin, aan het hof, en die door hun status door sociale gemakken gedwongen worden om onder anderen te leven". Préface: ed. Ravier - Devos, Parijs 1969, 23. [[1537]] Het is daarom dat degenen die de devotie willen degraderen tot een beschermde en gereserveerde sfeer, het bij het verkeerde eind hebben. Het is veeleer van iedereen en voor iedereen, waar we ook zijn, en iedereen kan het beoefenen volgens zijn of haar eigen roeping. Zoals Paulus VI schreef bij de vierde honderdste geboortedag van Franciscus van Sales: "Heiligheid is niet het voorrecht van deze of gene klasse; maar tot alle christenen wordt de dringende uitnodiging gericht: 'Vriend, klim hoger' (Lc. 14, 10) [b:Lc. 14, 10]; allen zijn gebonden door de verplichting om de berg van God te beklimmen, ook al volgen ze niet allemaal dezelfde weg. "Devotie moet verschillend worden beoefend door de heer, de ambachtsman, de kelner, de prins, de weduwe, de jonge vrouw, de bruid. Meer nog, de praktijk van devotie moet worden aangepast aan ieders sterke punten, zaken en plichten." AAS 59 (1967), 119. [[1536]] De wereldlijke stad doorkruisen, de innerlijkheid bewaren, het verlangen naar volmaaktheid combineren met elke levenstoestand, een centrum vinden dat zich niet afscheidt van de wereld, maar haar leert bewonen, haar leert waarderen en ook leert er afstand van te nemen: dat was zijn bedoeling en blijft een kostbare les voor elke vrouw en man van onze tijd.

Dit is het conciliaire thema van de universele roeping tot heiligheid: "Begiftigd met heilzame middelen van zulk een overvloed en van zulk een grootheid, worden alle gelovigen van elke staat en toestand door de Heer geroepen, ieder op zijn eigen manier, tot een heiligheid waarvan de volmaaktheid die van de hemelse Vader is". Lumen Gentium [[617|11]] "Ieder op zijn eigen manier". "Daarom is het niet nodig om ontmoedigd te raken bij het aanschouwen van modellen van heiligheid die onbereikbaar lijken". Gaudete et Exsultate [[6894|11]] Moeder Kerk stelt ze ons voor, niet om te proberen ze te kopiëren, maar om ons aan te sporen de unieke en specifieke weg te gaan die de Heer voor ons heeft uitgestippeld. "Waar het om gaat is dat elke gelovige zijn eigen weg onderscheidt en het beste in zichzelf naar boven haalt, wat zo persoonlijk is dat God in hem heeft gelegd. (1 Kor. 12, 7) [[b:1 Kor. 12, 7]]". Gaudete et Exsultate [[6894|11]]

De extase van het leven
Dit alles bracht de heilige bisschop ertoe om het christelijk leven in zijn geheel te beschouwen als 'de extase van actie en leven'. VII, 6: ed. Ravier - Devos, Parijs 1969, 682. [[1051]] Het mag echter niet verward worden met een gemakkelijke vlucht of een intimistische terugtocht, nog minder met een trieste en grauwe gehoorzaamheid. We weten dat dit gevaar altijd aanwezig is in het geloofsleven. Sterker nog, "er zijn christenen die een vastenstijl lijken te hebben zonder Pasen. (...) Ik begrijp mensen die geneigd zijn tot droefheid vanwege de grote moeilijkheden die ze moeten doorstaan, maar beetje bij beetje moeten we toestaan dat de vreugde van het geloof begint te ontwaken, als een geheim maar vast vertrouwen, zelfs te midden van de ergste angsten". Evangelii Gaudium [[4984|6]]

De vreugde laten ontwaken is precies wat Franciscus van Sales uitdrukt wanneer hij de 'extase van actie en leven' beschrijft. Dankzij dit "leven we niet alleen een burgerlijk, eerlijk en christelijk leven, maar een bovenmenselijk, spiritueel, vroom en extatisch leven, dat wil zeggen een leven dat buiten en boven onze natuurlijke toestand staat" VII, 6: ed. Ravier - Devos, Parijs 1969, 682-683. [[1051]] Hier bevinden we ons in de centrale en meest heldere pagina's van het traktaat. Extase is het gelukkige exces van het christelijke leven, dat de middelmatigheid van louter naleving te boven gaat: "Niet stelen, niet liegen, niet overgeven aan de lust, bidden tot God, niet ijdel vloeken, de vader liefhebben en eren, niet doden, dat is leven volgens het natuurlijke verstand van de mens; maar afstand doen van al onze bezittingen, armoede liefhebben, het een heerlijke meesteres noemen en het houden, afschuw, vernedering, vervolging en martelaarschap als geluk en zaligheid beschouwen, binnen de grenzen van absolute kuisheid blijven, en ten slotte in de wereld en in dit sterfelijke leven leven tegen alle opvattingen en stelregels van de wereld en tegen de stroom van de rivier van dit leven in, met gewoontegetrouwe berusting, verzaking en zelfverloochening, is niet leven volgens de menselijke natuur, maar erboven staan, het is niet in ons te leven, maar buiten ons en boven ons: en aangezien niemand op deze manier boven zichzelf uit kan komen, tenzij de eeuwige Vader hem aantrekt, volgt daaruit dat zo'n manier van leven een voortdurende verrukking en een voortdurende extase van actie en werking moet zijn." VII, 6: ed. Ravier - Devos, Parijs 1969, 683. [[1051]]

Het is een leven dat de bronnen van vreugde heeft herontdekt, tegen alle verdorring in, tegen de verleiding in om zich in zichzelf terug te trekken. Inderdaad, "het grote gevaar van de wereld van vandaag, met zijn veelvoudige en beklemmende aanbod van consumptie, is een individualistische droefheid die voortkomt uit een comfortabel en gierig hart, uit het ziekelijke streven naar oppervlakkige genoegens, uit een geïsoleerd geweten. Als het innerlijke leven zich afsluit voor de eigen belangen, is er geen ruimte meer voor anderen, komen de armen niet meer binnen, wordt Gods stem niet meer gehoord, wordt de zoete vreugde van zijn liefde niet meer genoten, klopt het enthousiasme om goed te doen niet meer. Gelovigen lopen ook dit risico, zeker en blijvend. Velen vallen erin en veranderen in wrokkige, ontevreden, levenloze mensen." Evangelii Gaudium [[4984|2]]

Aan de beschrijving van de "extase van actie en leven" voegt Franciscus tenslotte twee belangrijke verduidelijkingen toe, ook voor onze tijd. De eerste betreft een effectief criterium voor het onderscheiden van de waarheid van deze levensstijl. De tweede over de diepe bron ervan. Wat het criterium voor onderscheiding betreft, stelt hij dat deze extase weliswaar een werkelijk verlaten van zichzelf inhoudt, maar niet het opgeven van het leven. Het is belangrijk om dit nooit te vergeten, om gevaarlijke afwijkingen te vermijden. Met andere woorden, wie zichzelf tot God verheft, maar geen naastenliefde voor zijn naaste leeft, bedriegt zichzelf en anderen.

We vinden hier hetzelfde criterium dat hij toepaste op de kwaliteit van ware toewijding. "Wanneer men iemand tegenkomt die in gebed verrukkingen heeft waardoor hij uitgaat en boven zichzelf uitstijgt naar God, en toch geen extase van leven heeft, dat wil zeggen, geen verheven en met God verenigd leven leidt, (...) vooral door middel van voortdurende naastenliefde, geloof me, Theodotion, dan zijn al zijn verrukkingen zeer twijfelachtig en gevaarlijk." Zeer doeltreffend is zijn conclusie: "Boven zichzelf zijn in gebed en beneden zichzelf in leven en handelen, engelachtig zijn in meditatie en dierlijk in conversatie (...) is een waar teken dat zulke verrukkingen en extases slechts amusement en bedrog van de boze geest zijn". VII, 7: ed. Ravier - Devos, Parijs 1969, 685. [[1051]] Dit is in wezen waar Paulus de Korintiërs al aan herinnerde in de lofzang op de naastenliefde: "Als ik zoveel geloof bezat dat ik bergen kon verzetten, maar geen caritas had, zou ik niets zijn. En al zou ik al mijn goederen voor voedsel geven en mijn lichaam uitleveren om op te scheppen, maar ik had de naastenliefde niet, dan zou ik niets zijn" (1 Kor. 13, 2-3) [b:1 Kor. 13, 2-3].

Voor Franciscus van Sales is het christelijk leven dus nooit zonder extase en toch is extase niet authentiek zonder leven. Het leven zonder extase loopt namelijk het risico gereduceerd te worden tot een ondoorzichtige gehoorzaamheid, tot een evangelie dat zijn vreugde vergeten is. Aan de andere kant stelt extase zonder leven zich gemakkelijk bloot aan de illusie en misleiding van de Boze. De grote polariteiten van het christelijk leven kunnen niet in elkaar worden opgelost. De ene houdt de andere juist in stand. Zo is waarheid niet zonder rechtvaardigheid, zelfgenoegzaamheid niet zonder verantwoordelijkheid, spontaniteit niet zonder wet; en omgekeerd.

Wat betreft de diepe bron van deze extase, verbindt hij deze wijselijk met de liefde die door de vleesgeworden Zoon is geopenbaard. Als het aan de ene kant waar is dat "liefde de eerste daad en het principe van ons vrome of geestelijke leven is, waardoor we leven, voelen en bewogen worden" en aan de andere kant dat "geestelijk leven zo is als onze affectieve bewegingen zijn", dan is het duidelijk dat "een hart dat geen genegenheid heeft, geen liefde heeft", evenals dat "een hart dat liefde heeft, niet zonder affectieve beweging is". VII, 7: ed. Ravier - Devos, Parijs 1969, 684. [[1051]] Maar de bron van deze liefde die het hart aantrekt is het leven van Jezus Christus: "Niets zet zoveel druk op het hart van de mens als liefde", en het hoogtepunt van deze druk is dat "Jezus Christus voor ons stierf, hij gaf ons leven door zijn dood. Wij leven alleen omdat hij voor ons is gestorven, omwille van ons en in ons." VII, 8: ed. Ravier - Devos, Parijs 1969, 687.688. [[1051]]

Deze aanwijzing is ontroerend, omdat het, naast een verlichte en bescheiden visie op de relatie tussen God en mens, de nauwe emotionele band laat zien die de heilige bisschop met de Heer Jezus verbond. De waarheid van de extase van leven en handelen is niet algemeen, maar is dat wat verschijnt volgens de vorm van de naastenliefde van Christus, die haar hoogtepunt bereikt aan het kruis. Deze liefde heft het bestaan niet op, maar laat het schitteren met een buitengewone kwaliteit.

Daarom beschrijft Franciscus van Sales, met een prachtig beeld, Golgota als 'de berg der geliefden'. XII, 13: ed. Ravier - Devos, Parijs 1969, 971. [[1051]] Daar, en alleen daar, wordt begrepen dat "het niet mogelijk is om leven te hebben zonder liefde, noch liefde zonder de dood van de Verlosser: maar daarbuiten is alles óf de eeuwige dood óf de eeuwige liefde, en alle christelijke wijsheid bestaat erin goed te weten hoe te kiezen". XII, 13: ed. Ravier - Devos, Parijs 1969, 971. [[1051]]

Zo kan hij zijn verhandeling afsluiten door te verwijzen naar de conclusie van een verhandeling van Augustinus over de naastenliefde: "Wat is trouwer dan de naastenliefde? Niet trouw aan het vergankelijke, maar aan het eeuwige. Ze draagt alles in het huidige leven, omdat ze alles gelooft over het toekomstige leven: ze draagt alles wat ons gegeven is om hier te dragen, omdat ze hoopt op alles wat haar daar beloofd is. Het heeft terecht geen einde. Beoefen daarom de naastenliefde en draag, terwijl je er heilig over mediteert, vruchten van gerechtigheid. En als je, tot zijn lof, andere dingen vindt die ik je nu niet heb verteld, laat het dan zien in je manier van leven." 350, 3: PL 39, 1535. [[3598]]

Dit is wat uit het leven van de heilige bisschop van Annecy naar voren komt en wat opnieuw aan ieder van ons wordt overgeleverd. Moge de herdenking van de vierde honderdste verjaardag van zijn geboorte in de hemel ons helpen om hem vroom te gedenken; en moge de Heer op zijn voorspraak overvloedige gaven van de Geest uitstorten op de weg van Gods heilig gelovig Volk. Rome, Johannes van Lateranen, 28 december 2022.