H. Theresia van Avila

Dierbare broeders en zusters,

Tijdens de catecheses die ik heb willen wijden aan de Kerkvaders[d:124] en de grote figuren onder de theologen en vrouwen uit de Middeleeuwen[d:252], had ik de gelegenheid ook stil te staan bij bepaalde mannelijke en vrouwelijke heiligen die omwille van hun opmerkelijke leer tot Kerkleraar werden uitgeroepen. Vandaag zou ik willen beginnen met een korte reeks ontmoetingen om de voorstelling van de Kerkleraars[d:328] te vervolledigen. En ik begin met een heilige die één van de hoogtepunten vertegenwoordigt van de christelijke spiritualiteit uit alle tijden: de heilige Theresia (van Jezus) van Avila.

Zij werd in Avila, Spanje, geboren in 1515, met de naam Teresa de Ahumada. In haar autobiografie vermeldt zij zelf bepaalde bijzonderheden uit haar kindertijd: zij is het kind van “deugdzame en godvrezende ouders” en werd geboren in een kroostrijk gezin met negen broers en drie zussen. Als kind, zij was nog geen 9 jaar oud, had zij de gelegenheid het leven van bepaalde martelaren te lezen, wat haar het verlangen naar het martelaarschap ingaf, zodat zij een korte vluchtpoging improviseert om als martelares te sterven en naar de hemel te gaan vgl: 1, 4[[[3986]]]: “ik wil God zien” zegt het kleine meisje tegen haar ouders. Enkele jaren later, zal Theresia over haar kinderlectuur spreken en zeggen daarin de waarheid ontdekt te hebben die zij in twee fundamentele principes samenvat: enerzijds, “het feit dat al wat van de wereld is, voorbij gaat” en het andere dat alleen God “voor altijd, altijd, altijd” is, een thema dat terugkeert in haar zeer bekende gedicht: “laat niets u verontrusten,/ niets u beangstigen;/ alles gaat voorbij. God verandert niet:/ geduld verkrijgt alles;/ wie God heeft,/ komt niets tekort,/ God alleen volstaat!”. Op haar twaalfde verliest zij haar moeder en vraagt aan de Allerheiligste Maagd haar tot moeder te zijn vgl: 1, 7[[[3986]]].

Wanneer profane boeken haar in de adolescentie de verstrooiingen van een leven in de wereld bijbrachten, leerde zij als leerlinge bij de monialen Augustinessen van de Heilige Maria van Genade in Avila en door geestelijke lectuur, vooral de klassieke werken uit de franciscaanse spiritualiteit, haar ingekeerdheid en gebed. Op de leeftijd van 20, treedt ze binnen in het karmelietessenklooster van de Menswording, ook in Avila; in haar religieuze leven neemt zij de naam Theresia van Jezus aan. Drie jaar later wordt zij ernstig ziek, zodat zij vier dagen in coma blijft, schijnbaar dood vgl: 5,9[[[3986]]]. Zelfs in de strijd tegen haar ziekten, ziet de heilige de strijd tegen de zwakheden en weerstanden tegen Gods roeping: “ik wou leven – schrijft zij – ik voelde dat ik niet leefde, ik vocht tegen een soort van dood; doch er was niemand om mij het leven te geven, en het lag niet in mijn macht om het mijzelf te geven. De enige die het mij kon geven, had gelijk dat Hij mij niet te hulp kwam; Hij had me zo dikwijls terug tot bij Hem gebracht en ik had Hem steeds in de steek gelaten” 8,2[[3986]]. In 1543, gaat haar familie weg: haar vader sterft en al haar broers wijken één voor één uit naar Amerika. In de vasten van 1554, op de leeftijd van 39 jaar, bereikt Theresia het hoogtepunt van haar strijd tegen haar zwakheden. De toevallige ontdekking van het beeld van “een Christus met wonden overdekt” tekent diep haar leven vgl: 9[[[3986]]]. De heilige, die in die periode een diepe weerklank vond in de “Belijdenissen[850]” van de heilige Augustinus, beschrijft de beslissende dag van haar mystieke ervaring als volgt: “Het gevoel van Gods aanwezigheid greep mij toen plots aan. Het was mij absoluut onmogelijk eraan te twijfelen dat Hij in mij was of dat ik helemaal in Hem opging” 10, 1[[3986]].

Gelijklopend met de groei van haar innerlijk leven, begint de heilige concreet het ideaal te ontwikkelen van de hervorming van de Karmelorde: in 1562 sticht zij in Avila, met de steun van de bisschop van de stad, don Alvaro de Mendoza, de eerste hervormde Karmel; kort nadien krijgt zij ook de toelating van de generale overste van de orde, Giovanni Battista Rossi. In de daarop volgende jaren blijft zij nieuwe Karmels stichten, zeventien in totaal. De ontmoeting met de heilige Johannes van het Kruis met wie zij in 1568 in Duruelo, niet ver van Avila, het eerste klooster van ongeschoeide karmelietessen sticht, is fundamenteel. In 1580 verkrijgt zij van Rome de oprichting van een autonome Provincie voor haar hervormde Karmels, vertrekpunt van de religieuze orde van ongeschoeide karmelietessen. Theresia beëindigt haar aardse leven terwijl zij bezig is met haar stichtingsactiviteit. In 1582, nadat zij de karmel van Burgos gesticht heeft en op terugweg is naar Avila, sterft zij in de nacht van 15 oktober in Alba de Tormes, terwijl zij deemoedig deze twee zinnen herhaalt: “Uiteindelijk sterf ik als dochter van de Kerk” en “Nu is het uur gekomen, mijn Bruidegom, dat wij elkaar zien”. Een leven doorgebracht in Spanje, maar gewijd aan de hele Kerk. Door Paus Paulus V zalig verklaard in 1614 en heilig verklaard in 1622 door Gregorius XV, wordt zij in 1970 door de Dienaar Gods Paulus VI uitgeroepen tot Kerklerares[1803].

Theresia van Jezus had geen universitaire opleiding maar heeft haar voordeel gedaan met het onderricht van theologen, letterkundigen en spirituele meesters. Als schrijfster heeft zij zich steeds gehouden aan wat zij persoonlijk beleefd had of erkend in de ervaring van anderen vgl: Voorwoord[[[1328]]]; zij ging met andere woorden uit van de ervaring. Theresia had de gelegenheid geestelijke vriendschapsbanden aan te knopen met een groot aantal heiligen, vooral met de heilige Johannes van het Kruis. Zij voedt zich tezelfdertijd met lectuur van de Kerkvaders, de heilige Hiëronymus[2097], de heilige Gregorius de Grote[2360], de heilige Augustinus[d:234]. Onder haar hoofdwerken, dient vooreerst herinnerd te worden aan haar autobiografie, “Het Boek van haar Leven[3986]” genoemd, dat zij het “Boek van de Barmhartigheid van de Heer” noemt. Zij schreef het in 1565 in de Karmel van Avila en vertelt daarin haar biografische en spirituele weg om haar ziel te onderwerpen aan de onderscheiding van de “meester der spirituelen”, de heilige Johannes van het Kruis. Het doel is de aanwezigheid en werking van de barmhartige God naar voor te laten komen in haar leven: daarom verwijst het boek dikwijls naar haar gebedssamenspraak met de Heer. Het is lectuur die fascineert omdat de heilige niet alleen vertelt, maar aantoont dat zij de diepe ervaring van haar relatie met God herbeleeft. In 1566, schrijft Theresia de “Weg der Volmaaktheid[1328]”, die zij noemt “vermaningen en raadgevingen welke Teresa de Jesùs geeft aan haar geestelijke zusters en dochters”. De bestemmelingen zijn de twaalf novicen van de Karmel van de Heilige Jozef in Avila. Theresia biedt hun een intensief programma van contemplatief leven ten dienste van de Kerk, met de evangelische deugden en het gebed als basis. Onder de meest waardevolle bladzijden hoort de commentaar op het Onze Vader, model voor het gebed. Het meest bekende mystieke werk van de heilige Theresia is “De innerlijke Burcht[4021]”, geschreven in 1577, in volle ontplooiing. Het is een herlezing van haar weg in het geestelijk leven en tegelijk een systematisering van het mogelijke verloop van het christenleven naar zijn volheid, de heiligheid onder de werking van de Heilige Geest. Theresia doet beroep op de structuur van een kasteel met zeven kamers, als beeld van het innerlijk leven van de mens, en maakt tegelijk gebruik van het symbool van de zijdeworm die zich tot vlinder ontpopt, om de overgang duidelijk te maken van het natuurlijke naar het bovennatuurlijke. De heilige inspireert zich aan de Heilige Schriften, vooral aan het Hooglied, waar het laatste symbool, dat van “bruid en bruidegom”, haar toelaat om in de zevende kamer het hoogtepunt te beschrijven van het christenleven in zijn vier aspecten: trinitarisch, christologisch, antropologisch en kerkelijk. Aan haar activiteit van stichteres van de hervormde Karmels, wijdt Theresia het “Boek der Stichtingen”, geschreven in 1573 en 1582, waarin zij spreekt over het leven van een beginnende religieuze groepering. Zoals in haar autobiografie, wil het verhaal Gods werking belichten in het stichtingswerk van de nieuwe kloosters.

Het is niet gemakkelijk de diepgaande en duidelijk verwoordde Theresiaanse spiritualiteit in enkele woorden samen te vatten. Ik zou meerdere essentiële punten willen vermelden. In de eerste plaats geeft de heilige Theresia enkele evangelische deugden aan, als basis van ieder christelijk en humaan leven: in het bijzonder, onthechting aan bezit of evangelische armoede, en dat betreft ieder van ons; de onderlinge liefde als wezenlijk element voor het gemeenschapsleven en het sociale leven; nederigheid in de zin van liefde voor de waarheid; vastberadenheid als vrucht van christelijke durf; de theologale hoop, die zij beschrijft als dorst naar levend water. Zonder de humane deugden te vergeten: beminnelijkheid, waarachtigheid, bescheidenheid, hoffelijkheid, vreugde, cultuur. Op de tweede plaats vindt men bij de heilige Theresia een diepe harmonie met de grote persoonlijkheden uit de Bijbel en een levendig beluisteren van het woord Gods. Zij voelt zich vooral in harmonie met de bruid uit het Hooglied en met de apostel Paulus, en daarnaast met de Christus van de Passie en met Jezus in de Eucharistie.

De heilige benadrukt vervolgens tot op welk punt het gebed essentieel is: bidden zegt zij, “betekent een vriendschappelijke ontmoeting want, zoals wij weten, ontmoeten wij onder vier ogen Degene die ons bemint.” 8,5[[3986]] Deze gedachte van de heilige Theresia valt samen met de definitie die de heilige Thomas van Aquino[d:242] geeft van theologale liefde, “amicitia quaedam hominis ad Deum”, een type van vriendschap van de mens met God, die als Eerste Zijn vriendschap heeft aangeboden aan de mens; het initiatief komt van God. vgl: Summa Theologiae Secunda Secundaeq. 21 a. 1[[[t:iia-iiae q. 21 a. 1]]] Het gebed is leven en ontwikkelt zich geleidelijk en tegelijk met de groei van het christenleven: het begint met mondgebed, gaat over tot verinnerlijking doorheen meditatie en stil gebed, om te komen tot de liefdesvereniging met Christus en de Allerheiligste Drie-eenheid. Het is zeker geen ontwikkeling waarin het bereiken van de hoogste trappen, betekent dat men de voorgaande types van gebed achterwege laat; het is eerder een geleidelijke verdieping van de relatie met God die heel het leven omvat. Meer dan een pedagogie van het gebed, is die van Theresia een ware “mystagogie”: zij leert de lezer van haar boeken, bidden door zelf met hem mee te bidden; zij onderbreekt namelijk regelmatig het verhaal of de uiteenzetting om een gebed te beginnen.

Een ander geliefd thema van de heilige is het centrale karakter van de mensheid van Christus. Voor Theresia is het christenleven namelijk een persoonlijke relatie met Jezus, die haar hoogtepunt bereikt in de vereniging met Hem door genade, door liefde en navolging. Vandaar het belang dat zij hecht aan de overweging van de Passie en de Eucharistie, als aanwezigheid van Christus, in de Kerk, voor het leven van elke gelovige en als hart van de liturgie. De heilige Theresia heeft onvoorwaardelijke liefde voor de Kerk: zij legt een levendige “sensus Ecclesiae” aan de dag ten overstaan van verdeeldheid en conflict in de Kerk van haar tijd. Zij hervormt de Karmelorde met de bedoeling de “Heilige Rooms-Katholieke Kerk” beter te dienen en beter te verdedigen, en zij is bereid er haar leven voor te geven vgl: 33,5[[[3986]]].

Een laatste wezenlijk aspect van de Theresiaanse leer dat ik zou willen onderlijnen, is de volmaaktheid als verzuchting en einddoel van heel het christenleven. De heilige heeft een heel klaar idee over de “volheid” van de Christus, die de christen herbeleeft. Op het einde van de weg in “De innerlijke Burcht[4021]”, in de laatste kamer, beschrijft Theresia deze volheid, verwezenlijkt in de inwoning van de Drie-eenheid, in de vereniging met Christus en door het mysterie van Zijn mensheid.

Dierbare broeders en zusters, de heilige Theresia van Jezus is een echte leermeesteres in het christenleven voor gelovigen van alle tijden. In onze samenleving ontbreekt het dikwijls aan geestelijke waarden; de heilige Theresia leert ons onvermoeibare getuigen van God te zijn, van Zijn aanwezigheid en Zijn werking, zij leert ons deze dorst van God die in het diepste van ons hart leeft, werkelijk te voelen, dit verlangen God te zien, God te zoeken, in gesprek met Hem te zijn en Hem tot vriend te zijn. Dat is de vriendschap die voor ons allen noodzakelijk is en die wij moeten nastreven, dag na dag, opnieuw. Moge het voorbeeld van deze heilige, diep in de contemplatie en efficiënt in de actie, ook ons aanzetten om elke dag de juiste tijd aan het gebed te wijden, aan deze openheid voor God, aan deze weg om God te zoeken, om Hem te zien, om Zijn vriendschap en zo het ware leven te vinden; want een groot aantal onder ons zou werkelijk moeten zeggen: “ik leef niet, ik leef niet echt, want ik beleef de essentie van mijn leven niet”. Daarom is tijd voor gebed geen verloren tijd, het is tijd waarin de weg van het leven open gaat, de weg om van God te leren wat vurige liefde is voor Hem, voor Zijn Kerk, het is concrete naastenliefde voor onze broeders.