Christendom en religies: geloof, waarheid, tolerantie

– Eminentie, er bestaat een idee dat bevestigd wordt in de leidende cultuur en in het algemene denken volgens welke religies allemaal paden zijn die naar dezelfde God leiden, zodat de een hetzelfde is als de ander. Wat meent u vanuit theologisch oogpunt?

– Kardinaal Joseph Ratzinger: Ik zou zeggen dat deze opvatting, die zeer comfortabel is voor het hedendaagse denken, zelfs op empirisch en historisch niveau niet waar is. Het is een weerspiegeling van het wijdverbreide relativisme, maar de realiteit is niet zo omdat religies niet statisch de een naast de ander staan, maar zich in een historische dynamiek bevinden waarin ze ook uitdagingen voor elkaar worden. Uiteindelijk is de Waarheid één, God is één. Daarom zijn al deze zeer verschillende uitdrukkingen, geboren op verschillende historische momenten, niet gelijkwaardig, maar vormen ze een pad waarop de vraag rijst: waarheen? Er kan niet worden gezegd dat het gelijkwaardige paden zijn, omdat ze in een interne dialoog verwikkeld zijn, en het lijkt mij vanzelfsprekend dat tegenstrijdige dingen geen middel tot verlossing kunnen zijn: waarheid en leugen kunnen niet op dezelfde manier manieren tot verlossing zijn. Daarom beantwoordt dit idee eenvoudigweg niet aan de realiteit van religies en beantwoordt het niet aan de behoefte van de mens om een ​​samenhangend antwoord te vinden op zijn grote vragen.

–In verschillende religies wordt het buitengewone karakter van de figuur van Jezus erkend. Het lijkt erop dat het niet nodig is om ​​christen te zijn om hem te aanbidden. Dus de Kerk is niet nodig?

– Kardinaal Joseph Ratzinger: Reeds in het Evangelie vinden we twee mogelijke standpunten met betrekking tot Christus.- De Heer zelf maakt onderscheid: wat mensen zeggen en wat zegt gij. Hij vraagt wat degenen die Hem uit de tweede hand kennen, of historisch gezien, literair, zeggen, en wat degenen zeggen die Hem van nabij kennen en werkelijk een echte ontmoeting hebben gehad, ervaring hebben met Zijn ware identiteit. Dit onderscheid blijft door de geschiedenis heen aanwezig: er bestaat een indruk van buitenaf die elementen van waarheid bevat. In het Evangelie zien we dat sommigen zeggen: "hij is een profeet." Net zoals vandaag de dag wordt gezegd dat Jezus een grote religieuze persoonlijkheid is of dat hij tot de "avatars" moet worden gerekend – de veelvoudige manifestaties van het goddelijke. Maar degenen die in gemeenschap met Jezus zijn getreden, erkennen dat er een andere realiteit bestaat: Hij is God aanwezig in een mens.

–Is hij niet vergelijkbaar met de andere grote persoonlijkheden van de godsdiensten?

– Kardinaal Joseph Ratzinger: Ze verschillen heel erg van elkaar. Boeddha zegt in essentie: 'Vergeet mij, volg slechts het pad dat ik heb getoond." Mohammed zegt: "De Heer God heeft mij deze woorden gegeven die ik mondeling aan u overbreng in de Koran." En zo verder. Maar Jezus valt niet in deze categorie van reeds zichtbaar en historisch verschillende persoonlijkheden. Nog minder is hij een van de "avatars", in de zin van de mythen van de hindoereligie.

–Waarom?

– Kardinaal Joseph Ratzinger: Het is een compleet andere realiteit. Hij behoort tot een geschiedenis die begint bij Abraham, waarin God zijn gelaat toont, God openbaart zich als een persoon die weet te spreken en beantwoorden. En dit gelaat van God, van een God die persoon is en in de geschiedenis optreedt, vindt zijn vervulling op het moment dat God zelf, die zelf mens wordt, de tempel binnentreedt. Daarom kan Jezus Christus, zelfs historisch gezien, niet worden vergeleken met de verschillende religieuze persoonlijkheden of met de oosterse mythologische visies.
Naar de gangbare mentaliteit is deze "pretentie" van de Kerk – die "Christus, de enige verlossing" verkondigt – leerstellige arrogantie.
– Kardinaal Joseph Ratzinger: Ik kan de redenen begrijpen voor deze moderne visie die zich verzet tegen de eenheid van Christus, en ik begrijp ook een zekere bescheidenheid van sommige katholieken volgens wie "we niet kunnen zeggen dat we iets beter hebben dan anderen." Bovendien is er ook nog de wond van het kolonialisme, een periode waarin sommige Europese machten, gebaseerd op hun mondiale macht, het christendom hebben geïnstrumentaliseerd. Deze wonden zijn in het christelijke geweten gebleven, maar ze mogen ons er niet van weerhouden te zien wat essentieel is. Omdat het misbruik van het verleden een juist begrip niet in de weg mag staan. Kolonialisme – en het christendom als machtsinstrument – ​​is misbruik. Maar het feit dat er misbruik van werd gemaakt, mag onze ogen niet sluiten voor de realiteit van de uniciteit van Christus. Bovenal moeten we erkennen dat het Christendom niet onze Europese uitvinding is, het is niet ons product. Het is altijd een uitdaging die van buiten Europa komt: in het begin kwam die uit Asia, zoals we heel goed weten. En zij stond zich onmiddellijk in contrast met de dominante gevoeligheid. Hoewel Europa later werd gekerstend, bleef er altijd een strijd tussen eigen specifieke pretenties, tussen Europese tendensen en de altijd nieuwe originaliteit van het Woord van God, dat zich tegen deze exclusivismen verzet en openstaat voor ware universaliteit. In die zin lijkt het mij dat we moeten herontdekken dat het Christendom geen Europees eigendom is.

–Staat het Christendom vandaag de dag ook in contrast met de tendens tot afsluiting die in Europa bestaat?

– Kardinaal Joseph Ratzinger: Het Christendom is altijd iets dat werkelijk van buitenaf komt, van een goddelijke gebeurtenis die ons omvormt en zelfs zich verzet tegen onze pretenties en onze waarden. De Heer verandert altijd onze pretenties en opent ons hart voor zijn universaliteit. Het lijkt mij heel veelbetekenend dat het Europese Westen op dit moment het deel van de wereld is dat het meest tegen het Christendom is, juist omdat de Europese geest autonoom is geworden en niet wil accepteren dat er een goddelijk Woord is dat hem een ​​pad wijst dat niet altijd comfortabel is.

–Ik doe een beroep op Dostojevski en ik vraag me af of een moderne mens kan geloven, werkelijk kan geloven dat Jezus van Nazareth door God mens geworden is. Het wordt als absurd ervaren.

– Kardinaal Joseph Ratzinger: Zeker; voor een moderne mens is het iets bijna ondenkbaar, een beetje absurd en gemakkelijk toe te schrijven aan mythologisch denken uit een vervlogen tijd dat niet langer aanvaardbaar is. De historische afstand maakt het moeilijker te denken dat een individu dat in een ver verleden leefde nu voor mij aanwezig zou kunnen zijn en het antwoord op mijn vragen zou kunnen zijn. Het lijkt mij belangrijk om op te merken dat Christus geen individu uit het verleden is dat ver van mij verwijderd is, maar eerder een pad van licht heeft geschapen dat de geschiedenis binnendringt, te beginnen met de eerste martelaren, met deze getuigen die het menselijk denken transformeren, de menselijke waardigheid zien van de slaaf, die zorgen voor de armen, die lijden en zo ook met hun eigen lijden iets nieuws in de wereld brengen. Met die grote leermeesters die de wijsheid van de Grieken, van de Latijnen, omzetten in een nieuwe visie op de wereld, juist geïnspireerd door Christus, die in Christus het licht vinden om de wereld te interpreteren, met figuren als heilige Franciscus van Assisi, die het nieuwe humanisme schiepen. Of personen ook uit onze tijd: denk aan Moeder Theresa, Maximiliaan Kolbe... Het is een ononderbroken pad van licht dat een weg baant in de geschiedenis en een ononderbroken aanwezigheid van Christus, en het lijkt mij dat dit feit – dat Christus niet in het verleden is gebleven, maar altijd eigentijds is geweest met alle generaties en een nieuwe geschiedenis, een nieuw licht in de geschiedenis, waarin hij aanwezig en altijd eigentijds is – duidelijk maakt dat het niet om een ​​grote persoon in de geschiedenis gaat, maar om een ​​werkelijk Andere realiteit, die altijd licht brengt. Door ons met deze geschiedenis te verbinden, betreden we een context van licht, plaatsen we ons niet in relatie met een persoon op afstand, maar met een huidige realiteit.

–Waarom heeft een mens in 2003 volgens u Christus nodig?

– Kardinaal Joseph Ratzinger: Het is gemakkelijk in te zien dat de dingen die alleen een materiële of zelfs intellectuele wereld biedt, niet beantwoorden aan de diepste, meest radicale behoefte die in ieder mens bestaat: omdat de mens het verlangen heeft – zoals de Kerkvaders zeggen – naar het oneindige. Het lijkt mij dat juist onze tijd, met zijn tegenstrijdigheden, zijn wanhoop, zijn enorme toevluchtsoord in doodlopende wegen als drugs, zichtbaar deze dorst naar het oneindige toont, en slechts een oneindige liefde die niettemin de eindigheid betreedt en direct mens wordt zoals ik, is het antwoord. Het is zeker een paradox dat God, de oneindige, deze eindige wereld heeft betreden als menselijke persoon. Maar het is juist het antwoord waar we nood aan hebben: een oneindig antwoord dat evenmin voor mij aanvaardbaar en toegankelijk is, "uitmondend" in een menselijke persoon die geheel oneindig is. Het is het antwoord waar nood aan is: het zou moeten worden uitgevonden als het niet bestond...

–Er staat iets nieuws in uw boek met betrekking tot het onderwerp relativisme. U meent dat in de politieke realiteit het relativisme welkom is omdat het ons, laten we zeggen, inent tegen de utopische verleiding. Is dat het oordeel dat de Kerk altijd de politiek heeft geboden?

– Kardinaal Jozef Ratzinger: Ik zou zeggen van wel. Het is een van de wezenlijke nieuwheden van het Christendom voor de geschiedenis. Want tot Christus was de vereenzelviging van de godsdienst en de staat, godheid en staat, bijna noodzakelijk om de staat stabiliteit te verschaffen. Daarna keert de Islam terug naar deze vereenzelviging van politieke en religieuze wereld, met het gedachtegoed dat alleen met de politieke macht men de mensheid moraal kan bijbrengen. In werkelijkheid vinden we bij Christus zelf onmiddellijk het tegenovergestelde standpunt: God is niet van deze wereld, hij heeft geen legioenen, zo zegt Christus; Stalin zegt dat Hij geen divisies heeft. Hij heeft geen wereldlijke macht, hij trekt de mensheid naar zich toe, niet met een externe, politieke, militaire macht, maar alleen met de kracht van de waarheid die overtuigt, van de liefde die aantrekt. Hij zegt: "Ik zal allen tot mij trekken." Maar Hij zegt dat precies vanaf het kruis. En zo maakt hij dit onderscheid tussen keizer en God, tussen de wereld van de keizer waarvoor loyaliteit passend is, maar een kritische loyaliteit, en de wereld van God die absoluut is. Terwijl de staat niet absoluut is.

– Daarom is er geen macht, beleid of ideologie die voor zichzelf het absolute, het definitieve, de perfectie kan opeisen...

– Kardinaal Joseph Ratzinger: Dit is heel belangrijk. Om deze reden ben ik tegen de bevrijdingstheologie geweest, die het Evangelie opnieuw heeft getransformeerd in een politiek recept met de verabsolutering van een standpunt waarin alleen dit het recept zou zijn om te bevrijden en vooruitgang te brengen... In werkelijkheid is de politieke wereld de wereld van onze praktische rede, waar we met de middelen van onze rede de wegen moeten vinden. Het is juist aan de menselijke rede om de meest geschikte middelen te vinden en de staat niet te verabsoluteren. De Kerkvaders hebben voor de staat gebeden en de noodzaak en waarde ervan erkend, maar zij hebben de staat niet aanbeden: dit lijkt mij precies het doorslaggevende onderscheid.

– Maar dit is een buitengewoon raakpunt tussen het christelijke denken en de liberaal-democratische cultuur.

– Kardinaal Joseph Ratzinger: Ik denk dat de liberaal-democratische visie niet had kunnen ontstaan zonder deze christelijke gebeurtenis die de twee werelden heeft verdeeld en daarmee ook een nieuwe vrijheid heeft gecreëerd. De staat is belangrijk, de wetten moeten worden nageleefd, maar hij is niet de ultieme macht. Het onderscheid tussen de staat en de goddelijke realiteit schept de ruimte voor een vrijheid waarin een persoon zich ook tegen de staat kan verzetten. De martelaren zijn een getuigenis van deze beperking van de absolute macht van de staat. Zo werd een geschiedenis van vrijheid geboren. Hoewel het latere liberaal-democratische denken zijn weg heeft gevonden, ligt de oorsprong precies hierin.

– De Europese communistische systemen zijn ingestort. Maar u sluit in uw boek niet uit dat het marxistische denken zich in de nabije toekomst in ieder geval in andere vormen zou kunnen manifesteren.

– Kardinaal Joseph Ratzinger: Dat is een hypothese van mij, maar het lijkt mij dat deze zich al begint voor te doen, omdat een zuiver relativisme, dat geen fundamentele ethische waarden kent en daarom evenmin werkelijk een waarom van het menselijk leven kent, zelfs niet van het politieke leven, niet genoeg is. Daarom blijft bij een niet-gelovige die de transcendentie niet erkent, dit grote verlangen bestaan ​​om iets absoluut en een morele betekenis in zijn of haar daden te vinden.
– Zijn de "no-global" demonstraties van deze jaren opnieuw een omzetting van de dorst naar het absolute in een politieke doelstelling?
– Kardinaal Jozef Ratzinger: Ik zou zeggen van wel. Deze dorst bestaat altijd omdat de mens het absolute nodig heeft, en als hij het niet in God vindt, creëert hij het in de geschiedenis.

– Voortbordurend op het thema relativisme: moeten alle gebruiken en beschavingen altijd a priori gerespecteerd worden of is er een minimum aan rechten en plichten dat voor iedereen moet gelden?

–Kardinaal Joseph Ratzinger: Dit is de andere kant van de medaille. Ten eerste hebben we bevestigd dat de politiek de wereld is van het opinabele, van het vervolmaakbare, waar de beste wegen moeten worden gezocht met de krachten van de rede, zonder een partij of een recept te verabsoluteren. Er is echter ook een ethisch veld, de politiek, en daarom kan dit uiteindelijk niet leiden tot een totaal relativisme waarin bijvoorbeeld het doden en het creëren van vrede dezelfde legitimiteit hebben. In verschillende documenten van onze Congregatie hebben we dit feit benadrukt, waarbij we toch de politieke autonomie volledig erkennen.

– Dus niet alles is toegestaan...

– Kardinaal Joseph Ratzinger: We hebben altijd gezegd dat zelfs de meerderheid niet de laatste instantie is, de absolute legitimatie van alles, in die zin dat de dictatuur van de meerderheid even gevaarlijk zou zijn als andere dictaturen. Want die zou op een dag bijvoorbeeld zou kunnen besluiten dat er een "ras" bestaat dat moet worden uitgesloten voor de vooruitgang van de geschiedenis, een aberratie die helaas al is voorgekomen. Daarom zijn er ook grenzen aan het politiek relativisme. De grens wordt getrokken door enkele fundamentele ethische waarden die juist de voorwaarde vormen voor dit pluralisme. En daarom zijn ze ook verplichtend voor de meerderheid.

– Een voorbeeld?

– Kardinaal Joseph Ratzinger: In wezen biedt de Decaloog deze grote constanten in synthese.

– Terugkerend naar een ander aspect van het "cultureel relativisme": ook onder de katholieken zijn er die de missie bijna beschouwen als een psychologisch geweld tegen volkeren die een andere beschaving hebben.

– Kardinaal Joseph Ratzinger: Als iemand meent dat het christendom slechts zijn eigen traditionele wereld is, dan is duidelijk dat de missie zo wordt opgevat. Maar men ziet dat hij de grootsheid van deze parel, zoals de Heer zegt, die hem in geloof wordt gegeven, niet heeft begrepen. Als het alleen maar onze tradities waren, zouden ze uiteraard niet op anderen kunnen worden overgedragen. Als we daarentegen de liefde hebben ontdekt, zoals heilige Johannes zegt, als we het gelaat van God hebben ontdekt, hebben we de plicht dit aan anderen mee te delen. Ik kan iets groots, een grote liefde, niet alleen voor mezelf houden; ik moet de Waarheid communiceren. Natuurlijk met het volste respect voor de vrijheid, want de waarheid kan niet worden opgelegd met andere middelen dan de eigen evidentie, en alleen door deze ontdekking aan anderen aan te bieden -door te tonen wat we hebben aangetroffen, het geschenk dat we in de hand hebben dat bedoeld is voor allen - kunnen we het Christendom goed verkondigen, wetend dat dat het hoogste respect voor de ander veronderstelt, want een bekering die niet gebaseerd is op innerlijke overtuiging –"ik heb gevonden wat ik verlangde" – zou niet een echte bekering zijn.

–Recentelijk is een pijnlijk fenomeen aan het licht gekomen in de pers: de bekering van vele vluchtelingen die afkomstig zijn uit de Islam en die – behalve dat ze in gevaar waren alleen waren, niet vergezeld door de christen-gemeenschap.

– Kardinaal Joseph Ratzinger: Ja, ik heb dat gelezen en het doet me veel leed. Het is steeds hetzelfde symptoom, het drama van ons christelijke geweten dat verwond is, dat onzeker is van zichzelf. Natuurlijk moeten we de islamitische staten respecteren, hun godsdienst, tegelijkertijd vragen we de gewetensvrijheid te respecteren van wie christen wil worden, en met moed moeten we deze personen hulp bieden, juist als we ervan overtuigd zijn dat zij iets gevonden hebben dat het ware antwoord is. We moeten ze niet alleen laten. Er moet al het mogelijke gedaan worden, in vrijheid en in vrede, zodat zij kunnen leven volgens wat zij in de christelijke godsdienst hebben gevonden.