Begroeting van emeritus Paus Benedictus XVI bij gelegenheid van het vijftigjarig bestaan van de Internationale Theologische Commissie

Internationale Theologische Commissie
Begroeting door Paus Emeritus Benedictus XVI
ter gelegenheid van de vijftigste verjaardag van de oprichting van
de Internationale Theologische Commissie

Mijn hartelijke groet en mijn speciale zegen gaan naar de Internationale Theologische Commissie[d:132] ter gelegenheid van haar vijftigste verjaardag.
De Bisschoppensynode[d:106] als stabiele instelling in het leven van de Kerk en de Internationale Theologische Commissie werden beide door paus Paulus VI aan de Kerk geschonken om de ervaringen van het Tweede Vaticaanse Concilie[d:4] vast te stellen en voort te zetten. De scheiding die zich aan het Concilie had gemanifesteerd, tussen de theologie die zich in de wereld ontvouwde en het leergezag van de paus moest worden overwonnen. Aan het begin van de twintigste eeuw werd de Pauselijke Bijbelse Commissie opgericht, die in zijn oorspronkelijke vorm een deel van het pauselijk leergezag vertegenwoordigde, terwijl het na het Tweede Vaticaans Concilie werd omgezet in een orgaan voor theologische raadgeving ten dienste van het leergezag om een deskundig oordeel te geven over bijbelse zaken. In opdracht van Paulus VI is de prefect van de Congregatie voor de Geloofsleer[d:106] tegelijkertijd voorzitter van de Pauselijke Bijbelse Commissie en van de Internationale Theologische Commissie, die echter intern hun secretaris kiezen.

Op deze wijze wilde men benadrukken dat beide commissies geen orgaan van de Congregatie voor de Geloofsleer zijn, een feit dat bepaalde theologen ervan had kunnen weerhouden om er lid van te worden. Kardinaal Franjo Šeper vergeleek de relatie van de prefect van de Congregatie voor de Geloofsleer met de president van de twee commissies met de structuur van de Oostenrijks-Hongaarse monarchie: de keizer van Oostenrijk en de koning van Hongarije waren dezelfde persoon, terwijl de twee landen een autonoom bestaan lijden. Bovendien stelt de Congregatie voor de Geloofsleer haar praktische mogelijkheden ter beschikking van de zittingen van de Commissie en van de deelnemers, en heeft zij daartoe de persoon van assistent-secretaris in het leven geroepen, die van tijd tot tijd voor het benodigde zorg draagt.

Ongetwijfeld waren de verwachtingen in verband met de nieuw opgerichte Internationale Theologische Commissie aanvankelijk groter dan wat in een geschiedenis van een halve eeuw heeft kunnen realiseren. Van de eerste periode van commissie-bijeenkomsten werd een werk gepubliceerd, Le ministère sacerdotal (10 oktober 1970), dat in 1971 werd gepubliceerd door uitgeverij Du Cerf in Parijs, en dat werd beschouwd als een hulpmiddel voor de eerste grote bijeenkomst van de Bisschoppensynode. Voor de Synode zelf heeft de Theologische Commissie een specifieke groep theologen benoemd die als consultores beschikbaar bleven tijdens de eerste sessie van de synode van Bisschoppen en dankzij een buitengewoon werk de Synode in staat stelde onmiddellijk een door haar opgesteld document over het priesterschap te publiceren. Sindsdien is dit niet meer voorgekomen. In plaats daarvan ontwikkelde zich snel de typologie van de post-synodale Exhortatie, wat bepaald geen document van de synode is, maar een pauselijk leerstellig document dat de uitspraken van de synode op de breedst mogelijke manier opneemt. Het document doet dat op een wijze die, tezamen met de Paus, nog steeds het wereld-episcopaat laat spreken Een uitzondering vormt in...Een uitzondering vormt in zekere zin het in 2003 gepubliceerde document over het diaconaat, opgesteld in opdracht van de Congregatie voor de Geloofsleer en dat oriëntering moest bieden over de kwestie van het diaconaat, in het bijzonder over de kwestie of deze sacramentele bediening ook aan vrouwen zou kunnen worden toebedeeld. Het met grote zorg opgestelde document leidde niet tot een duidelijk resultaat over een mogelijk diaconaat voor vrouwen. Er werd besloten de vraag voor te leggen aan de patriarchen van de Oosterse kerken, van wie echter slechts zeer weinigen reageerden. Men zag dat de gestelde vraag als zodanig moeilijk te begrijpen was voor de traditie van de Oosterse Kerk. Deze uitgebreide studie eindigde dus met de bewering dat het puur historische perspectief ons niet in staat stelde enige definitieve zekerheid te bereiken. Uiteindelijk moest de kwestie op leerstellig niveau worden beantwoord. Vgl. Commissione Teologica Internazionale, Documenti 1969-2004, Edizioni Studio Domenicano, Bologna 2010(2), 651-766..

Persoonlijk heeft het eerste lustrum van de Internationale Theologische Commissie op mij de meeste indruk gemaakt. Hier moest de fundamentele oriëntatie en de essentiële modaliteit van het werk van de Commissie worden gedefinieerd, waarmee werd vastgesteld in welke richting uiteindelijk Vaticanum II had moeten worden geïnterpreteerd.

Naast de grote figuren van concilie - Henri de Lubac, Yves Congar, Karl Rahner, Jorge Medina Estévez, Philippe Delhaye, Gerard Philips, Carlo Colombo van Milaan, beschouwd als de persoonlijke theoloog van Paul VI, en pater Cipriano Vagaggini - maakten belangrijke theologen deel uit van de Commissie die vreemd genoeg geen plaats in het concilie hadden gevonden.

Onder hen, behalve Hans Urs von Balthasar, is het vooral Louis Bouyer die, als een bekeerde en monnik, een uiterst stugge persoonlijkheid was, en vanwege zijn achteloze openhartigheid beviel hij niet aan veel bisschoppen, maar hij was een geweldige medewerker met een ongelooflijke grote kennis. Vervolgens trad pater Marie-Joseph Le Guillou aan, die hele nachten werkte, vooral gedurende de Bisschoppensynode, en maakte het zo mogelijk om het synode-document in grondtrekken op te stellen met deze radicale manier van dienen; helaas liep hij spoedig de ziekte van Parkinson op, en moest hij vroegtijdig van dit leven en het theologische werk afscheid nemen. Rudolf Schnackenburg belichaamde de Duitse exegese, met alle pretentie die haar kenmerkte. Als een soort tegenovergestelde pool, werden gaarne in de Commissie André Feuillet en ook Heinz Schürmann van Erfurt opgenomen, wier exegese spiritueler van aard was. Tot slot moet ik ook prof. Johannes Feiner van Coira die, als vertegenwoordiger van de Pauselijke Raad ter bevordering van de Eenheid van de Christenen[d:91], een bijzondere rol speelde in de Commissie. De vraag of de Katholieke Kerk zich als normaal lid in alle opzichten bij de Wereldraad van kerken van Genève moest aansluiten, werd een doorslaggevend punt voor de richting die de Kerk zou inslaan na het concilie. Na een dramatische confrontatie werd de kwestie uiteindelijk negatief beslist, waardoor Feiner en Rahner de Commissie verlieten.

In de Theologische Commissie van het tweede lustrum verschenen nieuwe personen: twee jonge Italianen, Carlo Caffarra en pater Raniero Cantalamessa, verleenden een nieuw gewicht aan de Theologie van het Italiaanse taalgebied. De Duitstalige theologie, afgezien van de reeds aanwezige leden, werd versterkt met de jezuïet pater Otto Semmelroth, dankzij deze conciliaire theoloog wiens vermogen om snel teksten te formuleren voor verschillende behoeften even nuttig was voor de Commissie als tijdens het Concilie. Samen met hem kwam met Karl Lehmann een nieuwe generatie naar voren, wier opvatting duidelijk begon te gelden in de nu geproduceerde documenten.

Maar het is niet mijn bedoeling om door te gaan met de presentatie van de persoonlijkheden die in de Theologische Commissie werkten, maar eerder om enkele reflecties te geven over de gekozen thema's. In het begin werden de vragen over de betrekking van het Leergezag tot de Theologie besproken, waarover men altijd noodzakelijkerwijs moet blijven nadenken. Hetgeen de Commissie de afgelopen halve eeuw over dit onderwerp heeft gezegd, verdient het om opnieuw te worden aanhoort en gemediteerd.

Onder leiding van Lehmann werd ook de fundamentele kwestie geanalyseerd van Gaudium et Spes[575], dat wil zeggen de problematiek van menselijke vooruitgang en christelijke redding. In deze context kwam onvermijdelijk het thema van de bevrijdingstheologie naar voren, dat op dat moment helemaal niet alleen een theoretisch probleem vormde, maar bepaalde en bedreigde heel concreet het leven van de Kerk in Zuid-Amerika. De hartstocht die de theologen begeesterde hield gelijke pas met het concrete gewicht, ook politiek, van de kwestie. Staat u mij een kleine...Staat u mij een kleine persoonlijke herinnering toe. Mijn vriend pater Juan Alfaro SJ, die aan de Gregoriana vooral de genadeleer onderwees, om voor mij totaal onbegrijpelijke redenen door de jaren heen, was een hartstochtelijk voorstander van de Bevrijdingstheologie geworden. Ik wilde mijn vriendschap met hem niet verliezen en dat was dus de enige keer in de hele periode dat ik lid was van de Commissie dat ik de plenaire vergadering bijwoonde.

Naast de vragen over de betrekking van het Leergezag van de Kerk tot de Theologie, was een van de belangrijkste werkgebieden van de Theologische Commissie, en is altijd het probleem van de Moraaltheologie. Misschien is het belangrijk dat er in het begin geen stem was van de vertegenwoordigers van de Moraaltheologie, maar die van de experts van exegese en dogmatiek: Heinz Schürmann en Hans Urs von Balthasar openden in 1974 de discussie met hun stellingen, die in 1977 werd vervolgd met het debat over het Huwelijkssacrament. De tegenstelling van de fronten en het ontbreken van een gemeenschappelijke basisoriëntatie, waar we vandaag nog steeds last van hebben, werd me op dat moment op een ongekende manier duidelijk: aan de ene kant was daar de Amerikaanse moraaltheoloog prof. William May, vader van veel kinderen, die altijd met zijn vrouw naar ons toe kwam en er de meest rigoureuze oude opvatting op na hield. Twee maal moest hij de unanieme afwijzing van zijn voorstel ervaren, iets dat nog nooit eerder is gebeurd. Hij barstte in tranen uit en ikzelf kon hem niet troosten. Dichtbij hem stond, voor zover ik me kan herinneren, prof. John Finnis, die onderrichtte in de Verenigde Staten en die dezelfde aanpak en hetzelfde concept op een nieuwe manier uitdrukte. Hij werd serieus genomen vanuit theologisch standpunt, en toch slaagde hij er evenmin in om enige consensus te bereiken. In het vijfde lustrum, voegde zich prof. Andrzej Szoztek hierbij, van de school van prof. Tadeusz Styczen - de vriend van paus Johannes Paulus I. Szoztek was een intelligente en veelbelovende vertegenwoordiger van de klassieke positie, die echter geen consensus kon bereiken. Tenslotte trachtte pater Servais Pinckaers een deugdenethiek te ontwikkelen vertrekkende van St. Thomas, die mij heel redelijk en overtuigend voorkwam, en toch slaagde hij er ook niet in een consensus te bereiken.

Hoe moeilijk de situatie is blijkt ook uit het feit dat Johannes Paulus II, die vooral geïnteresseerd was in de moraaltheologie, uiteindelijk besloot het definitieve ontwerp van zijn moraal-encycliek Veritatis Splendor[83] uit te stellen, omdat hij wilde wachten in de eerste plaats op de Catechismus van de Katholieke Kerk[1]. Hij publiceerde zijn Encycliek pas op 6 augustus 1993 en vond er nieuwe medewerkers voor. Ik meen dat de Theologische Commissie het probleem in gedachten moet houden en fundamenteel moet blijven streven naar consensus.

Tot slot wil ik nog een aspect van het werk van de Commissie benadrukken. Daarin kon ook steeds sterker de stem van de jonge kerken worden gehoord over de volgende vraag: in hoeverre zijn zij gebonden aan de Westerse traditie en in hoeverre kunnen andere culturen een nieuwe theologische cultuur bepalen? Het waren vooral de theologen uit Afrika enerzijds en India anderzijds die de vraag opriepen, zonder dat deze tot dan toe behoorlijk gethematiseerd was. En evenmin is de dialoog met de andere grote religies van de wereld tot nu toe besproken.Hier zou ik nog een...Hier zou ik nog een merkwaardig specifiek geval willen noemen. Een Japanse jezuïet, pater Shun'ichi Takayanagi, was zo vertrouwd geraakt met het denken van de Duitse lutherse theoloog Gerhard Ebeling, dat hij volledig op basis van zijn denken en taal betoogde. Maar niemand in de Theologische Commissie kende Ebeling goed genoeg om een vruchtbare dialoog aan te gaan, zodat de geleerde Japanse jezuïet de Commissie verliet omdat zijn taal en zijn gedachten daarin geen plaats konden vinden.

Tenslotte moeten we een woord van grote dankbaarheid uitspreken, ondanks alle tekortkomingen die inherent zijn aan het menselijk zoeken en ondervragen. De Internationale Theologische Commissie is er ondanks al haar inspanningen niet in geslaagd een morele eenheid van Theologie en theologen in de wereld te bereiken. Degene die dit verwachtte, had verkeerde verwachtingen over de mogelijkheden van een dergelijk werk. En toch is die van de Commissie niettemin een stem geworden die gehoord wordt, die op een of andere manier de basisoriëntatie aangeeft die een serieuze theologische inspanning op dit historische moment moet volgen. Bij de dankbaarheid voor wat er in een halve eeuw is bereikt, voegen we daar de hoop aan toe op verder vruchtbaar werk, waarin het ene geloof ook kan leiden tot een gemeenschappelijke oriëntatie van denken en spreken over God en zijn Openbaring.

Wat mij persoonlijk betreft, het werk bij de Internationale Theologische Commissie heeft mij de vreugde geschonken om andere talen en denkvormen te ontmoeten. Maar bovenal is het voor mij een voortdurende gelegenheid geweest voor nederigheid, die de grenzen ziet van wat eigen is aan ons en zo de weg opent naar de grotere Waarheid.
Slechts de nederigheid kan de Waarheid vinden, en de Waarheid is op haar beurt de basis van Liefde, waar uiteindelijk alles van afhangt.
Vaticaanstad, klooster “Mater Ecclesiae”, 22 oktober 2019
BENEDICTUS XVI
Paus emeritus