Het martelaarschap en de nalatenschap van sint Paulus

Beste broeders en zusters, de reeks van onze catecheses[d:238] over de gestalte van sint Paulus is aan haar conclusie toegekomen: vandaag willen we het hebben over het einde van zijn aardse leven. De oude christelijke traditie getuigt unaniem dat de dood van Paulus gebeurde ten gevolge van zijn martelaarschap dat hij hier in Rome heeft ondergaan. De geschriften van het Nieuwe Testament berichten ons niet over dat feit. De Handelingen van de Apostelen eindigen hun verslag met een zinspeling op het type gevangenschap van de Apostel, die toch “allen die bij hem kwamen” kon “ontvangen” (Hand. 28, 30-31)[[b:Hand. 28, 30-31]]. Alleen in de tweede Brief aan Timoteüs vinden we deze zijn eigen woorden van aankondiging: “Wat mij betreft, mijn bloed wordt weldra geplengd, het uur van mijn heengaan Noot van de vertaler: in het...Noot van de vertaler: in het Italiaans letterlijk: om de zeilen los te maken is nabij!” (2 Tim. 4, 6)[b:2 Tim. 4, 6] (Fil. 2, 17)[[b:Fil. 2, 17]]. Hier worden twee beelden gebruikt, het ene vanuit de offercultus, dat Paulus al in de Brief aan de Filippensen had gebruikt toen hij zijn marteldood uitlegde als deelname aan het offer van Christus, het andere vanuit de zeevaart over het losgooien van de trossen: twee beelden die samen op een discrete manier zinspelen op het gebeuren van de dood en wel van een bloedige dood.

Het eerste expliciete getuigenis over het einde van sint Paulus komt tot ons vanuit de helft van de jaren negentig van de I-ste eeuw, iets méér dus dan drie decennia na zijn daadwerkelijke dood. Het gaat meer precies over de Brief[984] die de Kerk van Rome met haar Bisschop Clemens I, aan de Kerk van Korinte schreef. In die brief klinkt de uitnodiging om het voorbeeld van de Apostelen voor ogen te houden en meteen nadat de marteldood van Petrus vermeld is, staar er dit te lezen: “Vanwege de jalousie en de onenigheid moest Paulus ons te laten zien hoe men de beloning van het geduld verkrijgt. Zeven keer gevangen genomen, verbannen, gestenigd, werd hij de heraut van Christus in het oosten en in het Westen, en om zijn geloof verwierf hij zich een zuivere glorie. Na de hele wereld de gerechtigheid te hebben gepredikt, en na gegaan te zijn tot aan het uiteinde van het Westen, onderging hij ten overstaan van de bestuurders de marteldood; zo ging hij heen uit deze wereld en bereikte hij de heilige plaats, daarmee tot het grootste voorbeeld geworden van het geduld” 5, 2[[984]]. Het geduld waarover de tekst spreekt is uitdrukking voor de gemeenschap van Paulus met het lijden van Christus, van de constante edelmoedigheid waarmee hij een lange weg van lijden heeft aanvaard, zodat hij kon zeggen: “Ik draag de merktekens van Jezus in mijn Lichaam” (Gal. 6, 17)[b:Gal. 6, 17]. We hebben in de tekst van sint Clemens horen zeggen dat Paulus tot aan het “uiteinde van het Westen” is gegaan. Er is discussie over of dit een zinspeling is op een reis naar Spanje die sint Paulus zou hebben gemaakt. Er bestaat geen zekerheid hierover, maar het is inderdaad zo dat sint Paulus in zijn Brief aan de Romeinen zijn intentie uitdrukt om naar Spanje te gaan (Rom. 15, 24)[[b:Rom. 15, 24]].

Heel interessant in de brief van Clemens[894] is daarentegen het op elkaar volgen van de namen Petrus en Paulus, ook al zullen ze worden omgedraaid in het getuigenis van Eusebius van Caesarea van de IV-de eeuw die, sprekend over keizer Nero, zal schrijven: “Tijdens zijn heerschappij werd Paulus, nota bene te Rome zelf onthoofd en werd Petrus er gekruisigd. Het bericht wordt bevestigd door de namen van Petrus en Paulus, die nog tot op de dag vandaag bewaard zijn op hun graven in die stad” 2, 25, 5[[1115]]. Eusebius gaat dan door met het weergeven van een oudere verklaring van een Romeinse priester, Gaius genaamd, die teruggaat op het begin van de II-de eeuw: “Ik kan u de trofeeën van de apostelen laten zien: als je naar het Vaticaan gaat of aan de Via Ostiense, zul je er de trofeeën vinden van de stichters van de Kerk” 2, 25, 6-7[[1115]]. De “trofeeën” zijn de grafmonumenten, die wij vandaag nog, na tweeduizend jaar, op dezelfde plaats vereren: zowel hier in het Vaticaan voor wat sint Petrus betreft, als in de Basiliek van Sint Paulus buiten de Muren voor wat betreft de Apostel der heidenen.

Het is interessant te onderstrepen dat de beide Apostelen samen genoemd worden. Ook al spreekt geen enkele bron over hun gelijktijdig dienstwerk te Rome, toch zal het christelijk bewustzijn hen later op basis van hun gemeenschappelijke begrafenis in de hoofdstad van het keizerrijk, samenvoegen als stichters van de Kerk van Rome. Zo leest men immers tegen het einde van de II-de eeuw, bij Ireneüs van Lyon, wanneer hij het heeft over de apostolische successie in de diverse Kerken: “Omdat het te ver zou voeren om de opvolgingen in alle Kerken op te sommen, zullen we de grootste en oudste en aan allen bekende Kerk nemen, de Kerk die te Rome gesticht en gevestigd is door de twee roemrijkste apostelen, Petrus en Paulus.” 3, 3, 2[[848]].

Maar laten wij nu de gestalte van Petrus terzijde en concentreren we ons op die van Paulus. Zijn marteldood wordt voor de eerste keer verhaald in de Handelingen van Paulus, die geschreven zijn tegen het einde van de II-de eeuw. Zij berichten dat Nero hem veroordeelde tot de dood door onthoofding, die onmiddellijk daarna uitgevoerd werd (vgl. 9, 5). De datum van de dood varieert al in de oude bronnen, die hem plaatsen tussen de door Nero zelf ontketende vervolging na de brand van Rome in juli 64 en het laatste jaar van zijn heerschappij, namelijk 68 vgl: 5, 8[[[2099]]]. De berekening hang veel af van de chronologie van de aankomst van Paulus in Rome, een discussie waar wij hier niet in willen treden. De latere tradities zullen achtereenvolgens twee andere elementen nader preciseren. Het ene, het meest legendarische, is dat zijn marteldood plaats vond aan de Aquae Salvae, aan de Via Laurentina, met een drievoudig stuiteren van het hoofd, waarvan elke stuitering een golf water deed opspuiten, waardoor de plaats tot op de dag van vandaag “Tre Fontane” genoemd wordt uit de IV-de eeuw[[2843]]. Het andere, in overeenstemming met het oude, reeds genoemde getuigenis van de priester Gaius, is dat zijn begrafenis niet alleen “buiten de stad, zo’n twee mijl gaans langs de Via Ostiense” plaats vond, maar mee precies op “het erf van Lucina”, die een christelijke meesteres was uit de VI-de eeuw[[2844]]. Daar richtte in de IV-de eeuw keizer Constatinus een eerste kerk op, die vervolgens groots werd uitgebreid in de IV-de en V-de eeuw, door de keizers Valentinianus II, Theodosius en Arcadius. Na de brand van juli 1823 werd de huidige basiliek van Sint Paulus buiten de Muren opgericht.

In ieder geval groeide gestalte van sint Paulus boven zijn aardse leven en zijn dood uit; inderdaad heeft hij een buitengewoon geestelijke erfgoed nagelaten. Ook hij, als echte leerling van Jezus, werd een teken van tekenspraak. Terwijl de joods-christelijke stroming van de zogenaamde “Ebionieten” beschouwd werd als afvallig van de Mozaïsche Wet, blijkt al in de Handelingen van de Apostelen een grote verering jegens de Apostel Paulus. Ik zou hier voorbij willen gaan aan de apocriefe literatuur, zoals De Handelingen van Paulus en Tecla en een apocriefe briefwisseling tussen de Apostel Paulus en de filosoof Seneca. Belangrijk is vooral te constateren dat de brieven van Paulus al gauw in de liturgie terechtkomen, waar de structuur profeet-apostel-evangelie bepalend is voor de vorm van de liturgie van het Woord. Zo wordt, dank zij deze “aanwezigheid” in de liturgische vieringen van de Kerk, het denken van de Apostel plotseling geestelijk voedsel van de gelovigen van alle tijden.

Het spreekt van zelf dat de Kerkvaders en vervolgens alle theologen zich hebben gevoed met de Brieven van sint Paulus en met zijn spiritualiteit. Zo is hij door de eeuwen heen tot op de dag van vandaag de ware leraar en apostel van de heidenen. Het eerste patristiek commentaar dat wij kennen op een geschrift van het nieuwe Testament is dat van de grote alexandrijnse theoloog Origenes, die de Brief van Paulus aan de Romeinen[1576] becommentarieert. Dat commentaar is helaas maar gedeeltelijk bewaard gebleven. De heilige Johannes Chrysostomus heeft, behalve dat hij zijn Brieven becommentarieerde, over hem zeven gedenkwaardige lofreden (panegyrieken)[1461] geschreven. Sint Augustinus zal later aan hem de beslissende stap te danken hebben van zijn eigen bekering, en zal zijn hele leven lang naar Paulus terugkeren. Uit deze voortdurende dialoog met de Apostel komt zijn grote theologie van de genade voort, die fundamenteel blijft voor de katholieke theologie en ook voor de protestantse van alle tijden. Sint Thomas van Aquino heeft ons een mooi commentaar op de paulinische Brieven nagelaten, dat de rijpste vrucht van de middeleeuwse exegese vormt. Een echte wending voltrok zich in de XVI-de eeuw met de protestantse Hervorming. Het beslissende moment in het leven van Luther, was de zogenaamde “Turmerlebnis” (1517 misschien), waarin hij in één ogenblik een nieuwe interpretatie ontdekte van de paulinische leer over de rechtvaardiging. Een interpretatie die hem bevrijdde van de scrupels en angsten van zijn voorafgaande leven en hem een nieuw en radicaal vertrouwen schonk in de goedheid van God die alles vergeeft zonder voorwaarde. Van dat moment af vereenzelvigde Luther het joods-christelijke legalisme, door de Apostel veroordeeld, met de ordening van leven van de katholieke Kerk. De Kerk was in zijn ogen de uitdrukking van de slavernij van de wet waar hij de vrijheid van het Evangelie tegenover stelde. Het Concilie van Trente (1545-1563)[d:21] heeft het vraagstuk van de rechtvaardiging diepgaand uit de doeken gedaan en in de lijn van heel de katholieke traditie de ware synthese gevonden tussen Wet en Evangelie, in overeenstemming met de Heilige Schrift, wanneer deze in haar totaliteit en eenheid gelezen wordt.

De XIX-de eeuw kende, door het betere erfgoed van de Verlichting op te pakken, een nieuwe herleving van het paulinisme, vooral op het vlak van de wetenschappelijk inspanning die ontplooid werd door de historisch-kritische interpretatie van de Heilige Schrift. We gaan hier voorbij aan het feit dat ook in die eeuw, zoals later in de twintigste eeuw, een ware en heuse denigrering van sint Paulus opkwam. Ik denk met name aan Nietsche die de theologie van de nederigheid van sint Paulus belachelijk maakte, door daar zijn filosofie van de sterke en machtige mens tegenover te stellen: de supermens. Laten we hier aan voorbijgaan en naar de essentiële stroming kijken van de nieuwe wetenschappelijke interpretatie van de Heilige Schrift en van het nieuwe paulinisme van de XX-ste eeuw. Daarin wordt vooral het begrip vrijheid onderstreept als centraal in het denken van Paulus: daarin heeft men het hart van het paulinische denken gezien, zoals overigens ook Luther het al had gezien. Maar nu werd het begrip vrijheid van een nieuwe interpretatie voorzien in de context van het moderne liberalisme. Bovendien onderstreepte men sterk het verschil tussen de verkondiging van Paulus en de verkondiging van Jezus. Zodat Paulus bijna als een nieuwe stichter van het christendom verschijnt. Het is waar dat bij sint Paulus de centrale plaats van het Rijk Gods, zo bepalend voor de verkondiging van Jezus, omgevormd wordt in de centrale plaats van de christologie, waarvan het bepalende punt het paasmysterie is. En uit het paasmysterie komen de Sacramenten voort van de Doop en de Eucharistie, als blijvende aanwezigheid van dit mysterie, waardoor het Lichaam van Christus groeit, de Kerk wordt opgebouwd. Maar zonder in details te treden, zou ik zeggen dat juist in de centrale plaats van de christologie en van het paasmysterie, het Rijk Gods zich verwezenlijkt, de authentieke verkondiging van Jezus concreet wordt, aanwezig en werkzaam. Wij hebben in de voorgaande catecheses gezien dat juist deze dit nieuwe van Paulus de diepste trouw vormt aan de verkondiging van Jezus. In de vooruitgang van de exegese in vooral de laatste tweehonderd jaar, groeien ook de convergenties tussen katholieke exegese en protestantse exegese, zodat aldus een opmerkelijke consensus ontstond over juist het punt dat oorspronkelijk gezorgd had voor de grootste dissensus, voor het grootste historische meningsverschil: de rechtvaardiging[d:151]. Zo komt er een grote hoop voor de zaak van de oecumene, die zo centraal was voor het Tweede Vaticaans Concilie[d:4].

Tot slot zou ik nog kort willen wijzen op de diverse religieuze bewegingen die in de moderne tijd binnen de katholieke Kerk zijn opgekomen en zich weer verbinden met de naam van sint Paulus. Zo gebeurde “Congregatie van sint Paulus”, Barnabieten genoemd, in de XIX-de eeuw met de “Missionarissen van sint Paulus”, of Paulisten, en in de XX-ste eeuw de veelzijdige “Famiglia Paolina”, gesticht door de zalige Giacomo Alberione, om niet te spreken van het Seculier Instituut van “Het Gezelschap (compagnia) van sint Paulus”. Kortom, ons blijft de stralende gestalte bij van een uiterst vruchtbare en diepgaande apostel en christelijke denker waar ieder zich aan kan verjongen. In een van zijn panegyrieken[1461], maakt Johannes Chrysostomos een originele vergelijking tussen Paulus en Noach, door zich zo uit te drukken: “hij bracht geen balken samen om een ark te bouwen; veeleer, in plaats van houten planken samen te voegen, schreef hij brieven zo ontrukte hij aan de vloedgolven niet twee, drie of vijf leden van de eigen familie, maar heel de bewoonde wereld die op het punt stond ten onder te gaan” 1, 5[[1461]]. Juist dit kan de Apostel nog steeds doen. Uit hem inspiratie putten, zowel uit zijn voorbeeld als uit zijn leer, zal dan ook een stimulans zo niet een garantie zijn, voor de consolidering van de christelijke identiteit van ieder van ons en voor de verjonging van de hele Kerk.