Au Moment

Nu wij u welkom heten in dit huis, waarvan de deuren steeds wijd openstaan voor hen, die de kunsten en wetenschappen beoefenen, willen wij tegenover u, Excellenties, leden van onze academie, uitdrukking geven aan onze levendige voldoening.

Uw leven, gewijd aan de studie van de natuurverschijnselen, staat u toe, dagelijks de wonderen, die de Allerhoogste in de bestaande dingen heeft ingegrift, van nabij te beschouwen en te verklaren. Ja waarlijk, de geschapen wereld openbaart de wijsheid en goedheid van God, want alle dingen danken aan Hem het bestaan en stralen Zijn grootheid uit. Elk daarvan is als een woord van Hem en draagt het teken van wat wij zouden kunnen noemen het fundamenteel alfabet: de algemene natuurwetten, die weer van hogere wetten en orden zijn afgeleid, waarvan het verstand heel de omvang en het absoluut karakter tracht te ontdekken.

De schepselen zijn woorden van waarheid, die in zich en in hun wezen geen tegenspraak noch verwarring bevatten, die altijd innig met elkander samenhangen, soms om wille van hun diepte moeilijk te begrijpen zijn, maar altijd bij een juiste kennis ervan blijken overeen te stemmen met de hoge eisen van de rede. De natuur ontsluit zich voor u als een geheimzinnig maar wondervol boek, dat bladzijde voor bladzijde moet worden doorgebladerd en ordelijk gelezen met de ernstige bedoeling om voortdurend vorderingen te maken; op die manier is iedere stap vooruit een voortzetten en verbeteren van de voorafgaande en zo stijgt men zonder ophouden naar het licht van een steeds diepere kennis.

Uw opdracht behoort dus tot de meest edele, want 4 gij moet in zekere zin de ontdekkers zijn van Gods bedoelingen. Het is uw taak het boek van de natuur te vertolken, de inhoud ervan te verklaren en er de conclusies uit te trekken tot algemeen welzijn.

Vóór alles zijt gij de vertolkers van het boek van de natuur. Gij moet dus noodzakelijk iedere regel ervan nauwkeurig beschouwen en er op bedacht blijven, geen enkel onderdeel te verwaarlozen. Sluit alle persoonlijke vooringenomenheid uit en volgt met leerzaamheid alle aanwijzingen van waarheid, die er uit blijken.

Wij kennen het uitzonderlijk belang van het tijdvak, dat de natuurwetenschap op het ogenblik doormaakt, een belang, waarvan zich nog niet iedereen rekenschap geeft. Immers tegenover de wetenschappelijke problemen ontmoet men drie verschillende houdingen. Sommigen - en wel de meesten - stellen zich tevreden met de buitengewone resultaten te bewonderen, die men op technisch gebied heeft bereikt, en geloven blijkbaar, dat deze resultaten het enige of althans het voornaamste doel van de wetenschap zijn. Anderen, meer ontwikkeld, zijn in staat om de methode en de inspanning te waarderen, die het wetenschappelijk onderzoek vraagt. Zij kunnen dus de geniale vooruitgang daarvan volgen en begrijpen met de zorgen en vreugden, het succes en de tegenslag daaraan verbonden; zij zien met belangstelling de voortdurende vervolmaking van mathematische instrumenten, van apparaten; met hartstocht werken zij mee aan het opbouwen van hypothesen, het vastleggen van . conclusies, aan de wetenschappelijke arbeid om de gegevens volgens bepaalde schema's te ordenen, de vroegere beschouwingen te wijzigen en nieuwe theorieën op te zetten, die men probeert te bewijzen. Iedereen, die zich om welke reden ook voor het werk van de geleerden interesseert, begrijpt deze veelvuldige aspecten. Wat de meest essentiële problemen betreft van de wetenschappelijke kennis, of de problemen, waarvan de omvang heel haar domein beslaat, daaraan wijden, naar onze mening, maar betrekkelijk weinigen hun aandacht, en wij verheugen ons bij de gedachte, dat gij daartoe behoort. Is de wetenschap niet zover gekomen, dat zij zonder moeite wil schouwen in de diepste werkelijkheden en opstijgen tot een volledig en ordelijk overzicht van haar samenhang?

Nauwelijks anderhalve eeuw geleden stelde men, uitgaande van rationele beginselen, de eerste hypothesen op omtrent de discontinue structuur van de materie en over het bestaan van de kleinste deeltjes, waaruit uiteindelijk, naar men meende, een lichaam is opgebouwd. Maar sindsdien tot op onze dagen heeft men die moleculen geteld, gewogen en geanalyseerd; toen werd het atoom, dat aanvankelijk ondeelbaar scheen, gesplitst in zijn elementen, het werd onderzocht en door beschieting werd de diepste structuur ervan nagegaan; men bepaalde de elementaire electrische lading en de massa van de protonen; men ontdekte de neutronen, de mesonen, de positronen; en nog andere elementaire deeltjes werden geïdentificeerd en hun kenmerken nauwkeurig aangegeven. Men heeft het middel gevonden om die deeltjes te leiden, te versnellen en ze op de juiste manier te richten tegen de atoomkernen; maar vooral door gebruik te maken van de neutronen is men erin geslaagd, de kunstmatige radio-activiteit te verwekken, de kernsplitsing, het omvormen van het ene element in andere elementen, het vrijmaken van enorme hoeveelheden energie.

Men heeft theorieën en geniale voorstellingen van de wereld opgebouwd, men heeft nieuwe rekenmachines uitgevonden en totaal nieuwe methoden om de ouderdom van de aarde te bepalen. Wij kunnen hier slechts noemen de speciale en algemene relativiteitstheorie, de quanta, de golfmechanica, de quantum-mechanica, de nieuwste ideeën over de aard van de kernkrachten, de theorieën over de oorsprong van de cosmische stralen, de hypothesen over de oorsprong van de stellaire energie.

Dat alles stelt ons in staat te zien, tot welk een diepte de wetenschap weet door te dringen, en men kan gemakkelijk raden, wat al wetenschappelijke problemen daaruit oprijzen. Men moet daarenboven nog bedenken, dat, terwijl de dappere stoottroep van die veroveraars telkens nieuwe bressen slaat in de citadel van de natuur, de rest van het leger zich verspreidt over ontelbare andere terreinen van de wetenschap; ziedaar de wetenschap beschouwd in haar uitgestrektheid en tegelijk in haar diepte. Men zou evenals de moedige bergbeklimmer, die de top van de berg heeft bereikt, met een enkele blik heel het uitgestrekte panorama willen overschouwen.

Voor zover zulks mogelijk is, zouden wij u de meest vooruitgeschoven punten in de verschillende sectoren van de wetenschap willen aanwijzen, opdat het geheel van de huidige situatie u voor ogen zou staan.

Vooreerst de sterrenkunde, die met de modernste instrumenten erin slaagt, geheel nieuwe mysteries aan de hemel te ontsluieren en die, geholpen door de physieke wetenschappen, wellicht eenmaal de verklaring van de oorsprong van de stellaire energie zal brengen. Vervolgens de geologie, die door toepassing van radio-activiteit en het gedrag van de isotopen de absolute ouderdom van gesteenten weet te bepalen; de ouderdom zelfs van de aarde begint men vast te stellen. In de mineralogie onthullen de kristalstructuren hun geheimen voor de machtige analysen, welke met behulp van ultra-korte radiogolven worden uitgevoerd. De anorganische en organische chemie lost de ingewikkelde problemen op van de bouw der macromoleculen; zij slaagt erin, grote moleculaire ketens tot stand te brengen en hervormt door daaruit afgeleide toepassingen hele sectoren van de industrie. De radiotechniek kan reeds electromagnetische golven verwekken, die op de grens liggen van lichtstralen van de grootste golflengten. Men onderzoekt de aarde om haar verborgen schatten te ontdekken en doorvorst de hoogste lagen van de atmosfeer. De genetica ontdekt in sommige bijzondere cellengroepen nieuwe gezichtspunten omtrent de levenskracht. De physiologie en biologie, uitgaande van verkregen inzichten in de chemie, de physische chemie en de physica ontdekken elke dag onvermoede wonderen en dagelijks constateren, verklaren en voorspellen zij nieuwe realiteiten en tonen het bestaan ervan aan; de wereld van de virussen moet wijken voor de aanvallen van de electronische microscoop en van de techniek door electronische refractie. De massaspectograaf, de Geiger-tellers, de radio-actieve isotopen, al die factoren vergemakkelijken de vooruitgang van de wetenschappen, die het grootste raadsel van heel de zichtbare schepping onderzoeken, het probleem van het leven.

Bij deze synthese van alle kennis komt de philosophie met haar rijkdom van begrippen de juiste distinctieve trekken aangeven van die levensverschijnselen: het noodzakelijk karakter van het grondbeginsel van eenheid; de innerlijke bron van handelen, van groei, van voortplanting; de ware eenheid van het levend wezen. Zij toont ook aan, wat de materie in sommige van haar fundamentele aspecten moet zijn, willen daaruit die karakteristieke eigenschappen kunnen ontstaan, welke het levend wezen vormen.

Dit zijn ongetwijfeld de gebieden, die aan de wetenschap van morgen het meeste werk zullen verschaffen.

Maar het gevoel van voldaanheid, dat met het oog op zoveel resultaten de geest vervult, wordt verzwakt door een indruk van verwarring en angst bij degenen, die als verantwoordelijke personen de ontwikkeling van de dingen volgen. Angst en verwarring te verstaan in de meest verheven zin, als een teken van het streven naar een steeds volmaakter geestesrichting, naar een steeds groter klaarheid in doelstelling. Want de triomfen van de wetenschap zijn zelf de mede-oorzaak van de twee eisen, waarop wij hierboven hebben gewezen.

a.
Vóór alles gaat het om door te dringen in de innerlijke structuur van de stoffelijke dingen en de problemen te beschouwen, die samenhangen met de substantiële grondslagen van hun wezen en hun werking. Hier nu doet zich de vraag voor: „Kan de experimentele wetenschap op zich die problemen oplossen? Behoren die tot haar terrein en liggen zij op het gebied, waar haar onderzoekingsmethoden van toepassing zijn?" Men moet antwoorden "neen". Deze wetenschap toch gaat uit van bevindingen, die uiteraard uitwendig zijn en door middel van verstands-acten daalt zij daarlangs steeds dieper af in de verborgen plooien van de dingen; maar op een gegeven punt moet zij stilstaan, als er nl. vragen rijzen, welke men onmogelijk door middel van zintuigelijke observatie kan uitmaken.

Als de geleerde de experimentele gegevens verklaart en de verschijnselen, die in de natuur van de materie als zodanig berusten, tracht uit te leggen, dan heeft hij een licht nodig, dat in omgekeerde orde te werk gaat, van het absolute naar het relatieve, van het noodzakelijke naar het contingente, en dat in staat is om hem die waarheid te openbaren, welke de wetenschap met haar eigen methoden niet vermag te achterhalen, omdat zij geheel aan de zintuigen ontgaat; dat licht nu is de philosophie, d.w.z. de wetenschap van algemene wetten, die voor ieder wezen gelden en dus ook op het gebied van de natuurwetenschappen en die uitgaan boven de wetten, welke men empirisch kent.

b.
De tweede eis komt voort uit de natuur zelf van de menselijke geest, die het verband en de eenheid in de waarheid wil zien. Als men zich tevreden stelt met de verschillende vakken en hun vertakkingen als een soort mozaïek naast elkaar te plaatsen, dan krijgt men een anatomische samenstelling van de kennis, waaruit het leven verdwenen schijnt. De mens verlangt, dat een geest van levende eenheid zijn kennis bezielt; zo wordt zijn wetenschap vruchtbaar en brengt de cultuur een organische kennis voort. Daaruit ontstaat een tweede vraag: „Kan de wetenschap met de middelen alleen, die haar eigen zijn, deze algemene synthese van de gedachte tot stand brengen? En in ieder geval, welke van de vele wetenschappen kan dit verwerkelijken, gezien het feit, dat de kennis over ontelbare sectoren is verdeeld?" Ook hier is onze mening, dat de aard van de wetenschap haar niet in staat stelt om tot zulk een algemene synthese te komen.

Zo'n synthese vereist een solied en zeer diep fundament, waarop zij haar eenheid bouwt en dat als basis dient voor de meest algemene waarheden. De verschillende onderdelen van het gebouw, dat op die manier een eenheid geworden is, moeten in dat fundament de elementen vinden, die hun het wezen geven van onderdeel. Hier is een hogere kracht nodig, die eenheid geeft door haar algemeenheid, verklaart door haar diepte, hecht is door haar absoluut karakter en krachtdadig door haar noodzakelijkheid. Nogmaals, deze kracht is de philosophie.

Sedert enige tijd zijn helaas wetenschap en philosophie van elkaar gescheiden. Het zou moeilijk zijn, de oorzaken van dit zo betreurenswaardige feit aan te geven en de verantwoordelijkheid daarvoor. Het is zeker, dat de oorzaak van deze scheiding niet gezocht 'moet worden in de aard zelf van de twee wegen, die naar de waarheid leiden, maar in toevallige historische omstandigheden en in de personen, die niet altijd de vereiste goede wil en bekwaamheid bezaten.

De mannen van de wetenschap hebben op een gegeven ogenblik gemeend, dat de natuurphilosophie een overbodige last was en zij weigerden, zich door haar te laten leiden. Van de andere kant hebben de philosophen de vooruitgang van de wetenschap niet gevolgd en zijn zij blijven staan bij uitgesproken stellingen, die zij hadden kunnen prijsgeven. Maar op het ogenblik, nu zich, gelijk wij hebben aangetoond, de onvermijdelijke noodzaak opdringt van een ernstige poging tot verklaring alsook tot het bereiken van een eenmakende synthese, hebben de geleerden weer de invloed van de philosophieën ondergaan, die hun door de omstandigheden van het ogenblik ter beschikking worden gesteld. Velen van hen hebben misschien niet eens duidelijk gemerkt, dat hun wetenschappelijke onderzoekingen aansloten bij bepaalde philosophische richtingen.

Zo bijv. is de mechanistische opvatting lange tijd leidraad geweest bij de wetenschappelijke verklaring van de waargenomen verschijnselen. Wie deze philosophie verdedigde, meende, dat ieder verschijnsel in de natuur was terug te brengen tot een geheel van physieke en chemische krachten en mechanische wetten, waarbij de verandering en werking alleen het resultaat waren van een verschil in plaatsing van de deeltjes in de ruimte en van de krachten of verandering van plaats, waaraan elk van deze deeltjes onderworpen was. Daaruit volgde, dat men theoretisch met zekerheid elk toekomstig effect kon voorzien, als men bij het punt van uitgang alle gegevens van plaats en ruimte en de wetten van de mechanica kende. Volgens deze leer zou de wereld niets anders zijn dan een enorme machine, samengesteld uit een ontelbare reeks van andere machines, die met elkander zijn verbonden.

De verdere ontwikkelingen van het experimentele onderzoek hebben echter de onjuistheid van deze hypothesen aangetoond. Het mechanisme, dat men uit de feiten van de macro-cosmos afleidde, is niet in staat, al de verschijnselen van de micro-cosmos uit te leggen en te verklaren. Hier zijn andere elementen in het spel, die onmogelijk als van mechanistische aard kunnen worden uitgelegd.

Neemt bijv. de geschiedenis van de verschillende theorieën omtrent de atoomstructuur. In het begin waren zij in wezen opgebouwd op een mechanistische verklaring, die het atoom voorstelde als een soort planetenstelsel in het klein, bestaande uit electronen, die bewogen om een kern volgens wetten geheel gelijk aan die van de sterrenkunde. De theorie van de quanta dwong echter later tot een totale herziening van deze opvatting en riep zeker wel geniale, maar ongetwijfeld vreemde verklaringen op. Men nam inderdaad een bepaald soort atoom aan, dat, zonder het mechanistische aspect uit te sluiten, duidelijk het aspect van de quanta vertoont.

Men stelde zich daarom heel anders het gedrag van die kleinste lichaampjes voor: electronen, die, ofschoon zij een bepaalde baan beschrijven om de kern, toch geen energie uitstralen, terwijl zij volgens de wetten van de electrodynamica dat wel moesten doen; de banen kunnen niet continu veranderen, maar slechts sprongsgewijze; de energieuitstraling gebeurt enkel, als een electron overgaat van de éne quanta-toestand in de andere en brengt dan photonen voort van een bepaalde frequentie, die afhankelijk is van het verschil van de energie-niveaux.

Deze eerste hypothesen werden later gepreciseerd, toen de golfmechanica ontstond, welke zij samenvatte in een wiskundige formule, die meer algemeen inzicht gaf en de onderlinge samenhang deed uitkomen, terwijl de traditionele mechanistische opvattingen daaruit verdwenen waren.

Nu stelt men zich vanzelf de vraag: "Hoe is het mogelijk, dat de macroscopische wereld, ofschoon zij bestaat uit elementen, die behoren tot de micro-cosmos, toch aan geheel andere wetten onderworpen is?" De wetenschap antwoordt hierop vooral met deze bemerking: als het getal van de betrokken elementen zeer groot is (milliarden maal milliarden deeltjes), dan gelden die statistische wetten, welke afgeleid zijn uit het gedrag van de verschillende elementen in hun geheel genomen en welke men als streng geldend beschouwt in de onmiddellijk waarneembare wereld.

Maar al voldoet de statistische methode aan het doel van de wetenschap, zij doet ook zien, hoe vals sommige philosophische hypothesen waren, die zich beperkten tot uitwendige zintuigelijke waarnemingen en deze willekeurig over heel de cosmos uitbreidden.

Een bevestiging hiervan vindt men in de theorie van de moderne kernphysica. De krachten immers, welke de kernen verenigd houden, zijn verschillend van die, welke men bij de bestudering van de macro-cosmos heeft ontdekt. Om ze te verklaren moet men zelfs de gewone opvatting wijzigen van het corpusculaire deeltje, van de golf, van de juiste waarde van de energie en van de uiterst nauwkeurige localisatie van een corpusculum, alsook van de mogelijkheid om een toekomstig feit te kunnen voorzien.

Het mislukken van de mechanistische theorie heeft de denkers tot geheel andere hypothesen gebracht, die veeleer gekenmerkt zijn door een soort wetenschappelijk idealisme, waarbij de beschouwing van de handelende persoon de voornaamste rol speelt. Zo blijken bijv. de quantummechanica en haar grondbeginsel van ongedetermineerdheid te samen met de kritiek op het causaliteitsbeginsel, die zij veronderstelt, wetenschappelijke hypothesen te zijn, die door de stromingen van de philosophische opvatting zijn beïnvloed.

Maar omdat deze hypothesen op zich niet voldoen aan het verlangen naar algehele klaarheid, zijn vele beroemde denkers tot scepticisme gekomen ten opzichte van de philosophische problemen van de wetenschap. Zij beweren, dat men maar tevreden moet zijn met het enkel constateren van de feiten en ze trachten onder te brengen in bepaalde synthetische en eenvoudige voorstellingen om zo de mogelijke ontwikkeling te voorzien vanaf het eerste gegeven van een physisch systeem. Deze geestestoestand betekent, dat men afziet van het reflecteren op de begrippen en dat men de hoop opgeeft, algemene geniale synthesen op te stellen. Wij echter menen, dat er geen reden is voor zulk pessimisme. Wij denken veeleer, dat de natuurwetenschappen in voortdurend contact met een philosophie van kritisch realisme, wat de „philosophia perennis" in haar meest uitmuntende vertegenwoordigers altijd geweest is, kunnen komen tot een algemene kijk op de zichtbare wereld, die enigermate voldoet aan het zoeken en het vurig verlangen naar waarheid.

Doch wij moeten nog een ander punt onderstrepen. Als de wetenschap verplicht is, naar samenhang te zoeken en zich moet laten leiden door een gezonde philosophie, dan mag deze niet de waarheden vaststellen, die alleen door ervaring en wetenschappelijke methoden worden verkregen. Inderdaad, alleen de ervaring, in de meest brede zin genomen, kan aangeven, welke wetten de Schepper in de eindeloze afwisseling van grootheden en mogelijke wetten van de stof werkelijk heeft willen verwezenlijken.

Als gezaghebbende vertolkers van de natuur moet gij ook de leermeesters zijn, die aan hun broeders de wonderen verklaren, welke zich in het heelal voordoen en welke gij beter dan anderen als in één boek ziet samengevat.
De meeste mensen toch kunnen zich nauwelijks wijden aan de beschouwing van de natuur; zij krijgen slechts oppervlakkige indrukken van de zichtbare feiten. Gij, die de schepping verklaart, moet leermeesters zijn met een vurig verlangen om haar schoonheid, haar grootheid en haar volmaaktheid te verkondigen en ook door anderen te doen smaken.
Leert hun de geschapen wereld beschouwen, begrijpen en beminnen, opdat de bewondering van zo verheven schoonheden de knieën doet buigen en de geesten tot aanbidding uitnodigt.

Wilt deze verlangens en verwachtingen nooit beschamen. Ongelukkig degenen, die zich bedienen van een valse wetenschappelijke uitleg om de mensen van het rechte spoor af te brengen. Zij zijn gelijk aan struikelblokken, die kwaadwillig op de weg van het menselijk geslacht zijn geplaatst, zij zijn hindernissen, waarover de geesten op zoek naar de waarheid zullen struikelen.

Gij hebt een machtig werktuig in handen om goed te doen. Geeft er u rekenschap van, welk een onbeschrijfelijke vreugde gij aan anderen kunt bereiden, als gij hun de geheimen van de natuur onthult én hun de verborgen harmonieën ervan doet aanvoelen; hart en oog van hen, die naar u duisteren, hangen als het ware aan uw woorden, gereed om een lied van lof en dank aan te heffen.