Conferentie over God of Niets

Eminentie, excellentie Mgr. de Apostolische Nuntius, Waarde Heren ,

Beste Broeders en Zusters in Christus,

Sta mij toe vooreerst heel hartelijk en warm dank te zeggen aan Zijne Eminentie Kardinaal Jozef de Kesel, aartsbisschop van Mechelen-Brussel, mijn aanwezigheid de eer en het voorrecht te geven hier ontvangen te worden met enthousiasme en vriendschap in de kerk van Onze Lieve Vrouw van Stockel om mijn boek voor te stellen over het geloof God of Niets[6033]. Ik zou mijn dankbaarheid willen uitdrukken en mijn respectvolle waardering voor de priesters en parochieverantwoordelijken van de parochie Onze Lieve Vrouw van Stockel: de Heer Pastoor Benno Haeseldonckx, de Eerwaarde Philippe Mawet, verantwoordelijke voor de pastorale eenheid van Stockel-au-Bois en Edouard Marot, vicaris en verantwoordelijke voor de Franstaligen, maar ook voor alle gelovigen die door hun toewijding bijdragen aan het welslagen van deze ontmoeting. Het is voor mij een grote vreugde om vandaag onder jullie te zijn, en ik zeg aan jullie allemaal en iedereen in het bijzonder dank voor jullie vriendschappelijke aanwezigheid, die mij meer eer brengt dan mij toekomt. Laten we het nu hebben over het onderwerp van onze ontmoeting: God of Niets.

Hoe is God of Niets ontstaan? Om eerlijk te zijn, ik had er helemaal niet aan gedacht om meteen een boek te gaan schrijven, maar op een dag heeft Nicolas Diat mij gecontacteerd. Hij was een boek aan het schrijven over Benedictus XVI De man die geen paus wilde worden – ik raad u aan om dat te lezen, want er zit veel spirituele rijkdom in –. Hij kwam dus naar mij, om wat van gedachten te wisselen over verschillende onderwerpen. En bij de tweede ontmoeting stelde hij mij voor om een boek te schrijven over mijn leven. Ik heb toen geantwoord dat mijn leven van geen enkel belang was, maar ik zei dat we het misschien wel tijdens onze gesprekken konden hebben over een aantal actuele problemen van de samenleving en van de toenemende globalisering van de wereld, waarin de verwarring alleen maar groter wordt en die vol dubbelzinnigheden en onzekerheden is. En zelfs in de Katholieke Kerk hebben we de indruk dat er geen Leergezag meer bestaat, geen vaste doctrinele en morele leer. Iedereen staat zichzelf een absolute vrijheid toe om zijn eigen mening en morele waarden te verkondigen.

En ook ik wil mijn geloof verkondigen en mijn absolute trouw aan Jezus Christus, aan het eeuwenoude Magisterium van de Kerk, als een nederige bijdrage in de strijd tegen, wat Benedictus XVI genoemd heeft “de dictatuur van het relativisme”. Pro Eligendo Romano Pontifici, 4[[491|4]]

We zijn dus begonnen met de twee eerste hoofdstukken die mijn eigen persoonlijke geschiedenis vertellen. Ik heb die beleefd in een heel erg moeilijke sociopolitieke context in Guinea, waar er revolutie was tegen de dictator Sekou Touré. Er waren erg gespannen relaties tussen de Kerk en de staat. Moeilijkheden en spanningen die ertoe geleid hebben dat de eerste Aartsbisschop van Conakry, Mgr.Gerard De Melville in augustus 1961 is afgezet. Ook de tweede Aartsbisschop van Conakry, mgr. Raymond Marie Tchidimbo is gearresteerd en gevangen genomen in december 1970 en alle missionarissen waren uit hun functie gezet in mei 1967. Dat waren 26 jaar dictatuur en vervolging. Ik zelf stond ook op een lijst van personen die uit de weg moest worden geruimd in april 1984. Maar dankzij de goddelijke voorzienigheid ben ik aan de dood ontsnapt.

Als ik terugkijk op mijn leven, en op de moeilijke geschiedenis van mijn roeping en mijn voorbereiding op het priesterschap – ik ben met mijn studies begonnen in Guinea, dan naar Ivoorkust, dan opnieuw in Guinea, uiteindelijk in Frankrijk en in Senegal – zie ik duidelijk het spoor dat de goddelijke voorzienigheid voor mij getrokken heeft.

Na deze twee eerste hoofdstukken staan er beschouwingen over de pausen vanaf Pius XII tot aan paus Franciscus, over de Kerk, Rome, de hedendaagse wereld, Afrika, over de diepe antropologische crisis en de geloofscrisis in de westerse wereld, de genderideologie, de moraal, de waarheid, het kwaad, het gebed. Ik zou u vooral willen uitnodigen om de hoofdstukken te lezen die over het gebed gaan. Want vandaag stellen wij een godsverduistering vast, een afwezigheid van God in de wereld van de politiek, de economie, de cultuur en zelfs in ons persoonlijk leven.

De echte crisis waarin de wereld van vandaag is terechtgekomen is niet hoofdzakelijk economisch of politiek, maar een “Godscrisis”. Het is zeker zo dat er altijd gepraat wordt over de economische crisis. In de snelle economische groei en haar toenemende macht in Europa, die oorspronkelijk nog rekening hield met morele en religieuze waarden, is nu het economisch belang de enige en uitsluitende doelstelling geworden. De mens van gisteren, zoals die van vandaag, wat ook zijn afkomst, zijn ras, zijn kleur, zijn cultuur, zijn land, zijn continent is, is bijna uitsluitend gericht op het verwerven, het bezitten en het gebruik van materiële goederen.

En in de culturele context, in het bijzonder die van het Westen, is het niet overdreven om te stellen dat de wijze waarop de mens werkt, alles organiseert en de menselijke betrekkingen beheert in de politiek, de economie en de handel, oorlogen uitlokt en massavernietigingswapens produceert, landen binnenvalt en verovert, alleen maar – of toch bijna - om steeds meer materiële rijkdommen te vergaren en zijn autoriteit en hegemonie te vestigen. Met de mooie en nobele reden om overal democratie te brengen, vrede en vrijheid, hebben Europa en de Verenigde Naties overal chaos gebracht, vooral in het Midden-Oosten en in Afrika. Mijn oordeel kan overdreven lijken, maar we kunnen de realiteit van vandaag niet ontkennen. Kijk naar Irak, Lybië, Syrië, Afghanistan... Een paar dagen geleden heeft president Macron erkend dat ze een grote fout hebben begaan door Lybië te vernietigen. Al meer dan een eeuw maakt Europa een beschavingscrisis door zonder weerga. Deze crisis is dus niet recent, maar ze wordt steeds dieper en erger en ze wist steeds meer alle referenties naar God uit.

Vooral de Westerse beschaving heeft zich ondertussen in toenemende mate ontwikkeld alsof God niet bestaat, zo zei paus Johannes Paulus II. Velen hebben vandaag beslist om God achter zich te laten. Zoals Nietzsche het stelde: voor velen in het Westen is God dood. Wij hebben Hem zelf gedood. Wij zijn Godsmoordenaars. En onze kerken zijn grafmonumenten en grafstenen geworden van God. Een groot aantal “gelovigen” gaan niet meer naar de kerk, om te voorkomen dat ze daar ervaren dat hoezeer God “verrot” is. Maar door zo te handelen weet de mens niet meer wie hij is, noch waarheen hij op weg is. Er is een terugkeer naar het oude heidendom en de afgoden: de wetenschap, de technologie, het geld, de macht, buitensporige vrijheid, ongeremde genotzucht zijn de afgoden van vandaag. Ik denk dat wat wij vandaag zien – vooral in het Westen, maar niet alleen daar – een gevolg is van het feit dat wij God de rug hebben toegekeerd en andere zaken in het centrum van onze belangstelling hebben geplaatst: economie, politiek, wetenschap, technologie en de gigantische groteske vooruitgang in de geneeskunde en de sociale communicatiemiddelen die niet niets zijn. Dat zijn kolossale verworvenheden voor het welzijn van de mensheid, maar in vergelijking met God zijn ze niets. Paulus zegt “In God leven, bewegen en zijn wij. In Hem bestaat alles en buiten Hem, komt niets tot stand. Alles heeft zijn zin en betekenis in God. In één woord: het is God of niets....

In waarheid: wij zijn niets zonder God, en toch zijn wij oneindig kostbaar in Zijn ogen. Hij heeft ons geschapen naar zijn beeld en gelijkenis, omdat Hij wil dat wij op Hem zouden gelijken. Hij wil dat wij heilig zijn, omdat Hij, de Heer onze God heilig is. Hij is uit de hemel neergedaald en is mens geworden om ons te verheffen tot bij Hem. God is mens geworden opdat de mens zou zijn als God.“Deus homo factus est ...” zegt Sint-Ireneus van Lyon.

Uiteraard hebben wij enorme problemen en we worden vaak geconfronteerd met pijnlijke situaties in moeilijke en beangstigende omstandigheden van het menselijk bestaan, maar toch moeten wij erkennen dat alleen God zin en betekenis geeft aan alles. Wij zijn bezorgd over vele problemen, maar we weten dat alleen in Hem alles zijn oplossing vindt. We weten dat het God is of niets. En we weten dat die vanzelfsprekendheid zich opdringt, niet van buitenaf, maar van binnenuit van onze ziel. Want de liefde dringt zich niet op door geweld, maar door het hart te verleiden door een innerlijk licht.

Met God of Niets wou ik ertoe komen dat God opnieuw in het centrum van ons denken wordt geplaatst, in het centrum van onze beweegredenen, in het centrum van ons leven, en dat Hij opnieuw de enige plaats inneemt die Hem toekomt. Zo kan onze christelijke levenswandel opnieuw draaien om deze rots die God is en door deze vaste overtuiging ons christelijk geloof opnieuw doen opleven en zo kunnen we het versterken door gebed en onze persoonlijke vertrouwvolle omgang met God. Zonder lofspraak, zonder intens gebedsleven, zonder aanbidding en dus zonder God, is er alleen oorlog, verdeeldheid en verdwazing. Als God zijn plaats niet heeft in het hart van de mens, is er niets dan onenigheid, leugen, geweld, haat, vernietiging van de mens en verscheurdheid. En dat is wat wij vandaag zien.

Ik zou dit willen illustreren met een hagiografisch verhaal dat ontleend is aan een boek over heiligen in de islam. - Ik heb zelf lang geleefd in een omgeving waar 73 % moslim waren, en wij hebben mekaar wederzijds beïnvloed, christenen en moslims, want wij steunden mekaar in onze zoektocht naar God en naar een volhardend gebedsleven. -

Wij weten uit ervaring hoezeer een lastige en kwaadwillige buur ons het leven zuur kan maken. Maar die moeilijke situatie zal ooit ophouden, na vijftien of twintig jaar misschien, hoogstens na vijftig jaar als de een of de ander overlijdt. Maar als we de hele eeuwigheid gaan moeten doorbrengen met een lastige buur, kunnen we ons best van te voren daarop voorbereiden...

Abd al-Wahid Zayd wou weten wie in de hemel zijn buur zou zijn. Er werd hem gezegd: “O Abd al-Wahid Zayd, uw buurvrouw zal Maimoûna zijn, de zwarte.” En waar is deze Maimoûna de zwarte, vroeg hij verder. Zij is nu bij de Banou-Un Tel, in Koûfa. Abd al-Wahid Zayd ging dus naar Koûfa en vroeg inlichtingen over Maimoûna. Zij is niet goed bij haar hoofd, zei men hem, en ze hoedt haar schapen nabij het kerkhof. Abd al-Wahid Zayd begaf zich naar het kerkhof, en zag dat Maimoûna daar aan het bidden was. Haar schapen waren daar rustig samen aan het grazen. En dat was des te verwonderlijker, omdat daar ook vele wolven waren, en de wolven lieten de schapen met rust en de schapen hadden geen schrik van de wolven. Toen Maimoûna ophield met bidden, ging Abd al-Wahid Zayd naar haar toe en vroeg haar: hoe komt het dat de wolven zo goed kunnen opschieten met uw schapen? Maimoûna antwoordde: ik heb mijn relatie met God verbeterd, en God heeft de relatie van de wolven en de schapen onderling verbeterd...

De louter menselijke middelen, de louter diplomatieke of politieke onderhandelingen zijn ontoereikend om eenheid en vrede te bewerkstelligen tussen de mensen. Er is immers een virus van onenigheid, dat in het hart van de mens zit sinds de zondeval. De eenheid van Gods kinderen kan alleen Jezus Christus tot stand brengen door de Heilige Geest, want Christus is onze vrede. Maar zonder het gebed stuit de heilige Geest op ons hart als op een gesloten deur.

Laten we aan God dus een grotere plaats toekennen en aan gebed en aanbidding in ons leven. Dan zal iedereen ooit kunnen zeggen: ik heb mijn relatie met God verbeterd, en God heeft de relaties van de mensen en de volkeren onderling verbeterd en vrede gebracht.

Nadat we God gedood hebben, en door ons nu te gedragen alsof Hij niet bestaat, is het zelfs moeilijk geworden om de fundamenten terug te vinden van wat het Recht is. Al in 1939 heeft Pius XII aangeklaagd dat God niet voldoende erkend werd als de grondslag van het Recht. De diepste wortel van al het kwaad dat wij in onze samenleving zo betreuren is de miskenning en de verwerping van de enige morele regel die universeel is, hetzij in ons persoonlijk leven, hetzij in het sociale leven en in de internationale verhoudingen, dat wil zeggen de algemeen verspreide miskenning van de natuurwet zelf, want die vindt haar fundament in God, de almachtige Schepper en Vader van allen, de enige oppermachtige wetgever. Vandaag promoten de Verenigde Naties en Europa verkeerde rechten, verdraaide wetten om aan iedereen en aan alle burgers zonder onderscheid ongeremde toegang te geven aan seksueel genot en de mogelijkheid om zichzelf ten gronde te richten, los van de seksuele identiteit. Zij willen de cultuur veranderen met de bedoeling een samenleving te creëren waarin geen seksueel onderscheid meer bestaat. Zij stellen het voor alsof de mensheid aldus zal bevrijd worden, niet alleen van God die de mens geschapen heeft, maar ook van het onderscheid tussen man en de vrouw, bevrijd van de vader, van de moeder, van de echtgenoot, van het huwelijk en van het gezin. Zo zal er een nieuwe cultuur ontstaan in de wereld, die in naam van een absolute individuele vrijheid de keuzes huldigt die leiden tot de dood van man en vrouw en tot de vernietiging van onze mensheid. Deze wettelijk-politieke verdraaiingen zijn uitgevonden om onze eigen belangen en egoïstische verlangens te bevredigen en om samenlevingen te ontwrichten die als voorbijgestreefd veroordeeld worden. Deze nieuwe zgn. “burger”rechten bewegen zich tussen twee uitersten: het recht om te sterven en het recht om niet geboren te worden. Tussen die twee staan het recht op abortus, het recht op genetische manipulatie, het recht op een kind dat niet veel meer is dan een ding of een object. En dan heb je ook nog het recht om te beledigen en om het religieus geloof ongehinderd te lasteren.

Als we scherp naar onze wereld kijken en zien hoe die zich wil losscheuren van God en onafhankelijk van Hem wil zijn, moeten we vaststellen dat in naam van een ontaarde vrijheid die alles op losse schroeven heeft gezet, we te maken hebben met een poging die zonder weerga is in onze mensengeschiedenis, om de mensheid te vernietigen, om de natuurlijke vermogens van de mens te vernietigen en ook zijn vermogen om lief te hebben. En aldus wordt aan de mensheid een onvervangbare bron van Licht ontzegd, een bron van kracht en van Liefde, de bron die God Zelf is. Wat de mens ten gronde richt, dat is zijn breuk met God en het doorsnijden van alle persoonlijke banden met God. Wat het echte geluk van de mens schaadt, is de verwarring en het verstoord evenwicht van de geesten, dat is de verslaafdheid aan geld, dat is de uitbuiting voor commerciële en egoïstische doeleinden van de diep verborgen hunker in ieder mensenhart, dat is de miskenning van de echte waarde van de mens, dat is het voorbijgaan aan de essentiële doeleinden van de samenleving. En dat heeft ertoe geleid dat we geen tijd meer hebben, noch om te leven, noch om te beminnen. Wij hebben God gedood en we zijn ondertussen de mens aan het vernietigen. Deze vernietiging zal er uiteindelijk toe leiden dat de mens zelfs weigert om het plan dat God heeft over de mens, nog maar te willen kennen, zal leiden tot de vernietiging van het lichaam van de mens en de vernietiging van zijn genetische identiteit. Dat is het grootste drama van de mensheid.

We zijn op het hoogtepunt gekomen van de rebellie van het Westen tegen God en tegen de menselijke persoon. Nooit heeft de opstandigheid tegen God zo’n hoge vlucht genomen over heel de wereld. De geestelijke crisis van Europa brengt noodzakelijkerwijs een crisis teweeg en een antropologische vernietigingskracht, die de mensheid mogelijk niet meer te boven komt. De systematische vernietiging van het gezin wordt bevorderd in naam van democratische waarden die grondig afwijken van hun oorspronkelijke betekenis. Onder de dekmantel van de strijd tegen discriminatie willen sommigen het verschil tussen man en vrouw in het huwelijk uitwissen en nieuwe gezinsmodellen voorstellen waarin de echtelijke liefde en het doorgeven van het leven geen verband meer hebben. Maar de heldere analyse en de sterke waarschuwingen van paus Benedictus XVI herinneren ons eraan dat de identiteit van Europa precies bestaat in het huwelijk en het gezin. Europa zou Europa niet meer zijn als het gezin, deze fundamentele cel van onze samenleving, zou verdwijnen en helemaal getransformeerd zou worden.

Wij zijn vandaag jammer genoeg getuigen van een gewelddadige agressie tegen het huwelijk en een dreigende demonisering van het gezin zoals we het altijd gekend hebben. In scherp contrast daarmee, voegt Benedictus XVI er nog aan toe, eisen homoseksuele personen nu op paradoxale wijze op, dat hun samenleven juridisch erkend wordt en aldus op een huwelijk gaat gelijken. Deze manier van denken begeeft zich helemaal buiten de geschiedenis van de moraal van de mensheid in haar geheel. Want ondanks alle variëteiten in de juridische bepalingen voor een huwelijk, is dat altijd beschouwd geweest, conform aan haar essentie, als de bijzondere gemeenschap tussen een man en een vrouw, die openstaat voor kinderen en aldus een gezin vormt. Het gaat hier dus niet om discriminatie. Het gaat erom te weten wat de essentie is van de menselijke persoon als man en als vrouw, en hoe hun samenleven ook juridisch erkend wordt. Als enerzijds het samenleven van een huwelijk steeds verder losraakt van die juridische bepalingen en als bovendien de band tussen homoseksuelen steeds meer beschouwd wordt als van dezelfde natuur als een huwelijk, dan staan we voor het verdwijnen van het beeld van de mens en de gevolgen daarvan kunnen buitengewoon dramatisch zijn.

In naam van een wil om alles te vernietigen en bezield door een grondige haat tegen de menselijke natuur, denkt men een mannelijkheid en een vrouwelijkheid te construeren met de bedoeling om aan heel de wereld een nivellering van het verschil tussen de geslachten op te dringen. De grote slachtoffers van deze nihilistische politiek zijn op de eerste plaats de vrouwen, die afgewend worden van hun roeping tot het moederschap, en de kinderen die gedood worden vóór zij het levenslicht zien.

Nog niet zo lang geleden heeft Hillary Clinton aan de UNO gevraagd dat het recht op abortus op wereldschaal zou verspreid worden. Als een parlement het afbreken van een zwangerschap legaliseert, en dus toestaat dat een ongeboren kind geëlimineerd wordt, pleegt het geweld op een onschuldig menselijk wezen, dat geen enkele mogelijkheid heeft om zich hiertegen te verdedigen. De parlementen die dergelijke wetten goedkeuren en uitvaardigen, moeten zich ervan bewust zijn dat zij hun bevoegdheden ver te buiten gaan en dat ze zich manifest tegen Gods wet en tegen de natuurwet verzetten. God heeft gezegd: Gij zult niet doden en deze wet is absoluut.

Merk hoezeer het Recht geperverteerd wordt. Hoe kunnen wij een menselijk wezen herleiden tot een voorwerp waarover wij kunnen beschikken? Het wordt aldus vernietigd. Een menselijk wezen moet verwelkomd en gerespecteerd worden. Het mag niet het voorwerp van een recht uitmaken. De westerse grootmachten hebben aan de landen van Afrika, aan de arme landen het recht opgelegd op abortus en op homoseksualiteit als voorwaarde om ontwikkelingshulp te krijgen. Meer dan de helft van onze Afrikaanse landen zijn verplicht om een ministerie voor de genderideologie op te richten, om hulp te kunnen krijgen van het westen. Het land dat het meest geraakt wordt door deze misdadige dictatuur is Vietnam, met 1.600.000 abortussen per jaar. Het recht wordt aldus van haar natuurlijke oorsprong ontdaan.

Zelfs de geneeskunde wordt geperverteerd, want in plaats van te genezen, de gezondheid te verbeteren en het lijden te verzachten, heeft zij toegestemd om zich ten dienste te stellen van de dood, zowel vóór als na de geboorte. Bij jullie in België is de wet over euthanasie in 2014 uitgebreid tot minderjarigen. Die wet is er doorgekomen zonder enig probleem. Er waren slechts enkele protesten, hoewel het hier gaat om de toekomst van de mens en van de mensheid die op het spel staat in al dit soort debatten.

Wat het gezin en het huwelijk betreft, men wil die niet alleen opblazen op zich, maar men wil vooral ook de doelstelling van het huwelijk en van het gezin denatureren. De genderideologie en al die drukkingsgroepen werken daar verbeten aan met grove financiële middelen in samenwerking met de media.

De Kerk bevindt zich hier in een wonderlijke situatie. Er zijn hoge prelaten, vooral hier in de welvarende landen, die zich uitsloven om de christelijke moraal aan te passen en wijzigingen aan te brengen aan de christelijke moraal over het leven vanaf zijn ontvangenis tot aan de natuurlijke dood. Of aanpassingen voor hertrouwde echtgescheidenen en andere problematische situaties. Deze behoeders van het geloof zouden echter niet uit het oog mogen verliezen dat de grond van het probleem dat ontstaat door het vervagen van die twee doelstellingen van het huwelijk, een probleem is dat de natuurwet betreft. Het is op dit natuurlijk terrein dat man en vrouw geroepen zijn om zich definitief te verenigen op een manier die onverbrekelijk is, om mekaar tederheid en liefde te betonen, om mekaar te dragen in een harmonieuze complementariteit, en om zich voort te planten. Met wijsheid en inzicht heeft Paulus VI in een volmaakte trouw aan de leer van de Kerk langs Humanae Vitae[34] willen onderstrepen dat er twee aspecten zijn aan de echtelijke vereniging die onafscheidelijk zijn: de eenwording en de voortplanting. Hij schrijft:

“Deze leer, die door het kerkelijk leergezag herhaaldelijk is uiteengezet, berust op de onverbrekelijke band, die God heeft vastgesteld en die de mens niet uit eigen beweging kan breken, tussen de beide betekenissen die in de huwelijksdaad liggen besloten: eenwording en voortplanting . Immers, terwijl de huwelijksdaad man en vrouw op de meest innige wijze verenigt, stelt zij hen door haar innerlijke structuur in staat om nieuw leven te verwekken, volgens de wetten die in de natuur zelf van de man en van de vrouw staan geschreven. Alleen wanneer deze beide wezenlijke aspecten, namelijk de eenwording en de voortplanting, bewaard blijven, behoudt de huwelijksdaad ten volle haar zin van wederzijdse en echte liefde en haar gerichtheid op de zeer verheven roeping van de mens tot het ouderschap. Wij zijn van mening, dat de mens van onze tijd meer dan ooit in staat is om in te zien, hoezeer deze leer overeenstemt met de menselijke rede.” Humanae Vitae, 12[[34|12]]

Het is deze natuurlijke realiteit die de Heer verheven heeft tot de waardigheid van een sacrament. Tegen de krachten in die in deze tijd het gezin ondermijnen, moet de Kerk ontdekken dat het haar roeping is om de enige instantie te zin die in staat is de menselijke seksualiteit en de natuurlijke instelling van het huwelijk te bewaren en het gezin te redden. Het gaat niet alleen om het redden van de christelijke moraal: het is de natuurwet zelf die moet gered en bewaard worden. Alleen zo zal de mensheid beschermd en gered worden.

Katholieke prelaten en christelijke leken zouden moeten samenwerken en weigeren bij te dragen aan de vernietiging van de moraal die gebaseerd is op de natuurwet. Er hebben zich grote ontsporingen voorgedaan toen enkele prelaten of katholieke intellectuelen beginnen schrijven of zeggen zijn “groen licht voor abortus, groen licht voor euthanasie”. Welnu, vanaf het moment dat katholieken de Leer van Jezus en het Leergezag van de Kerk verlaten, dragen zij bij aan de vernietiging van de natuurlijke instelling van het huwelijk en het gezin. Heel de grote mensengemeenschap vertoont barsten door dit nieuwe verraad van de clerus.

Maar ik ga hier een sleutelvraag stellen. Is het Leergezag van de Kerk bevoegd om de natuurwet te verifiëren? Jullie kunnen mij zelf antwoorden. De Kerk is altijd de enige instelling geweest met die bevoegdheid door de zending die zij van God ontvangen heeft. De Kerk moet terugkeren naar Humanae Vitae[34] van Paulus VI, en naar de onderrichtingen van Johannes Paulus II en Benedictus XVI over de vitale vragen voor de mensheid. Paus Franciscus blijft in het kielzog van zijn voorgangers elke keer als hij het verband onderstreept tussen het Evangelie van de Liefde en het Evangelie van de vreugde. Wij moeten krachtig en ondubbelzinnig het magisterieel gewicht van heel deze leer bevestigen, haar samenhang duidelijk aantonen en deze schat bewaren tegen de roofdieren van deze wereld zonder God. God of Niets snijdt al deze onderwerpen klaar en duidelijk aan met een beslistheid die noodzakelijk is omwille van onze trouw aan het Evangelie en het Magisterium van de Kerk, in een taal die sereen en respectvol is voor alle mensen. Ik was erg geraakt door de brief die paus Benedictus XVI me geschreven heeft: “Ik heb God of Niets gelezen met veel geestelijke vrucht, vreugde en dankbaarheid. Ik dank u dat u de moed hebt gehad om de genderideologie zo helder en duidelijk aan te pakken.” Ook paus Franciscus heeft me gezegd nadat hij het gelezen had: “Dank om uw moed. Uw boek heeft me diep geraakt.”

Ook aan jullie allen wens ik dat jullie veel geestelijke vruchten mogen plukken door God of Niets met aandacht en een groot hart te lezen. Dank voor jullie aandacht.

Ik zou jullie vooreerst willen danken voor jullie geduld en welwillendheid. Ik zal bereid zijn een of andere vraag te beantwoorden die jullie graag zouden stellen, als we daarvoor tijd hebben. Maar op de eerste plaats dank ik jullie heel hartelijk voor jullie aanwezigheid, dank ook voor jullie aandacht. Mijn woorden zijn vaak zonder omhaal, moeilijk, radicaal, maar al degenen die jarenlang geleden hebben omwille van het Evangelie, zijn soms radicaal in hun bewoordingen. Mijn enige bedoeling is om God te dienen, en Zijn Kerk. Ik heb geen enkel persoonlijk belang hierbij. Het is uit dankbaarheid!... Ik kom uit een klein dorp in Guinea, een klein gezin van drie personen: papa, mama en ik. Ik was het enig kind. En God is mij in dat dorpje komen halen om mij langs erg moeilijke wegen te brengen tot in het hart van de Kerk van vandaag, tot in Rome. Op een dag zal Hij mij rekenschap vragen... Ik ben genomen zoals de kleine David in dat klein dorpje, en ik heb veel gedaan. Maar God zal vragen “Wat hebt gij voor de Kerk gedaan?” En ieder van ons zal op een dag voor God verantwoording moeten afleggen… Wij hebben zoveel gekregen van Hem, op de eerste plaats ons doopsel. Ikzelf heb zoveel gekregen… ik ben christen mogen worden… In de streek waar ik woonde heerste het animisme, de godsdienst in mijn geboorteland was hoofdzakelijk de islam, maar God heeft mij de genade verleend christen te worden. Hij heeft mij de genade verleend priester te worden, Hij heeft mij de genade verleend bisschop te worden, Hij heeft mij de genade verleend om nu dicht bij de Heilige Vader te staan. Ik zal van veel moeten rekenschap afleggen... En jullie ook... als jullie je geloof voor jezelf houden.

Laat u niet onderdompelen in de wereld van vandaag. Gij leeft in de wereld, maar ge zijt niet VAN de wereld... heeft Jezus Zelf gezegd. Wij moeten de wereld waarin we leven hartstochtelijk liefhebben, wij moeten onze wereld niet oordelen, maar wij moeten hem naar God dragen... Dat zou ik jullie willen zeggen om jullie te bemoedigen. Wees niet bang om christen te zijn! Wees niet bang voor het Evangelie. Wees niet beschaamd voor het Evangelie. Het Evangelie is moeilijk, maar al onze voorgangers zijn gestorven voor het Evangelie. En ook vandaag zijn er christenen die omwille van het Evangelie de keel worden overgesneden, in Afrika, in het Midden-Oosten, in Azië,,, En jullie?... Ik zou hier niet zijn als jullie niet tot in mijn klein dorpje waren gekomen.... Het zijn missionarissen die mij het geloof gegeven hebben. Zij zijn gestorven nu. Ze zijn met twee aangekomen in mijn dorp, en zes maanden later is één van hen gestorven. En doordat hij zijn bloed heeft gegeven, ben ik priester geworden, ben ik bisschop geworden en kardinaal. En ook jullie. Jullie ouders hebben jullie het christelijk geloof doorgegeven. De wereld is veranderd maar, geloof mij, de mens is niet veranderd. Adam was precies zoals ik, met dezelfde betrachtingen. Adam wou worden als God, en de duivel zei: ge zult aan God gelijk zijn. En ook vandaag willen wij aan God gelijk zijn, en we zijn er ook al in geslaagd om als God te zijn. Het enige verschil tussen Adam en wij, is dat wij een gsm hebben. En dat is het! Maar onze betrachtingen, onze moeilijkheden, de bekoringen... Adam is immers ook bekoord? En wij worden op dezelfde manier bekoord. Prediker zei het al: Er is niets nieuws onder de zon. Er is werkelijk niets nieuws. De mens is hetzelfde gebleven. Het enige verschil is dat wij in overvloed leven, Adam leefde ook in overvloed, want er was niets dat hem ontbrak.

Laten we dus moedig zijn. Op TV zien we dat er mensen de keel worden overgesneden voor hun geloof. Dat ons dat wakker schudt! Dat dat ons geloof mag wakker schudden! Onze christelijke medebroeders in het Midden-Oosten hebben onze liefdadigheid niet nodig, wat zij nodig hebben is ons geloof! Dat zij mogen zien dat het geloof waarvoor zij hun leven geven, dat ze daarmee niet alleen staan. Natuurlijk moeten jullie hen voedsel geven en middelen van bestaan, maar zij hebben jullie steun in het gelóóf nodig...

Vergeef mij dat ik misbruik maak van jullie geduld, maar als jullie een vraag hebben, wil ik daar graag op antwoorden.

Vraag 1:

Vraag: Eminentie, ik dank u hartelijk voor wat u ons bijbrengt. Het is waar dat wij het geloof naar Afrika gebracht hebben, en dat u het hier terugbrengt. Daarvoor dank uit de grond van mijn hart. Er is een vraag die mij al lang kwelt. De mens is jammer genoeg in zonde gevallen doordat hij geloofde dat hij als God zou zijn. En wij hebben aan de boom geraakt van de kennis van goed en kwaad, die ons toegang geeft tot die kennis. God heeft de mens dan uit het paradijs verjaagd, omdat hij daar niet meer mocht zijn, wij zijn inderdaad gevallen. Maar Hij heeft ook gezegd – het staat in dat zinnetje in Genesis – Nu de mens geraakt heeft aan de boom van kennis van goed en kwaad, mag hij niet meer raken aan de boom van het leven. Ik heb me altijd afgevraagd, of, op dit ogenblik waar wij zo opstandig zijn tegen God wat betreft abortus, op het gebied van moraal enz., of wij niet bezig zijn met aan die boom te raken. Ik dank u.

Kardinaal Sarah: Maar... wij zijn bezig met aan àlles te raken. Ik zei daarnet dat Nietzsche gezegd heeft dat wij God gedood hebben. Wij willen Hem uitschakelen. Wij hebben hem niet nodig. Dat is de realiteit. Vele mensen hebben God niet nodig. Of sommigen zeggen: ik wil God wel, maar de Kerk moet ik niet. Of: ik wil Christus wel, maar de Kerk niet. Maar er is geen Kerk zonder Christus, en er is geen Christus zonder de Kerk. Er is een onafscheidbare band tussen de Kerk en Christus, de Kerk is het lichaam van Christus. En de Kerk eerbiedigen en haar Leer, is eer brengen aan Christus. Wij raken ook aan het leven. Het leven behoort ons niet toe. Het is een gave die wij van God ontvangen hebben. Het is de meest kostbare gave, de grootste schat, het leven. En wij op de dag van vandaag wij beslissen wie moet sterven... Maar met welk recht? Wie heeft ons de macht gegeven om te beslissen dat iemand moet sterven? Een kind dat nog moet geboren worden en niet gewenst is, dat moet sterven, of een bejaarde die niet meer nuttig is, die moe is, dat hij moet vertrekken. Er is veel waaraan wij geraakt hebben. We kunnen ook beslissen om te veranderen wat God geschapen heeft vanaf het begin, toen Hij Adam en Eva geschapen heeft. Vandaag de dag denken wij dat, niet alleen wat God gemaakt heeft, maar ook de complementariteit die God gewild heeft tussen man en vrouw, niet meer nodig is. Wij Afrikanen, wij zeggen dat de man de helft is van een wezen en de vrouw is de andere helft. Samen zijn zij de mens. De man is niets zonder de vrouw en de vrouw is niets zonder de man. En zij zijn samen niets zonder een derde element dat het kind is. Er bestaat een grote complementariteit tussen hen: de man is de ene helft, de vrouw de andere helft van een wezen. Zij vullen mekaar aan, en samen vormen zij een wonder, hun eenheid is echt harmonieus. Benedictus XVI heeft gezegd: de crisis die het Westen doormaakt is zonder voorgaande in de geschiedenis van de mensheid. Geen enkele samenleving heeft ooit wetten tegen het leven uitgevaardigd, zoals nu gebeurt in het Westen. Geen enkele... Wij raken dus aan alles. Alsof wij de god zijn die alles wil herscheppen op zijn eigen manier.

Vraag 2

Vraag: Ik zou een andere vraag willen stellen. U zegt ons dat wij hier in Europa een situatie beleven die niet ideaal is. Als jongere ben ik het eens met wat u zegt, maar wat kunnen wij doen om dat allemaal beter te begrijpen... wij zijn vaak wat geschokt bij alles wat er rondom ons gebeurt en we weten niet goed hoe we daarmee moeten omgaan. Wat kunnen wij concreet doen om het leven te verdedigen? Wat raadt u ons aan?

Kardinaal Sarah: Als ik het goed begrijp: wat jullie kunnen doen om het leven te verdedigen?

(Vraagsteller): Ik bedoelde: in deze wereld, waarin het niet vanzelfsprekend is, wat kunnen wij daarin doen om dit mysterie echt te begrijpen en te kunnen verdedigen?

Kardinaal Sarah: Wel, jullie moeten je verenigen. Je kent het boekje, een roman met de titel De oude man en de zee, dat geschreven is door Ernest Hemingway? Hij vertelt het verhaal van een man die gaat vissen aan zee en hij vindt niets. Hij gaat in het diepe en vangt daar een grote vis. Maar hij is alleen en slaagt er niet in de vis op te halen. Hij denkt dan: ik zal hem aan de hengel slepen tot in de haven, en daar zal ik wel mensen vinden die mij kunnen helpen om hem op te halen. Maar hij was zover van de haven, dat het lang duurde voor hij daar kwam en ondertussen hadden andere vissen de zijne opgegeten. En toen ze hem ophaalden, bleef nog alleen de graat over. Anders gezegd: vandaag moeten wij niet meer alleen op avontuur gaan, wij moeten niet alleen gaan vechten. Je moet dat samen met anderen doen. Je moet niet alleen de volle zee kiezen, er zijn teveel roofdieren. En voor de christenen, - het is Christus zelf die het zo gewild heeft, God heeft het zo gewild, vanaf het begin heeft Hij een familie geschapen, Abraham... Hij heeft een volk geschapen Mozes, Jezus heeft de twaalf apostelen geschapen, Hij wou hen niet alleen laten gaan... wij moeten ons dus verenigen om het leven te verdedigen en ons geloof te beleven. Als wij los van elkaar werken, dan zullen de roofdieren onze waarden opeten, ons geloof, onze overtuigingen. Wij moeten ons verenigen rond Jezus: Hij is onze Kracht. Wees dus niet bevreesd! Jullie staan misschien voor een reus: de technologie, jullie staan voor een reus: de media. Jullie kunnen niets doen alleen met uw geloof, maar als jullie samenspannen, zijn jullie ook samen sterk om duidelijk te maken dat het leven kostbaar is, dat het een groot geschenk is. Dat een kind onschuldig is, dat het moet bemind worden, dat het een grote schat is. Het is misschien een genie die wordt uit de weg geruimd. Wees dus niet bevreesd. In de Bijbel is dikwijls aangetoond dat zwakke mensen... Jezus Zelf heeft gezegd – het is trouwens mijn bisschopsleuze “Mijn genade is u genoeg. In zwakheid wordt mijn Kracht volkomen.” Vandaag zijn christenen zwak. De christenen die vandaag het meest vervolgd worden, dat is niet in het oosten, dat is niet in Afrika, dat is hier! Jullie worden het meest vervolgd, want men wil jullie geloof verdoven, men wil jullie geloof doden, men wil jullie christelijke waarden doden. Men zegt: wees zoals iedereen, wees toch modern... De christenen die vandaag het vervolgd worden, dat is hier in het Westen. Het is niet in Afrika. Het is waar dat ze ons in Afrika de keel oversnijden. Als je in Nigeria naar de mis gaat, weet je niet of je nog terug thuis zal komen. Er kan een bom ontploffen in de kerk. Maar het is niet de lichamelijke dood die het ergst is, het is de geestelijke dood, de morele dood. Hier wordt de de Kerk geanesthesieerd, haar moraal. Men wil dat jullie allemaal akkoord gaan met abortus, euthanasie... met àlles! Jullie worden het meest vervolgd... En hoe weerstand bieden aan die vervolging? Door het gebed. Christus heeft gezegd: “Zonder Mij kunt ge niets”. Wees dus vrouwen en mannen van gebed. Blijf niet weg uit de mis. Bid thuis. Vraag om Gods kracht. Verenig jullie. Wees standvastig in jullie geloof. Het Evangelie leert ons iets wat ons leven geeft: Jezus heeft gezegd: Ik bid dat zij leven hebben, en wel in overvloed! God heeft de dood niet gewild. Hij wil het leven. Ik weet niet of ik geantwoord heb, maar... verenig jullie en verdedig jullie geloof.

Vraag 3

Vraag: Eminentie, ik dank u voor uw conferentie. U hebt goed geantwoord op een vraag waar ik mee zat over die tegenstelling tussen “God of niets” dat is het relativisme, en ik ben dus heel blij dat ik u gehoord heb. Maar ik stel iets vast: in het Westen is er nu een generatie die open staat voor het geestelijke, en dat zijn de jongeren van vijftien jaar. De jongeren van vijftien jaar willen niet zoals hun voorgangers meedoen met de competitiegeest en met consumptiedrang. Zij zijn voorstanders van de ecologie, een groene economie, spiritualiteit, een aanzet tot spiritualiteit en solidariteit. Maar mijn vraag is de volgende: met deze opkomst van spiritualiteit, raad ik u aan om een nieuw boek te schrijven, met de nieuwe titel “God en het niet-zijn (le néant)”, want als men in de geestelijke wereld binnentreedt is het duidelijk dat dit “niet-zijn” de afwezigheid is van God, en ik ben ervan overtuigd, zoals in de theorie van de tsimtsum en de kabbalisten dat God ons universum niet in het niets kon scheppen, maar Hij kon het scheppen in het niet-zijn, op voorwaarde dat het in Hem opgaat, aangezien God alles is. Ik dank u Monseigneur.

Kardinaal Sarah: Ik heb de titel van het boek niet begrepen. God hoe?... God of het niet-zijn?... Ah dank u. Akkoord. Ziezo.

Vraag 4

Vraag: Wij moeten allemaal bidden. Vooral omdat u ons gezegd hebt, Mijnheer de Kardinaal, dat het het gebed is dat belangrijk is. En wij moeten het Onze Vader bidden. Jezus heeft altijd tot zijn Vader gebeden, God, maar hij noemde Hem zijn Vader. Maar in de wereld, beleven wij nu een interreligiositeit, en ik ken persoonlijk vele mensen, die moslim zijn en die op een formidabele wijze bidden tot de enige God die bestaat. Daar laat ik het bij. Dat is wat ik denk.

Kardinaal Sarah: Ja, persoonlijk kan ik u zeggen dat, toen ik mijn studies van de Bijbel pas beëindigd had, dat ik dan naar huis ben teruggekeerd als pastoor, en wat mij toen getroffen heeft bij de moslims, toen de muezzin om 4 uur ’s morgens Allah Akbar galmde, dan dacht ik in mijn bed “Slaap jij nog, jij? Jij die in de ware God gelooft, ligt nog altijd in je bed? Sta op!” De moslims moedigden mij aan tot trouw aan het gebed, tot volhardendheid in het gebed, en als ze op reis zijn, als de tijd daar is, stoppen zij om te bidden. Er zijn heel goede moslims die ons eraan herinneren dat God op de eerste plaats komt. En ook vandaag. Kijk naar paus Benedictus. Hij heeft afstand gedaan van zijn pausschap. Dat was pijnlijk voor velen onder ons, omdat we dat nog nooit gezien hadden. Maar hij is nu een encycliek aan het schrijven. En hij leert ons door zijn leven dat het gebed en God voor ons op de eerste plaats moeten komen. Wij geloven misschien dat wij veel actieve zaken moeten ondernemen. Dat is natuurlijk nodig. Maar hij heeft gezegd: “ik ga de laatste momenten van mijn leven doorbrengen door te bidden, door met God te spreken”. En hij was niet de eerste die mij dat over het gebed geleerd heeft. Dat was een andere Afrikaanse bisschop die gepensioneerd was, uit Kenya. Hij vroeg om binnen te treden bij de Trappisten in Tre Fontane in Rome. Men zei hem: “Monseigneur, het canoniek recht staat u niet toe om monnik te worden nu.” Maar hij zei: “Maar ik wil met de monniken zijn om mijn leven te beëindigen.” Men zei dan: “Goed, u kunt bij hen verblijven als permanente gast, u doet zoals de monniken, u staat op met hen, maar u bent geen monnik.” En hij zei mij het volgende: “ Monseigneur, gedurende jaren heb ik als priester en als bisschop over God gesproken, nu ga ik met God spreken.” Wij priesters, lopen het grote gevaar over God te spreken, maar wij hebben dikwijls niet de tijd om mét God te spreken. En wat u zegt is belangrijk: geef de eerste plaats aan God en aan het gebed.”

In de naam van de Vader en de Zoon en de Heilige Geest. Amen.

We gaan de Heer nu danken voor deze avond, voor deze ontmoeting. En we gaan ook Onze Lieve Vrouw met het Gouden Hart (van Beauraing) danken, die dit land beschermt. We gaan de Heer danken voor alles wat Hij vandaag voor ons gedaan heeft en we gaan Hem deze nacht toevertrouwen…

Onze Vader die in de hemel zijt, uw Naam worde geheiligd, Uw Rijk kome, Uw wil geschiede op aarde zoals in de hemel, geef ons heden ons dagelijks brood en vergeef ons onze schulden, zoals ook wij vergeven aan onze schuldenaren. Laat ons niet ingaan op de bekoring en verlos ons van het kwade. Amen.

Wees gegroet Maria, vol van genade, de Heer is met u. Gezegend zijt gij boven alle vrouwen en gezegend is de vrucht van uw lichaam Jezus. Heilige Maria, Moeder Gods, bid voor ons arme zondaars, nu en in het uur van onze dood. Amen.

De vrede zij met u.

En met uw geest.

Zegene u de Almachtige, de Vader, de Zoon en de Heilige Geest. + Amen.

Goede nacht.

Vraag 5

Vraag: Is uw uitdrukking “God of Niets” niet te radicaal? Het leven is toch niet zo zwart of wit? Wat doen we dan met de kwetsbaarheid, de tragedies en het lijden waardoor ons leven toch niet zo volmaakt en ideaal verloopt? Zijn er alleen maar volmaakten en verdoemden in het christendom? (of alleen maar gestrengheid en relativisme)

Kardinaal Sarah: Ik vraag u nederig vergiffenis, maar de kwetsbaarheid, de tragedies en het lijden nemen niet weg dat er wit bestaat en zwart; er zijn rode bloemen en blauwe bloemen; er is de nacht en de dag; er is kwaad en er is goed en er zijn mannen en vrouwen. Er zijn vleermuizen en olifanten. Er is een hemel en een aarde. Er zijn zieken en gezonden. Het is dus belangrijk om niet alles af te zwakken of alle scherpe hoeken af te ronden omdat er kwetsbaarheid en lijden is. God heeft oneindig grote ambities voor ons. God wil ons niet in het slijk van onze kwetsbaarheden laten vastzitten. Wat is Gods wil voor ons? “ In de eerste plaats wil God dat gij u heiligt door u te onthouden van ontucht. Dat ieder van u met zijn lichaam omgaat in heiligheid en met respect, zonder zich te laten meeslepen met zijn hartstochten zoals de heidenen doen die God niet kennen.” (1 Tess. 4, 3)[b:1 Tess. 4, 3]. “Wees heilig, want Ik de Heer uw God ben heilig.” (Lev. 19, 2)[b:Lev. 19, 2]. De Bergrede eindigt met volgende woorden “Wees dus volmaakt zoals uw Vader in de hemel volmaakt is.” (Mt. 5, 48)[b:Mt. 5, 48]. Al meer dan tweeduizend jaar getroosten christenen zich enorme offers om volmaakt te zijn. De radicaliteit van het Evangelie is geen gestrengheid of starheid. Het is onze roeping: de universele roeping tot heiligheid. “Laat niemand in deze materie zijn broeder onderkruipen of bedriegen, want de Heer straft dit alles zoals wij u vroeger al met nadruk verklaard hebben. God heeft ons immers niet geroepen tot onkuisheid, maar tot heiliging. Wie dus deze vermaningen in de wind slaat, veracht niet een mens, maar God zelf, Hij die u zijn Heilige Geest geschonken heeft.” (1 Tess. 4, 3-8)[b:1 Tess. 4, 3-8]

Ik ontken zeker niet dat de titel van dit werk “God of Niets” duidelijk stelt dat de mens altijd geconfronteerd is geweest met dit alternatief waarvan zijn eeuwige bestemming afhangt, en dat des te meer in onze tijd, omdat het niet alleen meer gaat over elke mens afzonderlijk, maar over de toekomst van heel de mensheid zelf, die sedert de laatste wereldoorlog, met de explosie van twee atoombommen in Japan, weet dat zijzelf dodelijk is, wat wil zeggen dat zij zichzelf nucleair kan vernietigen, wat, - merk op – samenhangt met die andere uitdaging waarmee de mensheid zich geconfronteerd weet: de verachting van de natuur, zowel zijn eigen onmiddellijke omgeving als het milieu, wat door, met name het transhumanisme, de anarchistische ontwikkeling van de artificiële intelligentie en de uitputting van de natuurlijke energiebronnen, tot hetzelfde resultaat kan leiden: verloedering, perversie en zelfvernietiging. Ja dus, dit alternatief “God” of “niets”, ik geef het toe, is, om uw eigen woord te gebruiken “radicaal”. Maar het is in werkelijkheid de kreet van een zielenherder, die geconfronteerd wordt met de verharding van het hart van de hedendaagse mens.

Het is niet meer dan de nederige echo van de pijnlijke klacht van het Hart van onze God in de Bijbel, die crescendo als een onophoudelijk leitmotiv terugkomt, tot het Gelaat van de Redder, Jezus, het Lam van God zal verschijnen, die op Goede Vrijdag al die kwetsbaarheid, die tragedies en dat lijden, dat gij in uw vraag aanhaalde, op Zich genomen heeft. Luister naar de volgende klacht van God, uitgedrukt door Hosea: “Bekeer u Israël, tot Jahweh uw God, want over uw schuld zijt gij gestruikeld.” (Hos. 14, 1)[b:Hos. 14, 1]. Deze klacht horen we ook in het boek Joël: “Scheurt uw hart en niet uw kleren, keert terug tot Jahweh uw God, want genadig is Hij en barmhartig, lankmoedig en vol liefde en Hij ziet af van het onheil.” (Jl 2, 13)[b:Jl 2, 13] Ja, wij staan voor een enorme keuze: ofwel God, ofwel onze zelfvernietiging, onze eigen ondergang, zoals Georges Bernanos het ooit prachtig verwoord heeft:

“Ik zeg dat de wereld zal gered worden door de armen, zij die door de moderne samenleving worden geëlimineerd, omdat zij niet meer in staat zijn zich daaraan te passen, en omdat zij niet in staat is hen op te nemen, totdat hun vernuftig geduld, vroeg of laat terecht onstuimig wordt. Ik zeg dat de armen de wereld zullen redden: zij zullen deze reusachtige klus klaren”…met Jezus Christus. cfr. Georges Bernanos, Les...cfr. Georges Bernanos, Les enfants humiliés, in Essais et écrits de combat, tome 1, Gallimard, La Pléiade, 1971, p. 898