De grondslagen van de natuurlijke zedenwet

Uwe Eminentie Kardinaal
Eerwaarde broeders in het bisschopsambt
geachte professoren en beste medewerkers

Met bijzonder veel genoegen heet ik u welkom aan het einde van uw jaarlijkse plenaire zitting. Allereerst wil ik u hartelijk danken voor de woorden van hulde die u, mijnheer de kardinaal, in uw hoedanigheid van voorzitter van de Internationale Theologische Commissie tot mij hebt willen richten in uw groetwoord. Het werk van dit zevende 'quinquennium' van de Internationale Theologische Commissie[d:132], zoals u, Uwe Eminentie kardinaal, vermeldde, heeft reeds concrete vruchten afgeworpen met de publicatie van het document 'De hoop op redding voor kinderen die sterven zonder doopsel[1840]'. Het behandelt dit onderwerp in de context van Gods universele heilswil, de universaliteit van Christus' unieke bemiddeling, de voorrang van goddelijke genade en de sacramentaliteit van de Kerk. Ik vertrouw erop dat dit document een nuttig referentiepunt kan zijn voor de herders en theologen van de Kerk, en ook een hulp en bron van troost voor de gelovigen die in hun familie hebben geleden onder de onverwachte dood van een kind voordat het de afwassing van de wedergeboorte heeft ontvangen. Uw overdenkingen kunnen ook een gelegenheid zijn voor verdere studie en onderzoek over dit onderwerp. Het is inderdaad nodig om steeds dieper door te dringen in het begrip van de verscheidene verschijningsvormen van Gods liefde jegens alle mensen, vooral de geringsten en armsten, die ons in Christus geopenbaard is.

Ik feliciteer u met de reeds behaalde resultaten en tegelijkertijd moedig ik u aan om de studie van de andere thema's die voor dit lustrum zijn voorgesteld en waaraan u de afgelopen jaren en in deze plenaire zitting al hebt gewerkt, met toewijding voort te zetten. Dat zijn, zoals u, mijnheer de kardinaal, hebt gezegd, de grondslagen van de natuurlijke zedenwet en de beginselen van de theologie en haar methode. Tijdens de audiëntie van 1 december 2005[733] heb ik enkele fundamentele lijnen van het werk voorgesteld dat de theoloog moet doen in gemeenschap met de levende stem van de Kerk onder leiding van het leergezag. Ik zou nu in het bijzonder willen stilstaan bij het onderwerp van de natuurlijke zedenwet. Zoals waarschijnlijk bekend is, werden of worden er op uitnodiging van de Congregatie voor de Geloofsleer[d:106] door verschillende universitaire centra en verenigingen symposia of studiedagen georganiseerd om bruikbare lijnen en convergenties voor een constructieve en effectieve verdieping van de leer over de natuurlijke zedenwet te vinden. Op deze uitnodiging is tot nu toe positief gereageerd en ze heeft veel weerklank gevonden. Daarom wordt met grote belangstelling uitgekeken naar de bijdrage van de Internationale Theologische Commissie, die er vooral op gericht is, de grondslagen van een universele ethiek, die tot het grote erfgoed van de menselijke wijsheid behoort, te rechtvaardigen en te illustreren, die op de een of andere manier een deelname van het met verstand begiftigde schepsel aan de eeuwige wet van God vormt. Daarom is het geen exclusief of overwegend confessioneel onderwerp, ook al wordt de leer over de natuurlijke zedenwet in het licht van de christelijke openbaring en de vervulling van de mens in het mysterie van Christus ten volle verlicht en ontwikkeld.

De Catechismus van de Katholieke Kerk[1] vat de centrale inhoud van de leer over de natuurwet goed samen door op te merken dat ze "de eerste wezenlijke voorschriften die het morele leven beheersen verwoordt. Als spil heeft zij het verlangen naar en de onderwerping aan God, bron en rechter van al het goede, en het besef dat iedere mens in de medemens zijn gelijke vindt. Ze wordt in haar voornaamste voorschriften verwoord in de Tien Geboden. Deze wet wordt natuurwet genoemd, niet omdat zij zou verwijzen naar de natuur van de redeloze wezens, maar omdat de rede die ze uitvaardigt, eigen is aan de menselijke natuur." Catechismus van de Katholieke Kerk, 1955[[1|1955]] Met deze doctrine worden twee essentiële doelen bereikt: enerzijds wordt begrepen dat de ethische inhoud van het christelijk geloof geen van buitenaf aan het geweten van de mens opgelegde wet is, maar een norm die zijn grondslag heeft in de menselijke natuur zelf; anderzijds wordt, uitgaande van de natuurwet op zich die toegankelijk is voor ieder rationeel wezen, de basis gelegd voor het aangaan van een dialoog met alle mensen van goede wil en, meer in het algemeen, met de burgerlijke en seculiere samenleving.

Maar juist door de invloed van factoren van culturele en ideologische orde bevindt de burgerlijke en seculiere maatschappij zich tegenwoordig in een situatie van verbijstering en verwarring: het oorspronkelijke bewijs van de grondslagen van de mens en van zijn ethisch handelen is verloren gegaan en de leer van de natuurlijke zedenwet botst met andere opvattingen, die haar directe ontkenning zijn. Dit alles heeft enorme en ernstige gevolgen voor de burgerlijke en sociale orde. Een positivistische opvatting van het recht lijkt vandaag de dag onder veel denkers te domineren. Volgens hen wordt de mensheid, of de maatschappij, of in feite de meerderheid van de burgers, de uiteindelijke bron van het burgerlijk recht. Het probleem dat zich voordoet is dan ook niet de zoektocht naar het goede, maar naar macht, of liever gezegd naar het machtsevenwicht. Aan de basis van deze tendens ligt ethisch relativisme, waarin sommigen zelfs een van de belangrijkste voorwaarden van democratie zien, omdat relativisme tolerantie en wederzijds respect van mensen zou garanderen. Maar als dit het geval zou zijn, zou de meerderheid van enig moment de ultieme bron van recht worden. De geschiedenis laat heel duidelijk zien dat meerderheden fouten kunnen maken. Ware rationaliteit wordt niet gegarandeerd door de consensus van een groot aantal, maar alleen door de transparantie van de menselijke rede naar de scheppende Rede en het gemeenschappelijke luisteren naar deze Bron van onze rationaliteit.

Wanneer de fundamentele vereisten van de waardigheid van de menselijke persoon, van zijn leven, van de instelling van het gezin, van de rechtvaardigheid van de sociale orde, d.w.z. de fundamentele rechten van de mens, op het spel staan, kan geen enkele wet die door mensen gemaakt is de norm dien vervagen die door de Schepper in het hart van de mens geschreven is, zonder dat de samenleving zelf dramatisch aangetast wordt in wat haar onvervreemdbare basis vormt. De natuurwet wordt zo de ware garantie voor ieder mens om vrij en gerespecteerd in zijn of haar waardigheid te leven en verdedigd te worden tegen alle ideologische manipulatie, willekeur en misbruik van de sterkste. Niemand kan aan deze oproep ontsnappen. Als het scepticisme en het ethisch relativisme door een tragische verduistering van het collectieve geweten zover zouden komen dat de grondbeginselen van de natuurlijke moraal worden uitgewist, dan zou de democratische orde zelf radicaal in haar fundamenten worden aangetast. Tegenover deze verduistering, die al voor het Christendom een crisis van de menselijke beschaving is, is het nodig om alle gewetens van de mensen van goede wil te mobiliseren, of ze nu seculier zijn of zelfs tot andere godsdiensten dan het Christendom behoren, zodat ze zich er gezamenlijk en actief toe verplichten om in de cultuur en in de burgerlijke en politieke maatschappij de noodzakelijke voorwaarden te scheppen voor een volledig bewustzijn van de onvervreemdbare waarde van de natuurlijke zedenwet. Want van de eerbiediging ervan hangt de vooruitgang van het individu en van de maatschappij op de weg van de authentieke vooruitgang in overeenstemming met de juiste rede af, die deelname aan de eeuwige Rede van God is.

Dierbaren, met dankbaarheid spreek ik aan jullie allen mijn waardering uit voor jullie toewijding en waardering voor het werk dat jullie gedaan hebben en nog doen. Ik wens jullie het allerbeste voor de toekomst en geef jullie mijn zegen.