Desiderio Desideravi

Aan de bisschoppen, priesters en diakens,
aan de godgewijde personen en
aan de lekengelovigen

Desiderio desideravi hoc Pascha manducare vobiscum, antequam patiar (Lc. 22, 15)[b:Lc. 22, 15]

Beste broeders en zusters,

Met dit schrijven wil ik mij tot u allen richten - nadat ik al heb geschreven aan de bisschoppen alleen, ten gevolge van de publicatie van het Motu Proprio Traditionis Custodes[8332] - om u deelgenoot te maken van enkele overwegingen over de liturgie als fundamentele dimensie voor het leven van de Kerk. Het onderwerp is heel omvangrijk en verdient voor elk aspect een aandachtige beschouwing: met dit schrijven beoog ik echter niet de kwestie uitputtend te behandelen. Ik wil alleen enkele punten ter overweging aanreiken om de schoonheid en waarheid van de christelijke viering te overdenken.

"Vurig heb Ik ernaar verlangd, dit Paasmaal met u te eten, vóór mijn lijden" (Lc. 22, 15)[b:Lc. 22, 15]. De woorden van Jezus waarmee het verhaal over het Laatste Avondmaal opent, zijn de kier waardoor de verrassende mogelijkheid wordt geboden om ons de diepte van de liefde van de Personen van de Heilige Drie-eenheid te laten aanvoelen.

Petrus en Johannes kregen de opdracht voorbereidingen te treffen om het Paasmaal te kunnen eten, maar goed beschouwd is de hele schepping, de hele geschiedenis - die zich uiteindelijk zou openbaren als heilsgeschiedenis - een grote voorbereiding op dat Avondmaal. Petrus en de anderen staan aan die tafel, onwetend en toch noodzakelijk: elke gave kan alleen maar gave zijn als er iemand is die bereid is om deze te ontvangen. ln dit geval is de wanverhouding tussen de onmetelijkheid van de gave en de kleinheid van wie het ontvangt, oneindig en dit kan ons alleen meer verrassen. Toch wordt - door de barmhartigheid van de Heer - de gave aan de apostelen toevertrouwd om deze aan ieder mens te brengen.

Bij dat Avondmaal heeft niemand een plaats verdiend, iedereen is uitgenodigd, of beter gezegd, aangetrokken door het vurig verlangen van Jezus om dat Paasmaal met hen te eten: Hij weet dat Hij het Lam van dat Pasen is, Hij weet dat Hij het Pasen is. Dit is de absolute nieuwheid van dat Avondmaal, de enige echte nieuwheid in de geschiedenis, die dat Avondmaal uniek maakt en daarom tot het 'laatste' en onherhaalbaar maakt. Toch zal zijn oneindig verlangen om die gemeenschap met ons te herstellen, wat zijn oorspronkelijke plan was en blijft, niet bevredigd worden, voordat alle mensen uit alle stammen en talen en volken en naties (Openb. 5, 9)[b:Openb. 5, 9] zijn Lichaam hebben gegeten en zijn Bloed hebben gedronken: daarom zal dat Avondmaal tot zijn wederkomst tegenwoordig worden gesteld in de viering van de Eucharistie.

De wereld weet het nog niet, maar allen zijn uitgenodigd tot het bruiloftsmaal van het Lam (Openb. 19, 9)[b:Openb. 19, 9]. Om er toegang toe te krijgen is alleen het bruiloftskleed van het geloof nodig dat voortkomt uit het horen van zijn Woord (Rom. 10, 17)[[b:Rom. 10, 17]]: de Kerk maakt het op maat met de witheid van een kleed dat gewassen is in het bloed van het Lam. (Openb. 7, 14)[[b:Openb. 7, 14]] We zouden zelfs geen moment van rust hebben in het besef dat nog niet iedereen de uitnodiging tot het Avondmaal heeft ontvangen of dat anderen het vergeten zijn of verdwaald zijn op de kronkelige wegen van het menselijk leven. Daarom heb ik gezegd: "Ik droom van een missionaire keuze die in staat is alles te veranderen, opdat de gewoonten, de stijlen, de tijdschema's, de taal en iedere kerkelijke structuur kanalen worden die meer dan voor de bescherming van zichzelf, geschikt zijn voor de evangelisatie van de huidige wereld" Evangelii Gaudium, 27[[4984|27]], opdat allen mogen aanzitten aan het Avondmaal van het offer van het Lam en leven door Hem.

Voorafgaand aan ons antwoord op zijn uitnodiging veel eerder - is er zijn verlangen naar ons: we zijn ons er misschien niet van bewust, maar telkens als wij naar de mis gaan is de voornaamste reden dat we worden aangetrokken door zijn verlangen naar ons. Het mogelijke antwoord van onze kant, de meest veeleisende ascese, bestaat er zoals altijd in, dat wij ons overgeven aan zijn liefde, dat wij ons tot Hem laten trekken. Het is zeker, dat onze gemeenschap met het Lichaam en Bloed van Christus al bij het Laatste Avondmaal door Hem gewenst was.

De inhoud van het gebroken Brood is het kruis van Jezus, zijn offer in liefdevolle gehoorzaamheid aan de Vader. Als wij het Laatste Avondmaal niet hadden gehad, namelijk de rituele anticipatie van zijn dood, dan hadden wij niet kunnen begrijpen hoe de uitvoering van zijn doodvonnis de volmaakte en aangename daad van eredienst aan de Vader kon zijn, de enige ware daad van eredienst. Enkele uren later zouden de apostelen in het kruis van Jezus hebben kunnen zien als zij het gewicht ervan hadden gedragen - wat 'geofferd lichaam', 'vergoten bloed' betekende. Dit is het wat wij in elke Eucharistie gedenken. Wanneer Hij verrezen uit de doden terugkeert om het brood te breken voor de leerlingen van Emmaüs en voor zijn leerlingen die waren teruggekeerd om vissen en niet mensen te vangen in het Meer van Galilea, opent dat gebaar hun ogen, geneest het hen van de blindheid, toegebracht door de verschrikking van het kruis, en stelt het hen in staat om de Verrezene te 'zien' en te geloven in de Verrijzenis.

Als wij na Pinksteren naar Jeruzalem waren gekomen en het verlangen hadden gevoeld om niet alleen inlichtingen te krijgen over Jezus van Nazareth, maar ook om Hem te kunnen ontmoeten, dan hadden wij geen andere mogelijkheid gehad dan om de zijnen op te zoeken om zijn woorden te horen en zijn daden te zien, die levendiger zijn dan ooit. Wij zouden geen andere mogelijkheid hebben gehad tot een ware ontmoeting met Hem dan die van de vierende gemeenschap. Daarom heeft de Kerk altijd als haar kostbaarste schat de opdracht van de Heer bewaard: "Doet dit om Mij te gedenken".

Van meet af aan is de Kerk zich ervan bewust geweest dat het hier niet ging om een representatie, zelfs geen heilige, van het Avondmaal van de Heer. Het zou zinloos zijn geweest, en bij niemand zou de gedachte opgekomen kunnen zijn om vooral onder de ogen van Maria, de Moeder van de Heer dat meest verheven ogenblik uit het leven van de Meester "in scene te zetten". Van meet af aan heeft de Kerk, verlicht door de Heilige Geest, begrepen dat wat zichtbaar was van Jezus, wat met de ogen gezien en met de handen aangeraakt kon worden, zijn woorden en gebaren, de concreetheid van het vleesgeworden Woord, alles van Hem, is doorgegeven in de viering van de sacramenten. vgl: LXXIV: De ascensione Domini II,1: "quod ( ... ) Redemptoris nostri conspicuum fuit, in sacramenta transivit".[[[8916|3]]]

Daarin ligt geheel de krachtige schoonheid van de Liturgie. Indien de Verrijzenis voor ons een concept, een idee, een gedachte zou zijn; indien de Verrezene voor ons de herinnering zou zijn aan de herinnering van anderen, ook al zouden zij even gezaghebbend zijn als de apostelen, indien ons ook niet de mogelijkheid gegeven zou zijn om Hem echt te ontmoeten, dan zou dat hetzelfde zijn als te verklaren dat de nieuwheid van het vleesgeworden Woord uitgeput is. De incarnatie is daarentegen niet alleen de enige nieuwe gebeurtenis die de geschiedenis kent, maar ook de methode die de heilige Drie-eenheid heeft gekozen om de weg van de gemeenschap voor ons te openen. Het christelijke geloof is ofwel ontmoeting met Hem, de Levende, ofwel het bestaat niet.

De Liturgie garandeert ons de mogelijkheid van zo'n ontmoeting. Wij hebben geen behoefte aan een vage herinnering aan het Laatste Avondmaal: wij hebben er behoefte aan om tegenwoordig te zijn bij dat Avondmaal om zijn stem te kunnen horen, zijn Lichaam te eten en zijn Bloed te drinken: wij hebben behoefte aan Hem. In de Eucharistie en in alle sacramenten wordt ons de mogelijkheid gegarandeerd om de Heer Jezus te ontmoeten en om geraakt te worden door de kracht van zijn Pasen. De reddende kracht van Jezus' offer, van elk woord van Hem, van elk gebaar, blik, gevoel van Hem raakt ons in de viering van de sacramenten. Ik ben Nicodemus en de Samaritaanse vrouw, de bezetene van Kafarnaüm en de verlamde in het huis van Petrus, de zondares die vergeving kreeg en de vrouw met de bloedvloeiing, de dochter van Jaïrus en de blinde man van Jericho, Zacheüs en Lazarus, de rover en Petrus die vergeving kregen. De Heer Jezus werd geslachtofferd op het kruis, maar sterft niet meer, en leeft onsterfelijk voort met de tekenen van zijn lijden, Prefatie voor Pasen II (Praefatio paschalis II), Missale Romanum (2008) p. 367: "Qui immolátus iam non móritur, sed semper vivit occisus".[[4105]] Hij blijft ons vergeven, genezen en redden met de kracht van de sacramenten. Het is via de weg van de incarnatie de concrete manier waarop Hij ons liefheeft; het is de manier waarop Hij de dorst naar ons lest, zoals Hij aan het kruis heeft verklaard (Joh. 19, 28)[b:Joh. 19, 28].

Onze eerste ontmoeting met zijn Pasen is de gebeurtenis die het leven kenmerkt van ons allen die in Christus geloven: ons doopsel. Het is niet een mentaal aanhangen van zijn gedachten of het onderschrijven van een door Hem opgelegde gedragscode: het is de onderdompeling in zijn lijden, sterven, verrijzenis en hemelvaart. Het is geen magisch gebaar: magie is het tegendeel van de logica van de sacramenten, omdat zij pretendeert macht te hebben over God en daarom komt zij van de bekoorder. In volmaakte continuïteit met de incarnatie wordt ons, krachtens de tegenwoordigheid en de werking van de Geest, de mogelijkheid geboden om in Christus te sterven en te verrijzen.

De manier waarop het gebeurt, is ontroerend. Het zegengebed van het doopwater vgl: Missale Romanum (2008) p. 532[[[4105]]] geeft ons te kennen, dat God het water geschapen heeft, speciaal met het oog op het doopsel. Dat wil zeggen dat God bij de schepping van het water dacht aan het doopsel van ieder van ons, en deze gedachte heeft Hem begeleid in zijn daden door de heilsgeschiedenis heen, telkens wanneer Hij volgens een nauwkeurig plan gebruik heeft willen maken van het water. Het is alsof Hij, nadat Hij het geschapen had, het wilde vervolmaken met als doel het doopwater te laten zijn.

En daarom wilde Hij het vullen met de beweging van zijn Geest die erover zweefde (Gen. 1, 2)[[b:Gen. 1, 2]], zodat het in kiem de kracht zou bevatten om te heiligen; Hij gebruikte het om de mensheid te vernieuwen in de zondvloed (Gen. 6, 1-9, 29)[[b:Gen. 6, 1-9, 29]]; Hij heeft erover geheerst door het te scheiden om een weg van bevrijding te openen in de Rode Zee (Ex. 14)[[b:Ex. 14]]; Hij heeft het in de Jordaan geheiligd door de onderdompeling van het vlees van het Woord dat doordrongen werd van de Geest. (Mt. 3, 13-17; Mc. 1, 9-11; Lc. 3, 21-22)[[b:Mt. 3, 13-17; Mc. 1, 9-11; Lc. 3, 21-22]] Ten slotte vermengde Hij het met het bloed van zijn Zoon, de gave van de Geest die onafscheidelijk verenigd is met de gave van het leven en de dood van het Lam dat voor ons geofferd is, en vanuit de doorboorde zijde liet Hij het over ons uitstromen (Joh. 19, 34)[b:Joh. 19, 34]. In dit water zijn wij ondergedompeld, opdat wij door de kracht ervan ingelijfd kunnen worden in het Lichaam van Christus en met Hem verrijzen tot het onsterfelijke leven. (Rom. 6, 1-11)[[b:Rom. 6, 1-11]]

Zoals het Tweede Vaticaans Concilie onder verwijzing naar de Schrift, de Vaders en de Liturgie - als de pijlers van de ware Traditie - ons in herinnering heeft gebracht vgl: Sacrosanctum Concilium, 5[[[570|5]]], ontsproot aan de zijde van Christus, slapend aan het kruis, het bewonderenswaardige sacrament van de gehele Kerk. vgl: Ps. 138, 2[[[838]]] vgl: Gebed na de zevende lezing van de Paasvigilie, Missale Romamum (2008) p. 359[[[4105]]] vgl: Gebed over de gaven, Voor de Kerk (B), Missale Romanum (2008) p. 1076.[[[4105]]] De parallel tussen de eerste en de nieuwe Adam is verrassend: zoals God uit de zijde van de eerste Adam, nadat Hij hem in slaap had laten vallen, Eva deed voortkomen, zo is uit de zijde van de nieuwe Adam, slapend in de slaap van de dood, de nieuwe Eva, de Kerk, geboren. De verwondering betreft de woorden die we kunnen overwegen en die de nieuwe Adam zich eigen maakt als hij naar de Kerk kijkt: "Eindelijk, dit is been van mijn gebeente en vlees van mijn vlees" (Gen. 2, 23)[b:Gen. 2, 23]. Omdat wij in het Woord hebben geloofd en in het doopwater zijn afgedaald, zijn wij been van zijn gebeente en vlees van zijn vlees geworden.

Zonder deze inlijving is er geen mogelijkheid om de volheid van de eredienst aan God te beleven. In feite is er slechts één daad van eredienst die volmaakt is en welgevallig aan de Vader: de gehoorzaamheid van de Zoon, waarvan zijn dood aan het kruis de maatstaf is. De enige mogelijkheid om deel te kunnen hebben aan zijn offer bestaat erin zonen in de Zoon te worden. Dit is gave die wij hebben ontvangen. Het subject dat in de liturgie handelt is altijd en alleen Christus-Kerk, het mystieke Lichaam van Christus.

Aan het Concilie - en aan de Liturgische Beweging die eraan voorafging - hebben wij de herontdekking te danken van het theologisch begrip van de Liturgie en van haar belang in het leven van de Kerk: de algemene beginselen die door Sacrosanctum Concilium[570] zijn geformuleerd, waren van fundamenteel belang voor de hervorming en blijven dat ter bevordering van de volledige, bewuste, actieve en vruchtbare deelname aan de viering vgl: Sacrosanctum Concilium, 11,14[[[570|11.14]]], "de eerste en zelfs noodzakelijke bron waaruit de gelovigen de waarachtig christelijke geest dienen te putten." Sacrosanctum Concilium, 14[[570|14]] Met dit schrijven zou ik de hele Kerk slechts willen uitnodigen om de waarheid en de kracht van de christelijke viering te herontdekken, te bewaren en te beleven. Ik zou willen dat de schoonheid van de christelijke viering en haar noodzakelijke gevolgen in het leven van de Kerk niet worden ontsierd door een oppervlakkig en verkort begrip van de waarde ervan of, erger nog, door een instrumentalisering ervan ten dienste van een ideologische visie, wat die ook moge zijn. Het priesterlijk gebed van Jezus bij het Laatste Avondmaal dat allen één mogen zijn (Joh. 17, 21)[b:Joh. 17, 21], oordeelt over elke verdeeldheid van ons rond het gebroken Brood, sacrament van vroomheid, teken van eenheid en band van naastenliefde. vgl: XXVI, 13.[[[859]]]

Ik heb herhaaldelijk gewaarschuwd voor een gevaarlijke verleiding voor het leven van de Kerk, nl. de "geestelijke wereldse gezindheid": ik heb er uitvoerig over gesproken in de Exhortatie Evangelii Gaudium[4984] Evangelii Gaudium, 93-97[[4984|93-97]], waarbij ik het gnosticisme en het neopelagianisme heb aangewezen als de twee samenhangende manieren die er voeding aan geven.

Het eerste herleidt het christelijke geloof tot een subjectivisme dat het individu opsluit "in de immanentie van zijn eigen rede en zijn gevoelens." Evangelii Gaudium, 94[[4984|94]]

De tweede doet de waarde van genade teniet om alleen te vertrouwen op eigen kracht, wat aanleiding geeft tot "een narcistisch en autoritair elitarisme, waar men in plaats van te evangeliseren anderen analyseert en classificeert, en in plaats van de toegang tot de genade te vergemakkelijken energie steekt in het controleren." Evangelii Gaudium, 94[[4984|94]]

Deze verwrongen vormen van het christendom kunnen rampzalige gevolgen hebben voor het leven van de Kerk.

Uit wat ik hierboven in herinnering heb gebracht, blijkt duidelijk dat de liturgie van nature het meest doeltreffende tegengif is tegen dit vergif. Uiteraard spreek ik over de Liturgie in de theologische betekenis ervan en zeker niet - zoals Pius XII al had verklaard - als een decoratieve ceremonie of louter als het geheel van wetten en voorschriften die de eredienst regelen. vgl: AAS 39 (1947) 532.[[[419|+30]]]

Terwijl de gnostiek ons bedwelmt met het gif van het subjectivisme, bevrijdt de liturgische viering ons uit de kerker van een betrokkenheid op onszelf die gevoed wordt door de eigen rede, of van het eigen gevoel: de vierende handeling behoort niet toe aan het individu maar aan Christus-Kerk, aan de totaliteit van de gelovigen verenigd in Christus. De liturgie spreekt niet van 'ik' maar van 'wij' en elke inperking van de omvang van dit 'wij' is altijd demonisch. De liturgie laat ons niet alleen in het zoeken naar een individueel veronderstelde kennis van het mysterie van God, maar neemt ons samen als gemeenschap bij de hand om ons binnen te leiden in het mysterie dat het Woord en de sacramentele tekenen ons openbaren. En het doet dat in overeenstemming met Gods handelen door de weg van de incarnatie te volgen door middel van de symbolische taal van het lichaam dat zich uitstrekt tot in de dingen, in de ruimte en in de tijd.

Terwijl het neopelagianisme ons vergiftigt met de veronderstelling dat we het heil op eigen kracht hebben verworven, zuivert de liturgische viering ons door de verkondiging van de gratuite gave van het heil dat in geloof wordt ontvangen. Deelnemen aan het eucharistische offer is niet onze verdienste, alsof wij er ons tegenover God en onze broeders en zusters op zouden kunnen beroemen. Het begin van elke viering herinnert mij eraan wie ik ben door mij te vragen om mijn zonde te belijden en door mij uit te nodigen om de H. Maria, altijd Maagd, de engelen, de heiligen en alle broeders en zusters te smeken voor mij te bidden tot de Heer: wij zijn zeker niet waardig zijn huis binnen te gaan, wij hebben een woord van Hem nodig om gered te worden. (Mt. 8, 8)[[b:Mt. 8, 8]] Wij hebben geen andere roem dan in het kruis van onze Heer Jezus Christus. (Gal. 6, 14)[[b:Gal. 6, 14]] De liturgie heeft niets te maken met ascetisch moralisme, maar is het geschenk van het Pasen van de Heer dat, gewillig aanvaard, ons leven nieuw maakt. We gaan het Cenakel niet binnen tenzij door de aantrekkingskracht van zijn verlangen om het Paasmaal met ons te eten: Desiderio desidervi hoc Pascha manducare vobiscum, antequam patiar (Lc. 22, 15)[b:Lc. 22, 15].

Maar we moeten oppassen: om het tegengif van de Liturgie werkzaam te laten zijn wordt ons gevraagd dagelijks de schoonheid van de waarheid van de christelijke viering te herontdekken. Ik verwijs nogmaals naar de theologische betekenis ervan, zoals nr. 7 van Sacrosanctum Concilium[570|7] op bewonderenswaardige wijze heeft beschreven: de liturgie is het priesterschap van Christus, ons geopenbaard en geschonken in zijn Pasen, vandaag tegenwoordig en actief door middel van zintuiglijke tekenen (water, olie, brood, wijn, gebaren, woorden), opdat de Geest, die ons onderdompelt in het Paasmysterie, ons hele leven verandert en steeds meer gelijkvormig maakt aan Christus.

De voortdurende herontdekking van de schoonheid van de Liturgie is niet het nastreven van een ritueel estheticisme dat alleen genoegen neemt met de zorg voor de uiterlijke formaliteit van een ritueel of zich tevreden stelt met een scrupuleuze naleving van de rubrieken. Uiteraard is deze uitspraak geenszins bedoeld ter goedkeuring van de tegenovergestelde houding, die eenvoud verwart met nalatige banaliteit, wezenlijkheid met negerende oppervlakkigheid, en het concrete rituele handelen met overdreven praktisch functionalisme.

Laten we duidelijk zijn: aan elk aspect van de viering moet aandacht worden besteed (ruimte, tijd, gebaren, woorden, voorwerpen, gewaden, gezang, muziek, ... ) en elke rubriek moet worden nageleefd: deze aandacht zou voldoende zijn om te vermijden dat de gemeenschap beroofd wordt van wat haar toekomt, namelijk het Paasmysterie dat gevierd wordt op de rituele manier die de Kerk heeft vastgesteld. Maar zelfs als de kwaliteit en de norm van de vierende handeling gegarandeerd is, zou dit niet voldoende zijn om onze deelname volledig te maken.

Als de verwondering zou ontbreken over het Paasmysterie, dat in concrete sacramentele tekenen tegenwoordig wordt gesteld, zouden wij werkelijk gevaar lopen ondoordringbaar te worden voor de oceaan van genade die elke viering overspoelt. De weliswaar lovenswaardige inspanningen om de kwaliteit van de viering te verbeteren zijn evenmin voldoende als een oproep tot innerlijkheid: ook deze laatste dreigt tot een lege subjectiviteit te worden gereduceerd, als zij de openbaring van het christelijke mysterie niet aanvaardt. De ontmoeting met God is geen vrucht van een individueel innerlijk zoeken naar Hem, maar is een geschonken gebeuren: wij kunnen God ontmoeten door het nieuwe feit van de incarnatie die in het Laatste Avondmaal tot het uiterste gaat door het verlangen om door ons gegeten te worden. Hoe kan ons het ongeluk overkomen dat de fascinatie van de schoonheid van dit geschenk ons ontgaat?

Met verwondering over het Paasmysterie bedoel ik geenszins wat soms lijkt te worden uitgedrukt met de benevelende uitdrukking 'zin voor het mysterie': soms is een van de vermeende verwijten tegen de liturgische hervorming, dat zij naar men zegt ook het mysterie uit de viering heeft verwijderd. De verwondering waar ik over spreek, is niet een soort ontreddering over een obscure werkelijkheid of een raadselachtige ritus, maar is integendeel verbazing over het feit dat Gods heilsplan aan ons is geopenbaard in het Pasen van Jezus. (Ef. 1, 3-14)[[b:Ef. 1, 3-14]] waarvan de werkzaamheid ons blijft raken in de viering van de 'mysteries', d.w.z. de sacramenten. Het blijft echter waar dat de volheid van de openbaring in vergelijking met onze menselijke eindigheid een overmaat heeft die ons overstijgt en die haar vervulling zal vinden aan het einde der tijden, wanneer de Heer wederkomt. Als de verwondering echt is, bestaat er geen enkel gevaar dat wij het anders-zijn van Gods tegenwoordigheid, zelfs in de nabijheid die de Menswording heeft gewild, niet zullen waarnemen. Als de hervorming die 'zin voor het mysterie' had verwijderd, zou dat eerder een verdienste dan een aanklacht zijn. Schoonheid wekt, evenals waarheid, altijd verwondering en wanneer zij betrekking heeft op het mysterie van God, leidt zij tot aanbidding.

Verwondering is een wezenlijk deel van de liturgische handeling, want het is de houding van hen die weten dat zij geconfronteerd worden met de bijzondere eigenschap van symbolische gebaren; het is de verbazing van hen die de kracht ervaren van het symbool, dat er niet in bestaat te verwijzen naar een abstract concept, maar dat in zijn concreetheid bevat en uitdrukt wat het betekent.

De fundamentele vraag is dus deze: hoe kunnen we het vermogen terugwinnen om de liturgische handeling ten volle te beleven? Dit was het doel van de hervorming van het Concilie. De uitdaging is zeer veeleisend, omdat de moderne mens - niet in alle culturen op dezelfde manier - het vermogen heeft verloren om bezig te zijn met het symbolische handelen, dat een wezenlijk kenmerk is van de liturgische handeling.

In de postmoderniteit voelt de mens zich nog meer verloren zonder referenties van welke aard dan ook, beroofd van waarden omdat die er niet meer toe doen, verweesd van alles, in een versplintering waarin een zingevende horizon onmogelijk lijkt. De postmoderniteit gaat nog steeds gebukt onder de zware erfenis die het vorige tijdperk ons heeft nagelaten, en bestaat uit individualisme en subjectivisme (die nogmaals herinneren aan het pelagianisme en het gnosticisme), alsmede uit een abstract spiritualisme dat in tegenspraak is met de natuur zelf van de mens die geïncarneerde geest is en daarom uit zichzelf in staat tot symbolisch handelen en begrijpen.

Met de realiteit van de moderne wereld wilde de Kerk, bijeengekomen in het Concilie, zich confronteren, door opnieuw te bevestigen dat zij zich bewust is van het feit dat zij het sacrament van Christus is, het licht van de volkeren (Lumen Gentium[617]) door in religieuze zin te luisteren naar het woord van God (Dei Verbum[576]) en de vreugde en de hoop (Gaudium et Spes[575]) van de mensen van vandaag te erkennen als eigen aan haar zelf. De grote conciliaire constituties zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden, en het is geen toeval dat deze unieke grote reflectie van het Oecumenisch Concilie - de hoogste uitdrukking van de synodaliteit van de Kerk, waarvan ik geroepen ben om met u allen de behoeder van zijn rijkdom te zijn - begon met een reflectie op de liturgie (Sacrosanctum Concilium[570]).

Bij de sluiting van de tweede zitting van het Concilie (4 december 1963) verwoordde Paulus VI het aldus:

"Deze gepassioneerde en ingewikkelde discussie is geenszins zonder overvloedige vruchten gebleven: het thema dat het eerst aan de orde kwam en dat in zekere zin in de Kerk prominent is, zowel door zijn natuur als door zijn waardigheid - wij bedoelen de heilige Liturgie - is tot een gelukkige slotsom gekomen en wordt vandaag door ons met een plechtige ritus afgekondigd. Om deze reden juicht onze ziel met oprechte vreugde. Want hierin zien wij in feite dat de juiste orde van waarden en plichten is gerespecteerd: wij hebben op deze manier erkend dat de ereplaats is voorbehouden aan God; dat het onze eerste plicht, waaraan wij gehouden zijn, is om tot God te bidden; dat de heilige liturgie de primaire bron is van die goddelijke uitwisseling waarin het leven van God aan ons wordt meegedeeld, de eerste leerschool van onze ziel is, het eerste geschenk is dat door ons moet worden gegeven aan het christenvolk, dat met ons verenigd is in geloof en in volhardend gebed. Ten slotte is de liturgie de eerste uitnodiging aan de mensheid om in heilige en oprechte gebeden haar stilzwijgen te verbreken en om die onuitsprekelijke herstellende kracht van de ziel te voelen, die inherent is aan het met ons bezingen van de lof van God en in de hoop van de mensheid, door Jezus Christus en in de Heilige Geest". AAS 56 (1964) 34.[[326|+6]]

Ik kan in dit schrijven niet ingaan op de rijkdom van de afzonderlijke uitdrukkingen, die ik aan uw overweging overlaat. Als de liturgie "het hoogtepunt is waarnaar het handelen van de Kerk streeft en tevens de bron waaruit haar hele kracht voortvloeit" Sacrosanctum Concilium, 10[[570|10]], dan begrijpen wij goed, wat er op het spel staat in de liturgische kwestie. Het zou banaal zijn om de spanningen, die helaas rond de viering aanwezig zijn, te lezen als een eenvoudige divergentie tussen verschillende gevoeligheden tegenover een rituele vormgeving. De kwestie is bovenal ecclesiologisch. Ik zie niet in hoe men kan zeggen dat men de geldigheid van het Concilie erkent hoewel het mij enigszins verbaast dat een katholiek kan veronderstellen dat niet te doen en niet de liturgische hervorming aanvaardt die voortvloeit uit Sacrosanctum Concilium[570], dat de realiteit van de liturgie tot uitdrukking brengt in nauwe samenhang met de visie van de Kerk die bewonderenswaardig is beschreven in Lumen Gentium[617]. Daarom voelde ik zoals ik heb uitgelegd in het schrijven dat aan alle bisschoppen is gestuurd het als mijn plicht om te bevestigen dat "de liturgische boeken die door de heilige pausen Paulus VI en Johannes Paulus II overeenkomstig de besluiten van het Tweede Vaticaans Concilie[d:4] werden uitgevaardigd, de enige uitdrukking van de lex orandi van de Romeinse ritus zijn." Traditionis Custodes, 1[[8332|1]]

Het niet-aanvaarden van de hervorming evenals een oppervlakkig begrip ervan leiden ons af van de taak om antwoorden te vinden op de vraag die ik telkens herhaal: hoe groeien wij in het vermogen om de liturgische handeling volledig te beleven? Hoe blijven wij ons verbazen over wat er in de viering voor onze ogen gebeurt? We hebben een gedegen en vitale liturgische vorming nodig.

Laten we nog eens teruggaan naar het Cenakel in Jeruzalem: in de ochtend van Pinksteren wordt de Kerk geboren, de oercel van de nieuwe mensheid. Alleen de gemeenschap van mannen en vrouwen die verzoend zijn omdat zij vergeven zijn, die leven omdat Hij leeft, die waarachtig zijn omdat zij bewoond zijn door de Geest der waarheid kan de nauwe ruimte van het spiritueel individualisme openen.

Het is de gemeenschap van Pinksteren die het Brood kan breken in de zekerheid dat de Heer leeft, verrezen is uit de doden, tegenwoordig is met zijn woord, met zijn gebaren, met het offeren van zijn Lichaam en Bloed. Vanaf dat moment wordt de viering de bevoorrechte plaats, niet de enige, van de ontmoeting met Hem. Wij weten dat alleen dankzij deze ontmoeting de mens ten volle mens wordt. Alleen de Kerk van Pinksteren kan de mens opvatten als een persoon, die openstaat voor een volledige relatie met God, met de schepping en met zijn broeders en zusters.

Hier stelt zich de beslissende vraag van de liturgische vorming. Guardini zegt: "Hiermee is ook de eerste praktische opdracht geschetst: gedragen door deze innerlijke transformatie van onze tijd, moeten wij opnieuw leren om als volwaardige mensen in de religieuze relatie te staan". Liturgische Bildung (1923): p. 43.[[8752]] Dit is wat de liturgie mogelijk maakt, waartoe we gevormd moeten worden. Guardini zelf aarzelt niet om te bevestigen, dat zonder liturgische vorming "hervormingen in de ritus en in de tekst niet veel helpen" . Der Kultakt und die gegenwärtige Aufgabe der Liturgischen Bildung (1964):p. 14.[[8752]] Ik streef er nu niet naar om het zeer rijke onderwerp van de liturgische vorming exhaustief te behandelen: ik zou alleen enkele punten ter overweging willen aanreiken. Ik denk dat we twee aspecten kunnen onderscheiden: de vorming tot de liturgie en de vorming vanuit de liturgie. Het eerste staat ten dienste van het tweede, dat wezenlijk is.

Het is noodzakelijk kanalen te vinden voor vorming als studie van de Liturgie: sinds de Liturgische Beweging is in deze zin veel gedaan, met waardevolle bijdragen van vele geleerden en academische instellingen. Het is echter noodzakelijk deze kennis op toegankelijke wijze te verspreiden buiten de academische context, opdat iedere gelovige kan groeien in de kennis van de theologische betekenis van de Liturgie dat is de beslissende vraag en het fundament van elke kennis en elke liturgische praktijk evenals van de ontwikkeling van de christelijke viering, door het vermogen te verwerven om de euchologische teksten, de rituele dynamieken en de antropologische betekenis ervan te begrijpen.

Ik denk aan onze normale bijeenkomsten waarin we ons verzamelen om de Eucharistie te vieren op de dag des Heren, zondag na zondag, Pasen na Pasen, op bijzondere momenten in het leven van individuen en gemeenschappen en op verschillende leeftijden: de gewijde bedienaren verrichten een pastorale handeling van fundamenteel belang, wanneer zij de gedoopte gelovigen bij de hand nemen om hen binnen te leiden in de herhaalde Paaservaring. Laten wij er steeds aan denken dat het celebrerende subject de Kerk, het Lichaam van Christus, is en niet alleen de priester. De kennis die voortkomt uit studie is slechts de eerste stap om in het gevierde mysterie binnen te kunnen gaan. Het is duidelijk dat, om hun broeders en zusters te kunnen leiden, de bedienaren die de bijeenkomst voorzitten de weg moeten kennen, zowel door deze te hebben bestudeerd op de kaart van de theologische wetenschap als door deze veelvuldig te zijn gegaan in de praktijk van een levende geloofsbeleving, gevoed door het gebed, zeker niet alleen als een te volbrengen verplichting. Op de dag van de wijding krijgt iedere priester van de bisschop te horen: "Wees u bewust van wat u doet, leef in overeenstemming met uw bediening en maak uw leven gelijkvormig aan het kruismysterie van de Heer". De Ordinatione Episcopi, Presbyterorum et Diaconorum (1990), p. 95: "Agnosce quod ages, imitare quod tractabis, et vitam tuam mysterio dominicae crucis conforma". Nederlandse vertaling: De wijding van bisschop, priesters en diakens, NRL Den Bosch, 2005, nr. 163, p. 112.[[4172]]

Ook het studierooster van de Liturgie in de seminaries moet rekening houden met het buitengewone vermogen dat in de viering zelf gelegen is, om een organische visie op theologische kennis te bieden. Elke discipline van de theologie, elk volgens zijn perspectief, moet de eigen intieme band met de Liturgie laten zien, waardoor de eenheid van de priesterlijke vorming wordt geopenbaard en gerealiseerd. vgl: Sacrosanctum Concilium, 16[[[570|16]]] Een liturgie-wetenschappelijke benadering van de theologische vorming in de seminaries zou zeker ook positieve gevolgen hebben in het pastorale handelen. Er is geen aspect van het kerkelijk leven dat daarin niet zijn hoogtepunt en bron vindt. De hele organische en geïntegreerde pastoraal is meer het gevolg van het centraal plaatsen van de eucharistieviering op zondag als de basis van het leven van de gemeenschap, dan het resultaat van uitgewerkte programma's. Het theologische begrip van de liturgie laat op geen enkele wijze toe om deze woorden op te vatten alsof alles herleid zou worden tot het cultische aspect. Een viering die niet evangeliseert, is niet authentiek, evenmin als een verkondiging die niet leidt tot een ontmoeting met de Verrezene in de viering: zonder het getuigenis van de naastenliefde zijn beide dan als een galmend bekken of een schelle cimbaal. (1 Kor. 13, 1)[[b:1 Kor. 13, 1]]

Voor de bedienaren en voor alle gedoopten is liturgische vorming in haar eerste betekenis niet iets waarvan men denkt het zich eens en voor altijd eigen te maken: omdat de gave van het gevierde mysterie ons kennisvermogen overstijgt, moet deze toeleg zeker vergezeld gaan van de voortdurende vorming van iedereen, met de nederigheid van de kleinen en een houding die openstaat voor verwondering.

Een laatste opmerking over de seminaries: naast studie moeten zij ook de mogelijkheid bieden om een viering mee te maken die niet alleen voorbeeldig is vanuit ritueel zicht, maar ook authentiek, vitaal. Dat geeft de mogelijkheid om die ware gemeenschap met God te ervaren waarnaar ook de theologische kennis moet streven. Alleen de werking van de Geest kan onze kennis van het mysterie van God vervolmaken. Dat is niet een zaak van verstandelijk inzicht, maar van een relatie die het leven raakt. Zo'n ervaring is fundamenteel, opdat de seminaristen, eenmaal gewijde bedienaren geworden, gemeenschappen kunnen begeleiden op hetzelfde traject van kennis van het mysterie van God, dat een mysterie van liefde is.

Deze laatste overweging brengt ons ertoe te reflecteren over de tweede betekenis die wij beogen met de uitdrukking 'liturgische vorming'. Ik bedoel het gevormd worden, ieder volgens zijn of haar roeping, door de deelname aan de liturgische viering. Ook de studiekennis waar ik zojuist over sprak, moet, om niet een soort rationalisme te worden, functioneel zijn voor het realiseren van de vormende werking van de liturgie in iedere gelovige in Christus.

Uit wat wij over het wezen van de Liturgie hebben gezegd, blijkt duidelijk dat de kennis van het mysterie van Christus, die beslissend is voor ons leven, niet bestaat in een mentale assimilatie van een idee, maar in een werkelijk en existentieel engagement met betrekking tot zijn persoon. In die zin gaat het in de Liturgie niet om 'kennis' en is het doel ervan niet in de eerste plaats pedagogisch (ook al heeft ze grote pedagogische waarde: vgl. Sacrosanctum Concilium, nr. 33)[570|33], maar is zij lofprijzing, dankzegging voor het Pasen van de Zoon, wiens heilskracht ons leven bereikt. De viering heeft betrekking op onze ontvankelijkheid voor het erin werkzame handelen van de Geest, totdat Christus gevormd is in ons. (Gal. 4, 19)[[b:Gal. 4, 19]] De volheid van onze vorming is de gelijkvormigheid aan Christus. Ik herhaal: het gaat niet om een mentaal, abstract proces, maar om Hem te worden. Dit is het doel waarvoor de Geest is gegeven, wiens werking altijd en alleen bestaat in het tot stand brengen van het Lichaam van Christus. Zo is het met het eucharistisch Brood, zo is het voor iedere gedoopte die geroepen is om steeds meer te worden wat hij in het doopsel als gave heeft ontvangen, d.w.z. het lid zijn van het Lichaam van Christus. Leo de Grote schrijft: "Ons deelhebben aan het Lichaam en Bloed van Christus heeft tot gevolg dat wij veranderen in wat wij tot ons nemen". XII: De Passione, III, 7.[[913]]

Dit existentiële engagement gebeurt in continuïteit en samenhang met de methode van de incarnatie op sacramentele wijze. Liturgie bestaat uit wat precies het tegenovergestelde is van geestelijke abstracties: brood, wijn, olie, water, geur, vuur, as, steen, stoffen, kleuren, lichaam, woorden, klanken, stiltes, gebaren, ruimte, beweging, actie, orde, tijd en licht. De hele schepping is een uiting van Gods liefde; aangezien diezelfde liefde in volheid werd geopenbaard in het kruis van Jezus, wordt de hele schepping erdoor aangetrokken. De hele schepping wordt opgenomen om ten dienste te worden gesteld van de ontmoeting met het vleesgeworden Woord, dat gekruisigd, gestorven, verrezen en opgestegen is naar de Vader. Het is zoals het gebed over het water voor de doopvont het bezingt, maar ook het gebed over de olie voor het heilig Chrisma en de woorden bij het aanbieden van het brood en de wijn, vruchten van de aarde en van het werk van de mens.

De liturgie geeft eer aan God, maar niet omdat wij iets toe kunnen voegen aan de schoonheid van het ontoegankelijke licht waarin Hij woont (1 Tim. 6, 16)[[b:1 Tim. 6, 16]] of aan de volmaaktheid van het engelengezang dat eeuwig weerklinkt in de hemelse woningen. De liturgie geeft eer aan God omdat zij ons hier op aarde in staat stelt God te zien in de viering van de mysteries en, door Hem te zien, het leven te verwerven vanuit zijn Pasen: wij, die dood waren door onze schuld, en door genade ten leven zijn gewekt met Christus (Ef. 2, 5)[[b:Ef. 2, 5]], wij zijn de glorie van God. Ireneüs, doctor unitatis, herinnert ons eraan: "De glorie van God is de levende mens, en het leven van de mens is de aanschouwing van God. Als nu de openbaring van God door de schepping het leven geeft aan alle wezens die op aarde leven, hoeveel te meer geeft dan de openbaring van de Vader door het Woord het leven aan hen die God zien!" IV, 20, 7.[[848]]

Guardini schrijft: "Dit markeert de eerste taak van het werk van liturgische vorming: de mens moet opnieuw het vermogen tot symboliek vinden". Liturgische Bildung (1923)p. 36.[[8752]] Deze verplichting gaat iedereen aan, gewijde bedienaren en gelovigen. De taak is niet gemakkelijk, omdat de moderne mens analfabeet is geworden, niet meer in staat is symbolen te lezen, en zelfs nauwelijks het bestaan ervan vermoedt. Dit gebeurt ook met het symbool van ons lichaam. Het is een symbool omdat het de intieme vereniging is van ziel en lichaam, de zichtbaarheid van de geestelijke ziel in de orde van het lichamelijke, en daarin is de uniciteit van de mens gelegen, de specificiteit van de persoon die onherleidbaar is tot enige andere vorm van levend zijn. Onze openheid voor het transcendente, voor God, is constitutief: als wij die niet erkennen, leidt dat onvermijdelijk tot een niet-kennen van noch God, noch onszelf.

Het is voldoende daarvoor te letten op de paradoxale wijze waarop het lichaam wordt behandeld, nu eens bijna obsessief in een streven naar de mythe van de eeuwige jeugd, dan weer door het lichaam te herleiden tot een stoffelijkheid waaraan alle waardigheid wordt ontzegd. Het is een feit dat men aan het lichaam geen waarde kan toekennen door alleen van het lichaam uit te gaan. Elk symbool is tegelijkertijd krachtig en kwetsbaar: als het niet wordt gerespecteerd, als het niet wordt behandeld voor wat het is, breekt het, verliest het aan kracht, wordt het onbeduidend.

Wij hebben niet meer de blik van de heilige Franciscus die naar de zon keek die hij broeder noemde omdat hij het zo beleefde en zag dat de zon mooi en stralend was met een grote schittering, en die vol verwondering zong: "van U, Allerhoogste, draagt hij het teken" (de te Altissimu, porta significatione). Cantico delle creature - Cantico di frate sole[[926]] Omdat de moderne mens het vermogen verloren heeft om de symbolische waarde van het lichaam en van elk schepsel te begrijpen, is de symbolische taal van de Liturgie bijna ontoegankelijk geworden voor hem. Het gaat er echter niet om afstand te doen van deze taal: het is onmogelijk er afstand van te doen, omdat het de taal is die de heilige Drie-eenheid heeft gekozen om ons te bereiken in het vlees van het Woord. Het gaat er veeleer om het vermogen te hervinden om de symbolen van de liturgie te gebruiken en te begrijpen. We moeten niet wanhopen, want in de mens is deze dimensie, zoals ik zojuist heb gezegd, constitutief en, ondanks het kwaad van het materialisme en het spiritualisme die beide de eenheid van lichaam en ziel ontkennen altijd bereid om weer op te duiken, zoals elke waarheid.

De vraag die wij ons stellen, is dan ook: hoe kunnen wij weer tot symbolen in staat zijn? Hoe kunnen we weer te weten komen, hoe we ze moeten lezen om ze te kunnen beleven? Wij weten wel dat de viering van de sacramenten door Gods genade uit zichzelf werkzaam is (ex opere operato), maar dit garandeert niet het volledige engagement van de mensen, wanneer zij niet op een adequate manier met de taal van de viering kunnen omgaan. Een symbolische 'lezing' is geen kwestie van mentale kennis, van het verwerven van concepten, maar is een vitale ervaring.

Allereerst moeten we het vertrouwen in de schepping herwinnen. Daarmee bedoel ik dat de dingen waarmee de sacramenten 'worden gemaakt' - van God komen, op Hem gericht zijn en door Hem zijn opgenomen, op bijzondere wijze in de incarnatie, zodat zij instrumenten van het heil konden worden, voertuigen van de Geest, kanalen van genade. Hier voelt men de volledige afstand van zowel de materialistische als de spiritualistische visie. Als de geschapen dingen een onmisbaar deel zijn van het sacramentele handelen dat ons heil bewerkt, moeten wij ons daarop voorbereiden met een nieuwe, niet-oppervlakkige, maar eerbiedige en dankbare blik. Vanaf het begin bevatten zij de kiem van de heiligmakende genade van de sacramenten.

Steeds overwegend hoe de liturgie ons vormt, bestaat een andere beslissende kwestie in de opvoeding die nodig is om de innerlijke houding te verwerven die ons in staat stelt om de liturgische symbolen te gebruiken en te begrijpen. Ik druk het op eenvoudige wijze uit. Ik denk aan ouders en, nog meer, aan de grootouders, maar ook aan onze pastoors en catechisten. Velen van ons hebben de kracht van liturgische gebaren zoals bijv. het kruisteken, het knielen, de formules van ons geloof- van hen geleerd. Wij hebben er misschien geen levendige herinneringen aan, maar wij kunnen ons gemakkelijk het gebaar voorstellen van een grotere hand die de kleine hand van een kind neemt en het langzaam begeleidt als het voor de eerste keer het teken van ons heil navolgt. De beweging gaat vergezeld van de woorden, ook langzaam, alsof ze bezit willen nemen van elk moment van dat gebaar, van het hele lichaam: "In de naam van de Vader ... en de Zoon ... en de Heilige Geest ... Amen". Daarna de hand van het kind loslaten en toezien hoe het kind het alleen herhaalt, gereed om het te hulp te komen. Dat gebaar is nu overgedragen als een gebruik dat met hem meegroeit en hem tooit op een wijze waarvan alleen de Geest weet heeft. Vanaf dat moment behoort dat gebaar, zijn symbolische kracht, ons toe of, beter gezegd, wij behoren toe aan dat gebaar, het geeft ons vorm, wij worden erdoor gevormd. Het is niet nodig te veel te praten, het is niet noodzakelijk om alles van dat gebaar begrepen te hebben: het is nodig klein te zijn, zowel in het brengen als in het ontvangen ervan. Het overige is het werk van de Geest. Zo zijn we ingewijd in de symbolische taal. We mogen ons niet laten beroven van deze rijkdom. Bij het opgroeien kunnen we meer middelen hebben om te begrijpen, maar altijd op voorwaarde dat wij klein blijven.

Ongetwijfeld is een manier om het vitale begrip van de liturgische symbolen te bewaken en erin te groeien, zorg te dragen voor de kunst van het vieren. Ook deze uitdrukking is voor verschillende interpretaties vatbaar. Ze wordt duidelijker, als ze begrepen wordt in samenhang met de theologische betekenis van de Liturgie die is beschreven in Sacrosanctum Concilium in nr. 7[570|7] en waarnaar wij meermalen hebben verwezen. De ars celebrandi kan niet herleid worden tot het louter naleven van een rubricaal apparaat, en evenmin kan zij worden opgevat als een fantasierijke soms wilde creativiteit zonder regels. De ritus is uit zichzelf een norm, en de norm is nooit een doel op zich, maar staat altijd ten dienste van de hogere werkelijkheid die zij wil bewaken.

Zoals elke kunst, vereist de ars celebrandi verschillende soorten van kennis.

Allereerst is begrip vereist van de dynamiek die de Liturgie kenmerkt. Het ogenblik van de vierende handeling is de plaats waar door de gedachtenis het Paasmysterie tegenwoordig wordt gesteld, zodat de gedoopten het door hun deelname kunnen ervaren in hun leven: zonder dit begrip vervalt men gemakkelijk in (min of meer verfijnde) uiterlijkheid en in (min of meer rigoureus N.v.d.r.: 'rigide'N.v.d.r.: 'rigide') rubricisme.

Het is vervolgens nodig te weten hoe de Heilige Geest werkzaam is in elke viering: de kunst van het vieren moet in overeenstemming zijn met de werking van de Geest. Alleen zo zal deze vrij zijn van het subjectivisme, dat het resultaat is van de overheersing van individuele gevoeligheden, en van het culturalisme, het onkritisch overnemen van culturele elementen die niets te maken hebben met een correct inculturatieproces.

Ten slotte is het noodzakelijk de dynamiek van de symbolische taal, de bijzonderheden ervan en de doeltreffendheid ervan te kennen.

Uit deze korte aanduidingen blijkt duidelijk dat de kunst van het vieren niet geïmproviseerd kan worden. Zoals elke kunst vereist het een constante toepassing. Voor een ambachtsman is de techniek voldoende; voor een kunstenaar kan naast de technische kennis de inspiratie niet ontbreken, die een positieve vorm van bezit is: de echte kunstenaar bezit geen kunst, noch is hij erdoor bezeten. Men leert de kunst van het vieren niet door een cursus te volgen in public speaking of in technieken van overtuigingscommunicatie (ik beoordeel de bedoelingen niet, ik zie de gevolgen). Elk hulpmiddel kan nuttig zijn, maar moet altijd ondergeschikt zijn aan de natuur van de Liturgie en aan de werking van de Geest. Een nauwgezette toewijding aan de viering is nodig, zodat de viering zelf haar kunst aan ons kan overdragen. Guardini schrijft: "Wij moeten beseffen hoezeer wij nog vastzitten in het individualisme en het subjectivisme; hoezeer wij gespeend zijn van de eisen van het grote, en hoe klein de maat van ons religieus leven is. Een besef van de grootheid van het gebed moet worden gewekt, de wil om ook ons bestaan daarin te betrekken. Maar de weg naar deze doelen bestaat in de discipline, in het achterwege laten van zwakke sentimentaliteit; in degelijk werk, dat verricht wordt in gehoorzaamheid aan de Kerk, voor ons religieus zijn en handelen." Liturgische Bildung (1923): p. 99.[[8752]] Zo leert men de kunst van het vieren.

Bij het spreken over dit thema zijn we geneigd te denken dat het alleen betrekking heeft op gewijde bedienaren die de dienst van het voorzitterschap verrichten. In werkelijkheid is het een houding waartoe alle gedoopten geroepen zijn om dit te beleven. Ik denk aan alle gebaren en woorden die bij de bijeenkomst horen: het samenkomen, het optrekken in processie, het zitten, staan, knielen, zingen, zwijgen, het acclameren, kijken en luisteren. Het zijn vele manieren waarop de gemeenschap, als één man (Neh. 8, 1)[b:Neh. 8, 1], deelneemt aan de viering. Allen maken samen hetzelfde gebaar, spreken met één enkele stem en ze geven aan ieder afzonderlijk de kracht van de hele bijeenkomst. Het is een uniformiteit, die niet alleen niet verstikkend werkt, maar integendeel de afzonderlijke gelovigen opvoedt om de authentieke uniciteit van hun eigen persoonlijkheid te ontdekken, niet in individualistische houdingen, maar in het besef één lichaam te zijn. Het gaat niet om het moeten volgen van liturgische etiquette: het gaat veeleer om een discipline' - in de door Guardini gebruikte betekenis - die, als zij op authentieke wijze wordt nageleefd, ons vormt: het zijn gebaren en woorden die orde brengen in onze innerlijke wereld door ons gevoelens, houdingen en gedragingen te laten ervaren. Zij zijn niet de verkondiging van een ideaal dat ons probeert te inspireren, maar een handeling die het lichaam in zijn totaliteit aangaat, dat wil zeggen in zijn eenheid van ziel en lichaam.

Onder de rituele gebaren die aan de gehele bijeenkomst toebehoren, neemt de stilte een zeer belangrijke plaats in. Verscheidene malen wordt zij uitdrukkelijk voorgeschreven in de rubrieken: de hele eucharistieviering wordt ondergedompeld in de stilte die eraan voorafgaat en die elk moment van haar rituele ontvouwing tekent. Het is namelijk aanwezig in de boeteact; na de uitnodiging tot gebed; in de liturgie van het Woord (vóór de lezingen, tussen de lezingen en na de homilie); in het eucharistisch gebed; na de communie. vgl: Institutio Generalis Missalis Romani, 45,51,54-56,66,71,78,84,88,271[[[1798|45.51.54-56.66.71.78.84.88.271]]] Het gaat hier niet om een toevluchtsoord waarin men zich verbergt in intieme afzondering en het rituele verloop bijna als een afleiding ondergaat: zo'n stilte zou in tegenspraak zijn met het wezen zelf van de viering. De liturgische stilte is veel meer: zij is het symbool van de tegenwoordigheid en de werking van de Heilige Geest die de hele vierende handeling bezielt. Om die reden vormt zij vaak het hoogtepunt van een ritueel verloop. Juist omdat het een symbool van de Geest is, heeft het de kracht om zijn veelvormige werking tot uitdrukking te brengen. Zo, teruggrijpend op de momenten die ik hierboven in herinnering heb geroepen, zet de stilte aan tot berouw en het verlangen naar bekering; zij wekt het luisteren naar het Woord en het gebed op; zij zet aan tot de aanbidding van het Lichaam en Bloed van Christus; in de intimiteit van de communie geeft zij ieder in, wat de Geest in ons leven wil bewerken om ons gelijkvormig te maken aan het gebroken Brood. Daarom zijn wij geroepen om het symbolische gebaar van de stilte met uiterste zorg uit te voeren: daarin vormt de Geest ons.

Elk gebaar en elk woord bevat een precieze handeling die altijd nieuw is, omdat zij een ontmoeting is met een steeds nieuw moment in ons leven. Ik zal het uitleggen met één enkel eenvoudig voorbeeld. Wij knielen om vergeving te vragen, onze trots te beteugelen, onze tranen aan God over te geven, om Hem te smeken tussenbeide te komen en om Hem te danken voor een gave die wij hebben ontvangen: het is altijd hetzelfde gebaar dat in wezen zegt dat wij klein zijn tegenover God. Maar op verschillende momenten in ons leven verricht, geeft het vorm aan onze diepe innerlijkheid om zich vervolgens uiterlijk te manifesteren in onze relatie met God en met onze broeders en zusters. Knielen moet ook met kunst gedaan worden, dat wil zeggen met een volledig besef van de symbolische betekenis ervan en van het feit dat wij het nodig hebben om door dit gebaar onze manier van zijn in de tegenwoordigheid van de Heer tot uitdrukking te brengen. Als dit alles geldt voor dit eenvoudige gebaar, hoeveel te meer zal het dan zijn voor de viering van het Woord? Welke kunst moeten wij aanleren om het Woord te verkondigen, ernaar te luisteren, het tot inspiratie te maken voor ons gebed, het tot leven te brengen? Dit alles verdient de grootste zorg, niet formeel, uiterlijk, maar vitaal, innerlijk, want elk gebaar en elk woord van de viering die met 'kunst' tot uitdrukking komt, vormt de christelijke persoonlijkheid van het individu en de gemeenschap.

Als het waar is dat de ars celebrandi betrekking heeft op de hele vierende gemeenschap, dan is het evenzeer waar dat gewijde bedienaren er bijzondere zorg voor moeten dragen. Bij het bezoeken van christelijke gemeenschappen heb ik vaak gemerkt, dat hun manier om de viering te beleven bepaald wordt - ten goede, maar helaas ook ten kwade door de manier waarop hun pastoor de bijeenkomst voorzit. Men zou kunnen zeggen dat er verschillende 'modellen' van voorzitten zijn. Hier volgt een mogelijke lijst van houdingen die, hoewel onderling tegenovergesteld, het voorzitterschap kenmerken op een manier die zeker niet adequaat is: strenge starheid of geëxalteerde creativiteit; spiritualiserend mysticisme of praktisch functionalisme; haastige spoed of benadrukte traagheid; slordige verwaarlozing of excessieve gekunsteldheid; overdadige vriendelijkheid of hiëratische onverstoorbaarheid. Ik denk dat binnen de reikwijdte van dit gamma de tekortkomingen van deze modellen een gemeenschappelijke wortel hebben: een overdreven personalisme van de stijl van vieren die soms de uitdrukking is van een slecht verhulde obsessie om de hoofdrol te willen spelen. Dit wordt vaak duidelijker wanneer onze vieringen op internet worden uitgezonden. Dat is niet altijd opportuun en het is iets waar we over moeten nadenken. Begrijp me goed: dit zijn niet de meest voorkomende houdingen, maar niet zelden worden de bijeenkomsten van de gemeenschap blootgesteld aan dergelijke vormen van 'misbruik'.

Er kan veel gezegd worden over het belang en de kiesheid van het voorzitten. Bij verschillende gelegenheden heb ik stilgestaan bij de veeleisende taak om de homilie te houden. vgl: Evangelii Gaudium, 135-144[[[4984|135-144]]] Ik beperk mij nu tot enkele bredere overwegingen, waarbij ik nogmaals met u wil nadenken over de wijze waarop wij door de liturgie worden gevormd. Ik denk aan de gewone zondagsmissen in onze gemeenschappen: ik richt me dus tot de priesters, maar impliciet tot alle gewijde bedienaren.

De priester beleeft zijn karakteristieke deelname aan de viering krachtens de gave die hij in het sacrament van de wijding heeft ontvangen: deze eigenheid komt bijzonder tot uiting in het voorzitterschap. Zoals bij alle te vervullen functies waartoe hij geroepen is, gaat het niet allereerst om een taak die hem door de gemeenschap wordt toebedeeld, maar veeleer om het gevolg van de uitstorting van de Heilige Geest die hij bij zijn wijding heeft ontvangen en die hem voor deze taak bekwaam maakt. De priester wordt ook gevormd door zijn voorzitterschap van de vierende gemeenschap.

Om dit dienstwerk goed te kunnen verrichten inderdaad met kunst is het van fundamenteel belang dat de priester zich vooral levendig bewust is van het feit dat hij uit barmhartigheid een bijzondere tegenwoordigheid is van de Verrezen Heer. De gewijde bedienaar is zelf een van de wijzen van tegenwoordigheid van de Heer die de christelijke bijeenkomst uniek maken en verschillend van alle andere. vgl: Sacrosanctum Concilium, 7[[[570|7]]] Dit feit geeft in ruime zin 'sacramentele' diepte aan alle gebaren en woorden van degene die voorzit. De bijeenkomst heeft het recht om in die gebaren en woorden het verlangen te voelen dat de Heer heden heeft, zoals bij het Laatste Avondmaal, om het Paasmaal met ons te blijven eten. De Verrezen Heer is dus degene die de hoofdrol vervult, en zeker niet onze onrijpheid wanneer we ernaar streven om onszelf te presenteren in het aannemen van een rol en een houding die wij niet kunnen hebben. De priester zelf wordt overweldigd door dit verlangen naar gemeenschap dat de Heer voor ieder heeft: het is alsof hij geplaatst is tussen het brandende hart van liefde van Jezus en het hart van elke gelovige, die het object is van zijn liefde. Het voorzitten van de eucharistie is ondergedompeld worden in de oven van Gods liefde. Wanneer het ons gegeven is dit te begrijpen, of zelfs maar intuïtief aan te voelen, hebben wij zeker geen directorium meer nodig om ons gepast gedrag voor te schrijven. Als wij dit wel nodig hebben, is dat vanwege de hardheid van ons hart. De hoogste en daarom meest veeleisende norm is de werkelijkheid van de Eucharistieviering zelf, die woorden, gebaren en gevoelens uitkiest om ons in te laten zien of zij al dan niet geschikt zijn voor de taak die zij moeten vervullen. Het is duidelijk dat ook dit niet geïmproviseerd kan worden: het is een kunst en vereist dat de priester deze toepast, dat wil zeggen: dat hij het vuur van liefde dat de Heer op aarde is komen brengen, voortdurend brandend houdt. (Lc. 12, 49)[[b:Lc. 12, 49]]

Wanneer de eerste gemeenschap het brood breekt in gehoorzaamheid aan het gebod van de Heer, doet zij dit onder het oog van Maria die de eerste stappen van de Kerk begeleidt: "Zij allen bleven eensgezind volharden in het gebed, samen met de vrouwen, met Maria, de moeder van Jezus" (Hand. 1, 14)[b:Hand. 1, 14]. De Moeder-Maagd 'waakt' over de handelingen van haar Zoon die aan de apostelen zijn toevertrouwd. Zoals zij na de woorden van de engel Gabriël te hebben ontvangen het vleesgeworden Woord in haar schoot bewaakte, zo bewaakt de Maagd opnieuw, in de schoot van de Kerk, de handelingen die het lichaam van haar Zoon vormen. De priester, die krachtens de gave die hij heeft ontvangen met het sacrament van de wijding, deze handelingen herhaalt, is geborgen in de schoot van de Maagd. Hebben we een norm nodig om ons te zeggen hoe we ons moeten gedragen?

Priesters zijn instrumenten geworden om het vuur van zijn liefde op aarde aan te wakkeren, en zijn geborgen in de schoot van Maria, die als maagd Kerk is geworden (zoals de heilige Franciscus zong). Zij moeten toestaan dat de Geest in hen werkzaam is, die het werk wil voltooien dat Hij bij hun wijding begonnen is. De werking van de Geest biedt hun de mogelijkheid het voorzitterschap van de eucharistische bijeenkomst uit te oefenen met de vrees van Petrus, die zich er bewust van was zondaar te zijn (Lc. 5, 1-11)[[b:Lc. 5, 1-11]], met de sterke nederigheid van de lijdende dienaar ((vgl. Jes. 42 e.v.))[[b:Jes. 42]], en met het verlangen om 'gegeten te worden' door het volk dat hun is toevertrouwd in de dagelijkse uitoefening van hun dienstwerk.

Het is de viering zelf die opvoedt tot deze kwaliteit van het voorzitterschap. Het is niet wij herhalen het een mentale gehechtheid, ook al is ons hele verstand evenals ons gevoel erbij betrokken. De priester wordt dus gevormd door het voorzitterschap van de woorden en de gebaren die de liturgie op zijn lippen en in zijn handen legt.

Hij zit niet op een troon vgl: Institutio Generalis Missalis Romani, 310[[[1798|310]]], omdat de Heer regeert met de nederigheid van wie dient.

Hij ontneemt niet de centrale plaats aan het altaar, "teken van Christus uit wiens doorboorde zijde water en bloed vloeiden, waardoor de sacramenten van de Kerk zijn ontstaan, en het middelpunt van onze lofprijzing en dank." Prex dedicationis in Ordo dedicationis ecclesiae et altaris (1977), p. 102; Nederlandse vertaling: Wijdingsgebed, in: Orde van dienst voor Kerk- en altaarwijding, NRL, 1980, p. 109-110.[[4283]]

Wanneer de priester het altaar nadert voor het aanbieden van de gaven wordt hij opgevoed in nederigheid en berouw door de woorden: "In een geest van nederigheid en met een rouwmoedig hart vragen wij U, Heer, aanvaard ons. Moge het offer dat wij U heden brengen, Heer God, genade vinden in uw ogen." p. 515: "In spiritu humilitatis et in animo contito suscipiamur a te, Domine; et sic fiat sacrificium nostrum in conspectu tuo hodie, ut placeat tibi, Domine Deus".[[4105]]

Hij kan zich het hem toevertrouwde dienstwerk niet toe-eigenen, want de Liturgie nodigt hem uit om te vragen gereinigd te worden in het teken van water: "Was mijn ongerechtigheid van mij af, Heer, en reinig mij van mijn zonde." p. 515: "Lava me, Domine, ab iniquitate mea, et a peccato meo munda me".[[4105]]

De woorden die de liturgie hem op de lippen legt, verschillen van inhoud; deze vereist specifieke klanken. Omwille van het belang van deze woorden wordt van de priester een echte ars dicendi gevraagd. Zij geven vorm aan zijn innerlijke gevoelens, nu eens in de smeekbede tot de Vader namens de bijeenkomst, dan weer in de aansporing die tot deze bijeenkomst gericht is, of in de acclamatie met één stem samen met de gehele bijeenkomst.

Met het eucharistisch gebed - waaraan ook alle gedoopten deelnemen door te luisteren met eerbied en stilte en door acclamaties uit te spreken vgl: Institutio Generalis Missalis Romani, 78-79[[[1798|78-79]]] - heeft degene die voorzit, de kracht om in naam van heel het heilige volk de Vader te herinneren aan de offergave van zijn Zoon bij het Laatste Avondmaal, opdat die immense gave op het altaar opnieuw tegenwoordig wordt gesteld. Aan dat offer neemt hij deel met het aanbieden van zichzelf. De priester kan de Vader niet verhalen over het Laatste Avondmaal zonder eraan deel te nemen. Hij kan niet zeggen: "Neemt en eet hiervan, gij allen, want dit is mijn lichaam, dat voor u wordt overgeleverd", zonder hetzelfde verlangen te beleven om zijn eigen lichaam, zijn eigen leven op te dragen voor het volk dat aan hem is toevertrouwd. Dit is wat er gebeurt bij de uitoefening van zijn dienstwerk.

Uit dit alles, en nog veel meer, wordt de priester voortdurend gevormd in de vierende handeling.

Ik wilde alleen maar enkele overwegingen aanreiken die de immense schat van de viering van de heilige mysteriën zeker niet uitputten. Ik vraag alle bisschoppen, priesters en diakens, degenen die zorgen voor de vorming in seminaries, docenten aan theologische faculteiten en theologische scholen, en alle catechisten en catecheten om het heilige volk van God te helpen putten uit wat altijd de voornaamste bron van christelijke spiritualiteit is geweest. Wij worden voortdurend opgeroepen om de rijkdom te herontdekken van de algemene beginselen die in de eerste nummers van Sacrosanctum Concilium[570] uiteengezet zijn, en de innige band te begrijpen tussen de eerste van de conciliaire Constituties en alle andere. Om die reden kunnen wij niet terugkeren tot die rituele vorm die de concilievaders, cum Petra en sub Petro, noodzakelijk achtten te hervormen, waarbij zij onder de leiding van de Geest en volgens hun geweten als herders de beginselen goedkeurden waaruit de hervorming is voortgekomen. De heilige pausen Paulus VI en Johannes Paulus II hebben door de hervormde liturgische boeken goed te keuren ex decreto Sacrosancti Oecumenici Concilii Vaticani II, de trouw van de hervorming aan het Concilie gewaarborgd. Daarom heb ik Traditionis Custodes[8332] geschreven, opdat de Kerk in de verscheidenheid van talen één en hetzelfde gebed kan aanheffen, dat in staat is om haar eenheid tot uitdrukking te brengen. vgl: AAS 61 (1969) 222.[[[1209]]] Deze eenheid wil ik, zoals ik reeds geschreven heb, hersteld zien in de gehele Kerk van de Romeinse ritus.

Ik zou willen dat deze brief ons behulpzaam is om de verwondering over de schoonheid van de waarheid van de christelijke viering te doen herleven, om ons te herinneren aan de noodzaak van een authentieke liturgische vorming en om het belang te erkennen van een kunst van het vieren die ten dienste staat van de waarheid van het Paasmysterie en de deelname van alle gedoopten, ieder met de eigenheid van zijn roeping.

Heel deze rijkdom is niet ver van ons vandaan: zij is te vinden in onze kerken, in onze christelijke feesten, in de centrale betekenis van de zondag, in de kracht van de sacramenten die wij vieren. Het christelijke leven is een voortdurende weg van groeien: wij zijn geroepen om ons met vreugde en in de gemeenschap te laten vormen.

Daarom wil ik nog één aanwijzing geven om onze weg te vervolgen. Ik nodig u uit om de betekenis van het liturgisch jaar en de dag des Heren te herontdekken: ook dit is een advies van het Concilie. vgl: Sacrosanctum Concilium, 102-111[[[570|102-111]]]

In het licht van wat wij hierboven in herinnering hebben gebracht, begrijpen wij dat het liturgisch jaar voor ons de mogelijkheid biedt om te groeien in de kennis van het mysterie van Christus door ons leven onder te dompelen in het mysterie van zijn Pasen, in afwachting van zijn wederkomst. Dit is echte, voortdurende vorming. Ons leven is geen toevallige en chaotische opeenvolging van gebeurtenissen, maar een traject dat ons van Pasen tot Pasen gelijkvormig maakt aan Hem, terwijl wij uitzien naar de zalige vervulling van onze hoop, de komst van onze Verlosser Jezus Christus. p. 598: "... exspectantes beatam spem et adventum Salvatoris nostri Iesu Christi".[[4105]]

In het tijdsverloop dat door Pasen nieuw is geworden, viert de Kerk elke achtste dag op zondag het heilsgebeuren. De zondag is, voordat het een voorschrift is, een gave van God aan zijn volk (daarom bewaakt de Kerk het met een voorschrift). De zondagsviering biedt de christelijke gemeenschap de mogelijkheid om door de eucharistie gevormd te worden. Van zondag tot zondag verlicht het Woord van de Verrezene ons bestaan en wil het in ons bewerken waartoe het gezonden is. (Jes. 55, 10-11)[[b:Jes. 55, 10-11]] Van zondag tot zondag wil de gemeenschap met het Lichaam en Bloed van Christus ook ons leven tot een offer maken dat de Vader welgevallig is, in de broederlijke gemeenschap die leidt tot delen, gastvrijheid en dienstbaarheid. Van zondag tot zondag steunt de kracht van het gebroken Brood ons in de verkondiging van het Evangelie, waarin de authenticiteit van onze viering zich manifesteert.

Laten wij de polemieken verlaten om samen te luisteren naar wat de Geest tot de Kerk zegt. Laten wij de gemeenschap bewaren. Laten wij ons blijven verbazen over de schoonheid van de liturgie. Pasen is ons geschonken, laten wij ons beschermen door het blijvend verlangen van de Heer om het Paasmaal met ons te eten. Onder de blik van Maria, Moeder van de Kerk.

De hele mensheid huivert,
het hele heelal beeft en de hemel juicht,
wanneer op het altaar, in de hand van de priester
Christus, de Zoon van de levende God, tegenwoordig is.
O bewonderenswaardige hoogte
en ontzagwekkende waardigheid!
O sublieme nederigheid! O nederige sublimiteit,
dat de Heer van het universum, God en Zoon van God
zich zozeer vernedert dat Hij zich voor ons heil verbergt
onder geringe schijn van brood!
Ziet, broeders, de nederigheid van God,
en opent uw hart voor Hem;
vernedert u ook, opdat gij door Hem verhoogd moogt worden.
Houdt daarom niets voor u zelf,
opdat gij allen en ten volle Hem zult ontvangen die Zich geheel aan u aanbiedt.

Sint Franciscus van Assisi, Lettera a tutto l'Ordine (Brief aan de hele orde) II, 26-29[8540]