Laudato Si’ - Wees geprezen

“Wees geprezen, mijn Heer”, zong de heilige Franciscus van Assisi. In dit mooie lied herinnerde hij ons eraan dat ons gemeenschappelijke huis ook als het ware een zuster is met wie het bestaan delen, en als een mooie moeder die ons in haar armen neemt: “U zij de lof, mijn Heer, om onze zuster aarde, die ons voedt en leidt en verscheidene vruchten voortbrengt met kleurrijke bloemen en gras”. Fonti Francescane (FF) 263[[926]]

Deze zuster protesteert om het kwaad dat wij haar hebben aangedaan, vanwege het onverantwoorde gebruik en het misbruik van de goederen die God in haar heeft gelegd. Wij zijn opgeroeid met het idee dat wij haar eigenaar en heer waren, bevoegd om haar te plunderen. Het geweld dat in het, door de zonde gewonde hart van de mens aanwezig is, wordt ook zichtbaar in de ziektesymptomen die wij in de bodem, het water, de lucht en de levende wezens gewaarworden. Daarom is er onder de meest in de steek gelaten en slecht behandelde armen onze onderdrukte en verwoeste aarde, die “kreunt en barensweeën lijdt” (Rom. 8, 22)[b:Rom. 8, 22]. Wij vergeten dat wij zelf aarde zijn. (Gen. 2, 7)[[b:Gen. 2, 7]] Ons lichaam zelf wordt gevormd door de elementen van de planeet, haar lucht geeft ons adem en haar water schenkt ons leven en verkwikt ons.

Meer dan vijftig jaar geleden, toen de wereld op de rand van een atoomcrisis balanceerde, schreef de heilige Paus Johannes XXIII een encycliek waarmee hij zich niet alleen ertoe beperkte de oorlog af te wijzen, maar ook een vredesvoorstel wilde doen. Hij richtte zijn boodschap Pacem in Terris[53] tot heel de “katholieke wereld”, maar voegde daaraan nog toe “en aan alle mensen van goede wil”. Nu wil ik mij ten overstaan van de wereldwijde aantasting van het milieu tot iedereen richten die deze planeet bewoont. In mijn apostolische exhortatie Evangelii Gaudium[4984] heb ik aan de leden van de Kerk geschreven om een proces van missionaire hervorming op gang te brengen dat nog moet worden voltooid. In deze encycliek stel ik mij ten doel met allen in dialoog te treden betreffende ons gemeenschappelijke huis.

Acht jaar na Pacem in Terris[53] verwees de zalige Paus Paulus VI in 1971 naar de ecologische problematiek en presenteerde deze als een crisis die “een dramatisch gevolg” is van de ongecontroleerde activiteit van de mens: “Door een onbezonnen exploitatie van de natuur dreigt hij haar te verwoesten en op zijn beurt slachtoffer van een zodanig verval te worden”. Octogesima Adveniens, 21[[809|21]] Hij sprak ook tot de FAO over de mogelijkheid “van een ware ecologische ramp als gevolg van de terugslag van de industriële beschaving”, daarbij “de urgentie en de noodzaak” onderstrepend “van een radicale verandering in het gedrag van de mensheid”, omdat “de meest bijzondere wetenschappelijke vooruitgang, de meest verbluffende technische huzarenstukjes, de meest wonderbaarlijke economische groei, als deze niet gepaard gaan met een authentieke maatschappelijke en morele vooruitgang, zich uiteindelijk tegen de mens keren”. Tot de Voedsel- en Landbouwassociatie (FAO) bij de gelegenheid van de 25e verjaardag van haar oprichting, (4)[[2495|(4)]]

De heilige Johannes Paulus II heeft zich met groeiende belangstelling met dit thema beziggehouden. In zijn eerste encycliek merkte hij op dat het lijkt dat het menselijk wezen “geen andere betekenissen van zijn natuurlijke omgeving waarneemt dan die welke dienen voor de doeleinden van gebruik en verbruik”. Redemptor Hominis, 15[[237|15]] Vervolgens nodigde hij uit tot een globale ecologische bekering. vgl: God maakt de mens tot rentmeester van de schepping, (4)[[[5949|(4)]]] Tegelijkertijd merkte hij echter op dat er weinig engagement is om “de morele voorwaarden voor een authentieke menselijke ecologie te waarborgen”. Centesimus Annus, 38[[3|38]] De verwoesting van het menselijk milieu is iets zeer ernstigs, niet alleen omdat God de wereld aan het menselijk wezen heeft toevertrouwd, maar omdat het menselijk leven zelf een gave is die tegen de verschillende vormen van verval moet worden beschermd. Ieder streven om voor de wereld te zorgen en haar te verbeteren vraagt om een diepgaande verandering van “de levensstijl, van de productie- en consumptiemodellen, van de structuren van gevestigde machtsstructuren die nu de maatschappijen beheersen”. Centesimus Annus, 58[[3|58]] Een authentieke menselijke ontwikkeling heeft een moreel karakter en veronderstelt een volledig respect voor de menselijke persoon, maar moet ook aandacht besteden aan de wereld van de natuur en “rekening houden met de natuur van ieder wezen en met het onderling verband in een geordend systeem”. Sollicitudo Rei Socialis, 3[[350|3]] Daarom moet het vermogen van het menselijk wezen om de werkelijkheid te veranderen zich ontwikkelen op basis van de eerste oorspronkelijke schenking van de dingen door God. vgl: Centesimus Annus, 37[[[3|37]]]

Mijn voorganger Benedictus XVI heeft de uitnodiging hernieuwd om “de structurele oorzaken van de disfuncties in de wereldeconomie uit te bannen en de groeimodellen te verbeteren die niet in staat lijken het respect voor het milieu te waarborgen”. Tot het Corps Diplomatique (2007), (3)[[5296|(3)]] Hij heeft eraan herinnerd dat de wereld niet kan worden geanalyseerd door alleen maar een van de aspecten ervan te isoleren, omdat “het boek van de natuur één en ondeelbaar is” en milieu, leven, seksualiteit, gezin, sociale betrekkingen en andere aspecten insluit. Dientengevolge “hangt het verval van de natuur nauw samen met de cultuur die vorm geeft aan de menselijke samenleving”. Caritas in Veritate, 51[[2254|51]] Paus Benedictus heeft ons voorgehouden te erkennen dat de natuurlijke omgeving vol wonden is die door ons onverantwoordelijk gedrag zijn veroorzaakt. Ook het maatschappelijk milieu kent zijn wonden. Maar alle worden in wezen veroorzaakt door hetzelfde kwaad, namelijk door het idee dat er geen onbetwistbare waarheden bestaan die ons leven leiden, waardoor de menselijke vrijheid geen grenzen kent. Men vergeet dat “de mens niet alleen zichzelf makende vrijheid is. De mens schept zichzelf niet. Hij is geest en wil, maar hij is ook natuur”. Het luisterend hart - Reflecties op de onderbouwing van het recht, 7[[4300|7]] Met vaderlijke bezorgdheid heeft hij ons uitgenodigd te erkennen dat de schepping in gevaar blijkt te zijn gebracht “waar wijzelf de laatste instanties zijn, waar het heel eenvoudigweg ons eigendom is en wij het alleen maar voor onszelf verbruiken. En de verspilling van de schepping begint waar wij geen enkele instantie meer boven ons erkennen, maar alleen onszelf zien”. Ontmoeting met de priesters van het diocees Bolzano-Brixen (Zuid-Tirol), (4)[[5950|(4)]]

Deze bijdragen van de Pausen omvatten de reflectie van talloze wetenschappers, filosofen, theologen en maatschappelijke organisaties die het denken van de Kerk betreffende deze kwesties hebben verrijkt. Wij kunnen echter niet eraan voorbijgaan dat ook buiten de katholieke Kerk andere Kerken en christelijke gemeenschappen - evenals andere religies - een diepe bezorgdheid en kostbare reflectie hebben ontwikkeld aangaande deze thema’s die ons allen ter harte gaan. Om slechts een bijzonder veelbetekenend voorbeeld te noemen wil ik in het kort een gedeelte van de bijdrage hernemen van onze geliefde Oecumenische Patriarch Bartholomeüs, met wie wij de hoop op een volle kerkelijke eenheid delen.

Patriarch Bartholomeüs heeft in het bijzonder gewezen op de noodzaak dat ieder berouw heeft over de wijze waarop hij de planeet mishandelt, omdat “in de mate waarin wij allen kleine ecologische schade veroorzaken”, wij geroepen zijn “onze kleine of grote bijdrage aan de ontwrichting en de vernietiging van het milieu” Boodschap voor de Gebedsdag voor het vrijwaren van de schepping[[5951]] te erkennen. Op dit punt heeft hij zich herhaaldelijk op een krachtige en prikkelende wijze uitgelaten door ons uit te nodigen onze zonden tegen de schepping te erkennen: “Dat de menselijke wezens de biologische diversiteit in de schepping van God verwoesten; dat de menselijke wezens de integriteit van de aarde in gevaar brengen en bijdragen aan de klimaatverandering door de aarde te beroven van haar natuurlijke wouden of door haar vochtige zones te verwoesten; dat de menselijke wezens het water, de bodem, de lucht vervuilen: dat zijn allemaal zonden”. Toespraak in Santa Barbara, Californië[[5997]] vgl. John Chryssaugis, On...vgl. John Chryssaugis, On earth as in Heaven: Ecological Vision and Initiatives of Ecumenical Patriarch Bartholomew, Bronx, New York 2012 Want “een misdaad tegen de natuur is een misdaad tegen onszelf en een zonde tegen God ”. Toespraak in Santa Barbara, Californië[[5997]]

Tegelijkertijd heeft Bartholomeüs opnieuw de aandacht gevestigd op de ethische en spirituele wortels van de problemen betreffende het milieu, die ons uitnodigen niet alleen oplossingen te zoeken in de techniek, maar ook in een verandering van het menselijk wezen, omdat wij anders alleen maar de symptomen zouden aanpakken. Hij heeft ons voorgehouden van consumptie over te gaan op offer, van hebzucht op edelmoedigheid, van verkwisting op het vermogen samen te delen in een ascese die ”betekent leren geven en niet alleen maar eenvoudigweg afzien. Het is een wijze van liefhebben, langzaam overgaan van wat ik wil, op hetgeen waaraan de wereld van God behoefte heeft. Het is bevrijding van angst, hebzucht en afhankelijkheid”. Lezing in het klooster van Utstein, Noorwegen [[5996]] Wij Christenen zijn bovendien geroepen “de wereld te aanvaarden als een sacrament van gemeenschap, als een wijze van delen met God en de naaste op wereldschaal. Het is onze nederige overtuiging dat het goddelijke en menselijke elkaar ontmoeten in het kleinste detail van het naadloze kleed van Gods schepping, zelfs in het laatste korreltje stof van onze planeet”. Toespraak “Global Responsibility and Ecological Sustainability: Closing Remarks”[[5998]]

Ik wil niet verder gaan in deze encycliek zonder gebruik te maken van een mooi en motiverend voorbeeld. Ik heb zijn naam aangenomen als leidraad en inspiratie op het ogenblik van mijn uitverkiezing tot bisschop van Rome. Ik geloof dat Franciscus het voorbeeld bij uitstek is van de zorg voor wat zwak is, en van een integrale ecologie, die met vreugde en authenticiteit wordt beleefd. Hij is de heilige patroon van al degenen die studeren en werken op het gebied van de ecologie, hij wordt ook bemind door velen die geen christen zijn. Hij liet een bijzondere aandacht zien voor de schepping van God en voor de armsten en degenen die het meest in de steek worden gelaten. Hij had lief en werd bemind om zijn vreugde, zijn edelmoedige toewijding, zijn universeel hart. Hij was een mysticus en een pelgrim die eenvoudig leefde in een wonderbaarlijke harmonie met God, de ander, de natuur en zichzelf. In hem kan men vaststellen hoezeer zorg voor de natuur, gerechtigheid jegens de armen, inzet in de samenleving en innerlijke vrede niet te scheiden zijn.

Zijn getuigenis toont ons ook dat een integrale ecologie vraagt om een open staan voor categorieën die de taal van de exacte wetenschappen of van de biologie te boven gaan of ons verbinden met het wezen van het menselijke. Zoals dat gebeurt, wanneer wij op iemand verliefd worden, was, telkens wanneer Franciscus naar de zon, de maan, de kleinste dieren keek, zijn reactie zingen en daarbij betrok hij in zijn lof alle andere schepsels. Hij stelde zich in verbinding met heel de schepping en preekte zelfs tot de bloemen en “hij nodigde ze uit om God te prijzen en lief te hebben, als met rede begiftigde wezens”. XXIX, 81: Fonti Francescane 460[[3338]] Zijn reactie was veel meer dan verstandelijke waardering of economische berekening, omdat voor hem ieder schepsel een zuster was, met hem verbonden door banden van genegenheid. Daarom voelde hij zich geroepen zorg te dragen voor alles wat bestaat. Zijn leerling de heilige Bonaventura vertelde dat hij, “overwegend dat alle dingen een gemeenschappelijke oorsprong hebben, zich nog meer vervuld voelde van medelijden en de schepselen, hoe klein ze ook waren, broeder en zuster noemde”. VIII, 6; Fonti Francescane 1145[[3254]] Deze overtuiging mag niet worden veracht als irrationele romantiek, omdat zij van invloed is op de keuzes die ons gedrag bepalen. Als wij zonder deze openheid voor de verbazing en de verwondering de natuur en het milieu benaderen, als wij niet meer de taal spreken van broederschap en schoonheid in onze relatie met de wereld, zullen onze gedragingen die zijn van een overheerser, van een consument of van een pure uitbuiter van de natuurlijke bronnen, die niet in staat is paal en perk te stellen aan zijn directe belangen. Omgekeerd zullen soberheid en zorg spontaan ontstaan, als wij ons innerlijk verbonden voelen met alles wat bestaat. De armoede en soberheid van de heilige Franciscus was niet alleen maar uiterlijk ascetisme, maar iets veel radicalers: ervan afzien van de werkelijkheid een puur object van gebruik en overheersing te maken.

Anderzijds houdt de heilige Franciscus in trouw aan de Schrift ons voor de natuur te erkennen als een schitterend boek waarin God tot ons spreekt en aan ons iets doorgeeft van zijn schoonheid en goedheid, “want uit de grootheid en de schoonheid van de schepselen wordt men door vergelijking hun Schepper gewaar” (Wijsh. 13, 5)[b:Wijsh. 13, 5], en “wordt van de schepping der wereld af zijn onzichtbaar wezen door de rede in zijn werken aanschouwd” (Rom. 1, 20)[b:Rom. 1, 20]. Daarom vroeg hij dat er in het klooster altijd een gedeelte van de tuin onbebouwd werd gelaten, opdat er wilde kruiden konden groeien, zodat al degenen die ze zouden bewonderen, hun gedachten tot God konden verheffen, de schepper van zoveel schoonheid. vgl: CXXIV, 165: Fonti Francescane 750[[[3337]]] De wereld is iets meer dan een probleem dat moet worden opgelost, het is een vreugdevol mysterie dat wij in vreugde en lofprijzing beschouwen.

De urgente uitdaging om ons gemeenschappelijke huis te beschermen omvat de bezorgdheid om heel de mensenfamilie te verenigen in het zoeken naar een houdbare en integrale ontwikkeling, aangezien wij weten dat de dingen kunnen veranderen. De Schepper laat ons niet in de steek, Hij trekt zich nooit terug van zijn plan van liefde, Hij heeft er geen spijt van dat Hij ons heeft geschapen. De mensheid heeft nog het vermogen samen te werken om ons gemeenschappelijke huis te bouwen. Ik wil mijn dankbaarheid tot uiting brengen, al degenen bemoedigen en bedanken die in de meest verschillende sectoren van menselijke activiteit werken om de bescherming van het huis dat wij delen, te waarborgen. Een bijzondere dankbaarheid verdienen allen die krachtig ervoor strijden om de dramatische gevolgen van het verval van het milieu in het leven van de armsten in de wereld op te lossen. De jongeren eisen van ons een verandering. Zij vragen zich af hoe het mogelijk is dat men pretendeert aan een betere toekomst te bouwen zonder te denken aan de milieucrisis en het lijden van hen die worden buitengesloten.

Ik doe dan een dringende oproep tot een nieuwe dialoog over de wijze waarop wij bouwen aan de toekomst van de planeet. Wij hebben behoefte aan een gesprek dat ons allen verenigt, omdat de uitdaging van het milieu die wij meemaken, en de menselijke wortels ervan ons aangaan en ons allen raken. De wereldwijde ecologische beweging heeft al een lange en rijke weg afgelegd en talrijke groepen burgers doen ontstaan die een bewustwording hebben bevorderd. Helaas zijn veel inspanningen om concrete oplossingen te zoeken voor de milieucrisis vaak gefrustreerd, niet alleen door de weigering van de machtigen, maar ook door het gebrek aan belangstelling van de anderen. Gedragingen die ook onder gelovigen de wegen voor een oplossing in de weg staan, gaan van de ontkenning van het probleem tot onverschilligheid, gemakzuchtige berusting of blind vertrouwen in technische oplossingen. Wij hebben een nieuwe universele solidariteit nodig. Zoals de bisschoppen van Zuid-Afrika hebben gezegd, “zijn de talenten en het engagement van allen nodig om de door de mens aan de schepping van God toegebrachte schade te herstellen”. Pastoral Statement on the Environmental Crisis[[5999]] Wij kunnen allen meewerken als instrument van God voor de zorg voor de schepping, ieder met zijn eigen cultuur en ervaring, eigen initiatieven en vermogen.

Ik hoop dat deze encycliek, die zich voegt bij de sociale leer van de Kerk, ons helpt te de grootheid, urgentie en schoonheid te erkennen die zich aan ons voordoet. Op de eerste plaats zal ik een overzicht geven van de verschillende aspecten van de huidige ecologische crisis om de beste vruchten van het vandaag beschikbare wetenschappelijke onderzoek over te nemen, ons er ten diepste door te laten raken en een concrete basis te geven aan het daarop volgende ethische en spirituele traject. Uitgaande van dit overzicht zal ik enkele argumentaties hernemen die voortkomen uit de joods-christelijke traditie om onze inzet voor het milieu een grotere samenhang te geven. Vervolgens zal ik trachten te komen tot de wortels van de huidige situatie om niet alleen de symptomen, maar ook de diepe oorzaken ervan te begrijpen. Zo zullen wij een ecologie kunnen voorstellen die in haar verschillende dimensies de specifieke plaats die het menselijk wezen in deze wereld inneemt, en zijn relaties met de omringende werkelijkheid aanvult. In het licht van deze reflectie zou ik een stap verder willen gaan in enkele brede lijnen voor een dialoog en activiteit die zowel ieder van ons, als de internationale politiek erbij betrekt. Ten slotte, daar ik er van overtuigd ben dat iedere verandering motivering en een educatieve weg nodig heeft, zal ik enkele richtlijnen voor menselijke rijping voorstellen die geïnspireerd zijn door de schat aan christelijke spirituele ervaring.

Hoewel ieder hoofdstuk een eigen thematiek en specifieke methodologie heeft, herneemt het op zijn beurt vanuit een nieuw perspectief belangrijke kwesties die in de voorafgaande hoofdstukken zijn behandeld. Dit betreft in het bijzonder enkele belangrijke aspecten die door de hele encycliek heen lopen. Bijvoorbeeld: de nauwe relatie tussen de armen en de broosheid van de planeet; de overtuiging dat alles in de wereld nauw met elkaar in verband staat; kritiek op het nieuwe paradigma en de vormen van macht die voortvloeien uit de technologie; de uitnodiging andere manieren te zoeken om de economie en de vooruitgang te verstaan; de eigen waarde van ieder schepsel; de menselijke zin van de ecologie; de noodzaak van oprechte en eerlijke debatten; de zware verantwoordelijkheid van de internationale en lokale politiek; de wegwerpcultuur en het voorstel voor een nieuwe levensstijl. Deze thema’s worden nooit afgesloten of verder niet meer behandeld, maar integendeel voortdurend hernomen en verrijkt.

De theologische of filosofische reflecties over de situatie van de mensheid en de wereld kunnen klinken als een zich steeds herhalende en ijdele boodschap, als zij zich niet opnieuw presenteren vanuit een confrontatie met de huidige context in hetgeen er aan nieuws is voor de geschiedenis van de mensheid. Daarom stel ik, alvorens te erkennen hoe het geloof nieuwe motiveringen en eisen ten opzichte van de wereld, waarvan wij deel uitmaken, aanreikt, voor om in het kort te blijven stilstaan bij hetgeen met ons gemeenschappelijke huis aan het gebeuren is.

De voortdurende versnelling van de veranderingen van de mensheid en de planeet gaat vandaag samen met een intensivering van het levens- en arbeidsritme in wat sommigen in het Spaans “rapidación” noemen (versnelling). Hoewel verandering deel uitmaakt van de dynamiek van complexe systemen, is de snelheid die de menselijke activiteiten deze vandaag opleggen, in tegenstelling met de natuurlijke traagheid van de biologische evolutie. Hierbij komt nog het probleem dat de doelstellingen van deze snelle en voortdurende verandering niet noodzakelijk gericht zijn op het algemene welzijn en een houdbare en integrale menselijke ontwikkeling. Verandering is iets wenselijks, maar wordt verontrustend, wanneer zij verandert in een achteruitgang van de wereld en de kwaliteit van leven van een groot gedeelte van de mensheid.

Na een tijd van irrationeel vertrouwen in de vooruitgang en de menselijke vermogens, gaat een gedeelte van de maatschappij een fase van grotere bewustwording in. Men neemt een groeiende gevoeligheid voor het milieu en voor de zorg voor de natuur waar en ontwikkelt een oprechte en smartelijke bezorgdheid voor wat er met onze planeet aan het gebeuren is. Wij zullen op een ongetwijfeld onvolledige wijze de kwesties behandelen die vandaag bij ons onrust veroorzaken en die wij intussen niet meer kunnen verdoezelen. Het doel is niet informatie te verzamelen of onze nieuwsgierigheid te verzadigen, maar ons smartelijk bewust te worden van hetgeen er met de wereld gebeurt, de moed te hebben om het in persoonlijk lijden te veranderen en zo te erkennen wat de bijdrage is die ieder kan leveren.

Er bestaan vormen van vervuiling die de mensen dagelijks treffen. Blootstelling aan atmosferische vervuiling brengt een breed spectrum aan uitwerkingen voort op de gezondheid in het bijzonder van de armen en veroorzaken miljoenen gevallen van voortijdig overlijden. Men wordt bijvoorbeeld ziek ten gevolge van het inademen van hoge hoeveelheden rook, veroorzaakt door brandstof die wordt gebruikt om te koken of voor verwarming. Hier komt nog de vervuiling bij die allen treft en die wordt veroorzaakt door het vervoer, de rook van de industrie, het lozen van stoffen die bijdragen aan de verzuring van de bodem en het water, door kunstmest, insecticiden, fungiciden, onkruidverdelgers en giftige pesticiden in het algemeen. De technologie, die in verband met de financiën beweert de enige oplossing voor de problemen te zijn, is de facto niet in staat het mysterie te zien van de vele verbanden die er bestaan tussen de dingen en lost daarom soms een probleem op om andere te creëren.

Men dient ook te denken aan de vervuiling die wordt veroorzaakt door afval, inbegrepen het gevaarlijke afval dat aanwezig is in verschillende milieus. Er worden honderden miljoenen tonnen afval per jaar geproduceerd, waarvan vele niet afbreekbaar zijn: huisafval en commercieel afval, sloopafval, klinisch, elektronisch en industrieel afval, hoog giftig en radioactief afval. De aarde, ons huis, lijkt steeds meer te veranderen in een immense opslagplaats van vuilnis. Op veel plaatsen van de planeet herinneren de ouderen zich nostalgisch de landschappen uit andere tijden, die nu verschijnen als bedolven onder afval. De chemische producten die in de stad en op de velden worden gebruikt, kunnen evenzeer als het industriële afval een effect van bio-opeenhoping hebben in de organismen van de bewoners aan de randgebieden, en deze komt ook tot stand, wanneer het niveau van de aanwezigheid van een giftig element op een plaats laag is. Vaak neemt men alleen maatregelen, wanneer de veroorzaakte effecten onomkeerbaar zijn voor de gezondheid van de personen.

Deze problemen houden nauw verband met de wegwerpcultuur die zowel de buitengesloten menselijke wezens treft, als de dingen die snel veranderen in vuilnis. Laten wij ons bijvoorbeeld realiseren dat het grootste gedeelte van het papier dat wordt geproduceerd, wordt weggegooid en niet wordt gerecycled. Met moeite erkennen wij dat het functioneren van de natuurlijke ecosystemen voorbeeldig is: de planten synthetiseren voedingsstoffen die de herbivoren voeden; deze voeden op hun beurt de carnivoren, die belangrijke hoeveelheden organisch afval leveren, dat een nieuwe generatie gewassen doet ontstaan. Het industriële systeem heeft daarentegen aan het einde van de productie- en consumptiecyclus niet het vermogen ontwikkeld afval te verwerken en resten opnieuw te gebruiken. Men is er nog niet in geslaagd een kringloop van productie in te voeren die hulpbronnen voor allen en voor de toekomstige generaties waarborgt en die vereist het gebruik van niet hernieuwbare middelen zo veel mogelijk te beperken, de consumptie te beperken, de doeltreffendheid van de exploitatie te maximaliseren, opnieuw te gebruiken en te recyclen. Deze kwestie aanpakken zou een manier zijn om de wegwerpcultuur tegen te gaan, die uiteindelijk de hele planeet schaadt, maar wij zien dat vorderingen in deze richting nog zeer schaars zijn.

Het klimaat is een gemeenschappelijk goed, van allen en voor allen. Op wereldniveau is het een complex systeem dat in verband staat met veel wezenlijke voorwaarden voor het menselijk leven. Er bestaat een zeer consistente wetenschappelijk overeenstemming die erop wijst dat wij een verontrustende opwarming van het klimaatsysteem meemaken. In de laatste decennia gaat deze opwarming gepaard met een voortdurende stijging van het zeeniveau, en bovendien is het niet moeilijk dit in verband te brengen met de toename van extreme weersomstandigheden, nog afgezien van het feit dat men aan ieder verschijnsel afzonderlijk geen wetenschappelijk te definiëren oorzaak kan toeschrijven. De mensheid wordt opgeroepen om zich de noodzaak bewust te worden van een verandering van levensstijl, van productie en consumptie om deze opwarming te bestrijden of minstens de menselijke oorzaken die deze voortbrengen of verergeren. Er zijn weliswaar andere factoren (zoals vulkanisme, veranderingen in de baan en de as van de aarde, de zonnecyclus), maar talrijke wetenschappelijke studies wijzen erop dat het grootste gedeelte van de globale opwarming in de laatste decennia te wijten is aan de grote concentratie broeikasgas (kooldioxide, methaan, stikstof en andere), die vooral worden uitgestoten ten gevolge van menselijke activiteit. De concentratie ervan in de atmosfeer verhindert dat de warmte van de zonnestralen die door de aarde worden gereflecteerd, zich verspreidt in de ruimte. Dat wordt vooral nog versterkt door een ontwikkelingsmodel dat is gebaseerd op het intensief gebruik van fossiele brandstoffen, dat in het middelpunt staat van het energiesysteem van de wereld. Ook de toename van de praktijk om de bodemgebruik te veranderen, vooral de ontbossing voor landbouwdoeleinden, heeft invloed gehad.

Op haar beurt heeft de opwarming effecten op de koolstofcyclus. Zij creëert een vicieuze cirkel die de situatie nog verergert en die van invloed zal zijn op de beschikbaarheid van wezenlijke middelen zoals drinkwater, energie en de landbouwproductie in de warmste gebieden, en het uitsterven van een gedeelte van de biodiversiteit van de planeet ten gevolge zal hebben. Door het smelten van het poolijs en het ijs op grote hoogte dreigt een uitstroom met hoog risico van methaangas en het uiteenvallen van bevroren organisch materiaal zou de uitstoot van koolstofdioxide nog kunnen doen toenemen. Op zijn beurt verergert het verlies van tropische wouden de dingen, aangezien zij de klimaatverandering helpen matigen. De door de koolstofdioxide veroorzaakte vervuiling verhoogt de zuurgraad van de oceanen en brengt de voedselketen van de zee in gevaar. Als de huidige tendens voortgaat, zou deze eeuw wel eens getuige kunnen zijn van ongehoorde klimaatveranderingen en van een ongekende verwoesting van de ecosystemen met ernstige gevolgen voor ons allen. De stijging van het zeeniveau kan bijvoorbeeld uitermate ernstige situaties scheppen, als men bedenkt dat een vierde van de wereldbevolking aan zee of in de directe nabijheid hiervan leeft, en het merendeel van de grote steden in kustgebieden liggen.

De klimaatveranderingen zijn een wereldwijd probleem met ernstige implicaties voor het milieu, de maatschappij, de economie, de distributie en de politiek en vormen een van de belangrijkste uitdagingen van het ogenblik voor de mensheid. De ernstigste effecten zullen waarschijnlijk in de komende decennia neerkomen op de ontwikkelingslanden. Veel armen leven op plaatsen die door verschijnselen in verband met de opwarming worden getroffen, en hun middelen van bestaan zijn sterk afhankelijk van de natuurlijke reserves en de zogenaamde ecosysteemdiensten, zoals de landbouw, de visvangst en de bosgrondstoffen. Zij hebben geen andere beschikbare economische middelen en andere bronnen die het hun mogelijk maken zich aan te passen aan de klimatologische effecten of het hoofd te bieden aan catastrofale situaties en zij hebben weinig toegang tot maatschappelijke diensten en bescherming. De klimaatveranderingen veroorzaken bijvoorbeeld migraties van dieren en planten die zich niet altijd kunnen aanpassen en dit tast op zijn beurt de productiemiddelen aan van de armsten, die zich echter verplicht zien te vertrekken in grote onzekerheid over de toekomst van hun leven en van hun kinderen. Tragisch is de toename van de migranten die de ellende ontvluchten die door het verval van het milieu wordt verergerd, die in de internationale conventies niet worden erkend als vluchtelingen en de last dragen van een leven dat zij hebben achtergelaten zonder enige wettelijke bescherming. Helaas is er een algemene onverschilligheid ten opzichte van deze tragedies, die nog altijd plaatsvinden in verschillende delen van de wereld. Het gebrek aan reacties ten opzichte van deze drama’s van onze broeders en zusters is een teken van het verlies van dat gevoel voor verantwoordelijkheid voor onze gelijken waarop iedere beschaafde maatschappij is gebaseerd.

Velen van hen die de meeste middelen en economische of politieke macht in handen hebben, lijken zich vooral te concentreren op het verhullen van de problemen of de symptomen ervan te verbergen door slechts te proberen enkele negatieve effecten van klimaatveranderingen te reduceren. Maar veel symptomen wijzen erop dat deze effecten steeds erger kunnen worden, als wij doorgaan met de huidige productie- en consumptiemodellen. Daarom is het dringend noodzakelijk geworden een politiek te ontwikkelen om in de komende jaren de uitstoot van kooldioxide en andere zeer vervuilende gassen drastisch terug te dringen door bijvoorbeeld de fossiele brandstoffen te vervangen en bronnen van hernieuwbare energie te ontwikkelen. In de wereld is het niveau van de toegang tot schone en hernieuwbare energie zeer laag. Men moet nog technologieën ontwikkelen die geschikt zijn voor opslag. In enkele landen zijn er echter vorderingen gemaakt die belangrijk beginnen te worden, hoewel deze nog lang niet een belangrijke omvang hebben bereikt. Er zijn enkele investeringen geweest in manieren van productie en vervoer die minder energie verbruiken en een minder aantal grondstoffen vereisen, evenals in de manieren van nieuwbouw of verbouwing van gebouwen die de energetische doeltreffendheid ervan verbeteren. Maar deze goede praktijken zijn nog lang niet algemeen geworden.

Andere indicatoren van de huidige situatie hangen samen met de uitputting van de natuurlijke bronnen. Wij kennen heel goed de onmogelijkheid om het huidige consumptieniveau te handhaven van de meest ontwikkelde landen en de rijkste sectoren van de maatschappij, waar de gewoonte om te verspillen en weg te gooien ongehoorde niveaus bereikt. Er zijn al bepaalde uiterste grenzen van exploitatie van de planeet overschreden, zonder dat het probleem van de armoede is opgelost.

Schoon drinkwater is een kwestie van primair belang, omdat het onmisbaar is voor het menselijk leven en om de ecosystemen van land en water te handhaven. De zoetwaterbronnen bevoorraden de sectoren van gezondheidszorg, landbouw en industrie. De beschikbaarheid van water is lange tijd betrekkelijk constant gebleven, maar nu is op veel plaatsen de vraag groter dan het duurzame aanbod met ernstige gevolgen op korte en lange termijn. Grote steden, die afhankelijk zijn van belangrijke waterreserves, hebben te lijden onder perioden van gebrek aan een hulpbron die op kritieke ogenblikken niet altijd op een adequate manier en onpartijdig wordt beheerd. Het gebrek aan publiek water voor iedereen kent men vooral in Afrika, waar grote sectoren van de bevolking geen toegang hebben tot veilig drinkwater of te lijden hebben onder periodes van droogte die de voedselproductie bemoeilijken. In sommige landen zijn er streken met een overvloed aan water, terwijl andere lijden onder een ernstig gebrek.

Een bijzonder ernstig probleem is dat van de kwaliteit van het water dat beschikbaar is voor de armen en dat iedere dag veel gevallen van overlijden ten gevolge heeft. Onder de armen komen ziekten in verband met water veel voor, inclusief die welke worden veroorzaakt door micro-organismen en chemische substanties. Dysenterie en cholera, die te wijten zijn aan ontoereikende sanitaire voorzieningen en waterreserves, zijn een belangrijke factor van leed en kindersterfte. De waterhoudende grondlagen worden op veel plaatsen bedreigd door de vervuiling die wordt veroorzaakt door sommige activiteiten op het gebied van het delven van grondstoffen, van landbouw en industrie, vooral in landen waar reglementering en voldoende controle ontbreekt. Wij denken niet alleen aan het afval van de fabrieken. Men blijft wasmiddelen en chemische producten die de bevolking op veel plaatsen in de wereld gebruikt, lozen in rivieren, meren en zeeën.

Terwijl de kwaliteit van beschikbaar water voortdurend verslechtert, wordt op sommige plaatsen de tendens steeds sterker deze schaarse hulpbron te privatiseren, die is veranderd in koopwaar, onderworpen aan de wetten van de markt. In werkelijkheid is de toegang tot veilig drinkwater een wezenlijk, fundamenteel en universeel recht van de mens, omdat het het overleven van de mensen bepaalt en daarom is het een voorwaarde voor het uitoefenen van de andere rechten van de mens. Deze wereld heeft een zware maatschappelijke schuld jegens de armen, die geen toegang hebben tot drinkwater, omdat dit betekent dat hun het recht op een leven in lijn met hun onvervreemdbare waardigheid wordt ontzegd. Deze schuld wordt gedeeltelijk ingelost door grotere economische bijdragen om schoon water en zuiveringsinstallaties te leveren bij de armste bevolkingen. Maar men constateert een verspilling van water in de ontwikkelde landen, maar ook in de ontwikkelingslanden die grote reserves bezitten. Dat maakt duidelijk dat het waterprobleem gedeeltelijk een kwestie van opvoeding en cultuur is, omdat er geen bewustzijn is van de ernst van deze gedragingen in een context van grote ongelijkheid.

Een grotere schaarste aan water zal een stijging van de kosten van levensmiddelen en verschillende producten die van het watergebruik afhankelijk zijn, ten gevolge hebben. Sommige studies hebben het gevaar gesignaleerd dat men binnen weinig decennia acuut te maken zal hebben met waterschaarste, als men niet snel maatregelen neemt. De milieu-effecten zouden miljarden mensen kunnen treffen en anderzijds is te voorzien dat de watercontrole door grote internationale ondernemingen verandert in een van de belangrijkste bronnen voor een conflict in deze eeuw. vgl: Groet aan werknemers bij de FAO[[[5952]]]

Ook de hulpbronnen van de aarde worden geplunderd ten gevolge van opvattingen over economie en commerciële activiteit die te zeer verband houden het onmiddellijke resultaat. Het verlies van wouden en bossen houdt tegelijkertijd het verlies in van soorten die in de toekomst uiterst belangrijke hulpbronnen zouden kunnen zijn, niet alleen voor de voeding, maar ook voor de genezing van ziekten en vele diensten. De verschillende soorten bevatten genen die belangrijke hulpbronnen kunnen zijn om in de toekomst te kunnen beantwoorden aan sommige menselijke behoeften of om sommige milieuproblemen op te lossen.

Het is echter niet genoeg alleen maar te denken aan de verschillende soorten als eventuele te exploiteren “hulpbronnen” en daarbij te vergeten dat zij een waarde op zich hebben. Ieder jaar verdwijnen er duizenden planten- en diersoorten die wij niet meer zullen kunnen kennen, die onze kinderen niet zullen kunnen zien, omdat ze voor altijd verloren zijn gegaan. De overgrote meerderheid sterft uit om redenen die te maken hebben met de een of andere menselijke activiteit. Door toedoen van ons zullen duizenden soorten God geen lof meer brengen met hun bestaan, noch zullen zij ons hun boodschap kunnen meedelen. Wij hebben het recht niet ertoe.

Waarschijnlijk stoort het ons ons bewust te worden van het uitsterven van een zoogdier of een vogel vanwege hun grotere zichtbaarheid. Maar voor een goed functioneren van de ecosystemen zijn ook paddenstoelen, algen, wormen, kleine insecten, reptielen en de ontelbare variëteit aan micro-organismen noodzakelijk. Enkele weinig talrijke soorten, die gewoonlijk onopgemerkt blijven, spelen een fundamentele kritieke rol om het evenwicht van een plaats te stabiliseren. Het menselijk wezen moet weliswaar ingrijpen, wanneer een geosysteem in een kritieke fase komt, maar tegenwoordig is het niveau van menselijk ingrijpen in een zo complexe werkelijkheid als de natuur zodanig dat de rampen die door het menselijk wezen voortdurend worden veroorzaakt, een nieuw ingrijpen erdoor noodzakelijk maken, zodat de menselijke activiteit alomtegenwoordig wordt met alle risico’s van dien. Zo ontstaat een vicieuze cirkel waarbij het ingrijpen van het menselijk wezen om een moeilijkheid op te lossen vaak de situatie uiteindelijk nog maar erger maakt. Veel vogels en insecten die uitsterven op grond van de door de technologie geschapen giftige pesticiden, zijn bijvoorbeeld nuttig voor de landbouw zelf en het verdwijnen ervan zal moeten worden gecompenseerd met weer een technologisch ingrijpen, dat waarschijnlijk nieuwe schadelijke effecten ten gevolge zal hebben. De inspanningen van geleerden en technici die de door het menselijk wezen veroorzaakte problemen trachten op te lossen, zijn prijzenswaardig en soms bewonderenswaardig. Maar wanneer wij naar de wereld kijken, dan merken wij op dat dit niveau van menselijk ingrijpen, vaak ten dienste van het geld en het consumptisme, in werkelijkheid ervoor zorgt dat de aarde waarop wij leven, minder rijk en mooi wordt, steeds meer begrensd en grijs, terwijl tegelijkertijd de ontwikkeling van de technologie en het aanbod voor de consumptie onbegrensd blijft toenemen. Zo lijkt het dat wij ons wijsmaken een onherhaalbare en niet terug te krijgen schoonheid te kunnen vervangen door een andere, door ons geschapen.

Wanneer wij het milieueffect van sommige economische initiatieven analyseren, dan zijn wij gewoon de effecten op de bodem, het water en de lucht in aanmerking te nemen, maar niet altijd wordt daarin een nauwkeurige studie van het effect op de biodiversiteit opgenomen, alsof het verlies van enkele soorten of groepen dieren of planten iets van weinig belang zou zijn. Straten, nieuwe culturen, omheiningen, waterbassins en andere constructies nemen bezit van de leefgebieden en versplinteren deze soms zodanig dat de dierenpopulaties niet meer kunnen trekken of zich vrij kunnen verplaatsen, zodat sommige soorten het risico lopen uit te sterven. Er bestaan alternatieven die minstens het effect van deze werken verzachten, zoals het aanleggen van biologische corridors, maar men komt in weinig landen een dergelijk zorg en aandacht tegen. Wanneer enkele soorten commercieel worden geëxploiteerd, dan wordt niet altijd hun wijze van groei bestudeerd om een buitensporige afname ervan met daaruit voortkomende ontwrichting van het ecosysteem te vermijden.

De zorg voor de ecosystemen vraagt om een blik die verder gaat dan het onmiddellijke, omdat de bescherming ervan niemand interesseert, wanneer men alleen maar snel en gemakkelijk economisch gewin zoekt. Maar de kosten van de door egoïstische zorgeloosheid veroorzaakte schade is vele malen groter dan het economisch voordeel dat men kan behalen. In het geval van het verlies of een serieuze beschadiging van enkele soorten hebben wij het over waarden die welke berekening dan ook te boven gaan. Daarom kunnen wij stomme getuigen zijn van zeer ernstige ongerechtigheden, wanneer men beweert belangrijke economische voordelen te behalen en de rest van de tegenwoordige en toekomstige mensheid voor de zeer hoge kosten van het verval van het milieu laat betalen.

Sommige landen hebben vooruitgang geboekt in een doeltreffend behoud van bepaalde plaatsen en gebieden - op het land en in de oceanen - waar ieder menselijk ingrijpen is verboden dat de fysionomie ervan kan veranderen of de oorspronkelijke samenstelling ervan kan aantasten. In de zorg voor de biodiversiteit dringen de specialisten aan op de noodzaak in het bijzonder aandacht te besteden aan de gebieden die het rijkst zijn aan een variëteit van soorten, endemische soorten, die minder veel voorkomen of een mindere graad van doelmatige bescherming genieten. Er zijn plaatsen die een bijzondere zorg vereisen op grond van hun enorme belang voor het mondiale ecosysteem of die belangrijke waterreserves vormen en zo andere vormen van leven waarborgen.

Wij herinneren bijvoorbeeld aan de longen van de planeet die boordevol biodiversiteit zitten, zoals het Amazonegebied en het rivierbekken van de Kongo of de grote waterhoudende aardlagen en de gletsjers. Het belang van deze plaatsen voor het geheel van de planeet en de toekomst van de mensheid is maar al te bekend. De ecosystemen van de tropische wouden hebben een biodiversiteit met een grote complexiteit, die men onmogelijk geheel kan kennen, maar wanneer deze wouden in brand worden gestoken of met de grond gelijk worden gemaakt om het verbouwen van producten te doen toenemen, dan gaan er binnen weinig jaren ontelbare soorten verloren of veranderen deze gebieden in dorre woestijnen. Een teer evenwicht dringt zich echter op, wanneer men het heeft over deze plaatsen, omdat men ook niet de geweldige internationale economische belangen kan negeren die met de pretentie dat men ervoor zorgt, de nationale soevereiniteit in gevaar kan brengen. Er bestaan inderdaad “voorstellen tot internationalisering van het Amazonegebied, die alleen maar de economische belangen van de multinationals dienen”. Slotdocument Vijfde Conferentie van het Latijns-Amerikaanse Episcopaat en de Caraïbische Eilanden, (86)[[4405|(86)]] Prijzenswaardig is de inzet van internationale organisaties en organisaties van de burgermaatschappij de volken sensibiliseren en op kritische wijze samenwerken, daarbij ook gebruik makend van wettige pressiemiddelen, opdat iedere regering haar eigen en niet te delegeren taak vervult het milieu en de natuurlijke bronnen van het eigen land te beschermen zonder zich te verkopen aan onzuivere lokale en internationale belangen.

Ook de vervanging van de wilde flora door gebieden met bosaanplant, die meestal monoculturen zijn, is gewoonlijk niet onderwerp van een adequate analyse. In werkelijkheid kan deze vervanging een biodiversiteit ernstig treffen die door de soorten die geplant worden, niet worden geaccepteerd. Ook de vochtige streken die in landbouwgebieden worden veranderd, verliezen een geweldige biodiversiteit die zij huisvestten. In sommige kustgebieden is het verdwijnen van de door mangroves gevormde ecosystemen zorgwekkend.

De oceanen bevatten niet alleen het merendeel van het water van de planeet, maar ook het merendeel van de ruime variëteit aan levende wezens, waarvan er vele ons nog onbekend zijn en door verschillende oorzaken worden bedreigd. Anderzijds ziet men dat het leven in rivieren meren, zeeën en oceanen, dat een groot gedeelte van de wereldbevolking voedt, wordt bedreigd door een ongecontroleerd onttrekken daaraan van de vishulpbronnen, dat een drastische vermindering van sommige soorten veroorzaakt. Men gaat nog steeds door met het ontwikkelen van selectieve methoden van bevissing die een groot gedeelte van de gevangen soorten weggooien. In het bijzonder worden zeeorganismen bedreigd waarmee wij geen rekening houden, zoals bepaalde soorten plankton die een zeer belangrijke schakel vormen in de voedselketen van de zee en waarvan uiteindelijk de soorten afhankelijk zijn die voor de menselijke voeding worden gebruikt.

Wanneer wij doordringen in de tropische en subtropische zeeën, ontmoeten wij de koraalriffen, die overeenkomen met de grote wouden van het vasteland, omdat zij ongeveer een miljoen soorten huisvesten, vissen, krabben, weekdieren, sponzen, algen inbegrepen. Veel van de koraalriffen van de wereld zijn heden onvruchtbaar of gaan voortdurend achteruit: “Wie heeft de wonderlijke wereld van de zee veranderd in onderaardse kerkhoven zonder leven en kleur?”. What is happening to our beautiful Land?[[5334]] Dit verschijnsel is merendeels te wijten aan de vervuiling die de zee bereikt als gevolg van de ontbossing, de monoculturen in de landbouw, het industriële afval en de verwoestende methodes van bevissing, vooral die welke cyanide en dynamiet gebruiken. Het wordt nog verergerd door de toename van de temperatuur van de oceanen. Dit alles helpt ons inzien hoe ieder ingrijpen in de natuur gevolgen kan hebben die wij op het eerste gezicht niet waarnemen en dat men bepaalde vormen van exploitatie van de hulpbronnen verkrijgt ten koste van een verval dat uiteindelijk de bodem van de oceanen bereikt.

Het is noodzakelijk veel meer te investeren in onderzoek om het gedrag van de ecosystemen te begrijpen en op de juiste wijze de verschillende variabelen van het effect van iedere belangrijke verandering van het milieu te analyseren. Daar alle schepselen onderling met elkaar zijn verbonden, moet van ieder ervan de waarde met liefde en verwondering worden erkend en hebben wij allen als geschapen wezens elkaar nodig. Ieder gebied heeft een verantwoordelijkheid in de zorg voor deze familie en daarom zou men een nauwkeurige inventaris moeten maken van de soorten die het herbergt, met het oog op de ontwikkeling van programma’s en strategieën van bescherming, met bijzondere aandacht zorgend voor de soorten die aan het uitsterven zijn.

Als wij rekening houden met het feit dat een menselijk wezen een schepsel is van deze wereld, dat recht heeft te leven en gelukkig te zijn, en bovendien een bijzondere waardigheid heeft, kunnen wij niet nalaten de effecten van het verval van het milieu, van het huidige ontwikkelingsmodel en van de wegwerpcultuur op het leven in overweging te nemen.

Tegenwoordig constateren wij bijvoorbeeld een mateloze en ongeordende groei van veel steden, die vanuit het standpunt van de gezondheid bezien onleefbaar zijn geworden, niet alleen door de vervuiling die het gevolg is van de uitstoot van giftige stoffen, maar ook door de chaos in de steden, de problemen in het vervoer en de visuele en akoestische vervuiling. Veel steden zijn grote inefficiënte structuren die overmatig veel water en energie verbruiken. Er zijn wijken die, hoewel ze recent zijn gebouwd, verstopt zijn geraakt en ongeordend zijn, zonder voldoende groene ruimte. Het past niet bij bewoners van deze planeet steeds meer te leven bedolven onder beton, asfalt, glas en metaal zonder fysiek contact met de natuur.

Op sommige plaatsen in de stad en op het platteland heeft de privatisering van de ruimte de toegang van de burgers tot gebieden van een bijzondere schoonheid moeilijk gemaakt; elders heeft men “ecologische” woonbuurten geschapen die alleen maar ter beschikking van weinigen staan en waar men ervoor zorgt te vermijden dat anderen binnenkomen om een kunstmatige rust te verstoren. Vaak vindt men een mooie stad, vol goed verzorgde groene ruimtes in enkele “veilige” gebieden, maar zo is het niet in minder zichtbare zones, waar de gedumpten van de maatschappij leven.

Bij de maatschappelijke componenten van een verandering op wereldniveau horen ook de effecten op de werkgelegenheid van sommige technologische vernieuwingen, maatschappelijke uitsluiting, ongelijkheid in beschikbaarheid en verbruik van energie en andere diensten, maatschappelijke versplintering, toename van geweld en het opkomen van nieuwe vormen van maatschappelijke agressiviteit, drugshandel en toenemend drugsgebruik onder de jongsten, verlies van identiteit. Het zijn onder andere tekenen die laten zien hoe de groei van de laatste twee eeuwen in al zijn aspecten geen integrale vooruitgang en een verbetering van de kwaliteit van leven heeft betekend. Sommige van deze tekenen zijn tegelijkertijd symptomen van een maatschappelijk verval, een stilzwijgend verbreken van de banden van integratie en sociale gemeenschap.

Hierbij komt nog de dynamiek van de media en de digitale wereld, die, wanneer zij alomtegenwoordig worden, niet de ontwikkeling bevorderen om wijs te leven, diep na te denken, edelmoedig lief te hebben. De grote wijzen van het verleden zouden in deze context het gevaar lopen hun wijsheid verstikt te zien te midden van het chaotische rumoer van de informatie. Dat vraagt van ons een krachtsinspanning dat deze middelen worden vertaald in een nieuwe culturele ontwikkeling van de mensheid en niet in een achteruitgang van haar grootste rijkdom. Ware wijsheid, de vrucht van reflectie, dialoog en edelmoedige ontmoeting tussen personen, verwerft men niet met een pure opeenhoping van data die uiteindelijk verzadigt en verwart in een soort geestelijke vervuiling. Tegelijkertijd is er de neiging de werkelijke relaties met de ander met al de uitdagingen die zij inhouden, te vervangen door een soort communicatie die door internet tot stand wordt gebracht. Dat maakt het mogelijk relaties te selecteren of te elimineren overeenkomstig onze willekeur, en zo wordt er vaak een nieuwe type kunstmatige emoties gegenereerd die meer van doen hebben met apparaten en schermen dan met personen en de natuur. De huidige middelen maken het mogelijk dat wij met elkaar communiceren en kennis en genegenheden delen. Soms verhinderen zij ons echter ook direct contact te krijgen met de angst, de vrees, de vreugde van de ander en de complexiteit van zijn persoonlijke ervaring. Daarom zou het feit niet moeten verbazen dat, samen met het overweldigende aanbod aan deze producten, een diepe en melancholische onvoldaanheid of schadelijk isolement groeit in de intermenselijke relaties.

Het menselijk en natuurlijke milieu gaan samen achteruit en wij zullen niet op een adequate wijze het hoofd kunnen bieden aan het verval van het milieu, als wij geen aandacht besteden aan de oorzaken die verband houden met het menselijk en maatschappelijk verval. De achteruitgang van het milieu en de samenleving treft in het bijzonder de zwaksten van de planeet: “Zowel de gemeenschappelijke ervaring van het gewone leven als het wetenschappelijk onderzoek laten zien dat de armste mensen te lijden hebben onder de ernstigste effecten van alle aanvallen op het milieu”. 17[[6001]] De uitputting van de visreserves straft bijvoorbeeld vooral degenen die van de beroepsvisvangst leven en niets hebben om deze te vervangen, de vervuiling van het water treft in het bijzonder de armsten, die niet de mogelijkheid hebben om water in flessen te kopen, de stijging van het zeeniveau treft hoofdzakelijk de verarmde kustvolken, die nergens heen kunnen verhuizen. Het effect van het huidige gebrek aan evenwicht blijkt ook uit de vroegtijdige dood van veel armen, in de conflicten die worden veroorzaakt door het gebrek aan hulpbronnen, en zoveel andere problemen die geen voldoende ruimte vinden in de agenda’s van de wereld. vgl: Der Klimawandel: Brennpunkt globaler, intergenerationeller und ökologischer Gerechtigkeit[[[6002]]]

Ik zou willen opmerken dat men zich vaak niet helder bewust is van de problemen die in het bijzonder de buitengeslotenen treffen. Zij zijn het merendeel van de planeet, miljarden mensen. Zij worden vandaag vermeld in het internationale politieke en economische debat, maar meestal lijkt het of hun problemen als aanhangsel naar voren worden gebracht, als een kwestie die bijna als verplicht of in de marge wordt toegevoegd, als men ze al niet beschouwt als een pure bijkomstige schade. Op het ogenblik van een concrete actualisering komen zij inderdaad vaak op de laatste plaats. Dit is gedeeltelijk te wijten aan het feit dat zeer veel specialisten, opiniemakers, communicatiemiddelen en machtscentra ver van hen gevestigd zijn, in geïsoleerde stedelijke gebieden, zonder direct contact met hun problemen. Zij leven en denken uitgaande van het gemak van een ontwikkeling en een kwaliteit van leven die niet binnen het bereik van het merendeel van de wereldbevolking is. Dit gebrek aan fysiek contact en ontmoeting, dat soms nog wordt bevorderd door de versnippering van onze steden, helpt het geweten te "cauteriseren" en een gedeelte van de werkelijkheid in gedeeltelijke analyses te negeren. Dat gaat soms samen met een “groen” discours. Maar tegenwoordig kunnen wij er niet onderuit te erkennen dat een ware ecologische benadering altijd een maatschappelijke benadering wordt, die de gerechtigheid moet integreren in de discussies over het milieu, om zowel naar de kreet van de aarde als naar de kreet van de armen te luisteren.

In plaats van de problemen van de armen op te lossen en te denken aan een andere wereld, beperken sommigen zich ertoe een terugbrengen van het geboortecijfer voor te stellen. Het ontbreekt niet aan internationale druk op de ontwikkelingslanden die economisch hulp laat afhangen van een bepaalde politiek van “reproductieve gezondheid”. Maar, “als het waar is dat de ongelijke verdeling van de bevolking en de beschikbare hulpbronnen belemmeringen vormt voor de ontwikkeling en een beheersbaar gebruik van het milieu, dan moet men erkennen dat de demografische groei volledig compatibel is met een integrale en solidaire ontwikkeling”. Compendium van de Sociale Leer van de Kerk, 483[[769|483]] De demografische groei en niet het extreme en selectieve consumptisme van enkelen de schuld geven is een manier om de problemen niet onder ogen te zien. Men wil zo het huidige distributieve model wettigen, waarbij een minderheid denkt in haar recht te staan in een verhouding te consumeren die men onmogelijk zou kunnen veralgemeniseren, omdat de planeet de afval van een dergelijk verbruik zelfs niet zou kunnen bevatten. Wij weten bovendien dat men ongeveer een derde van het voedsel verspilt dat men produceert en “voedsel dat men weggooit, is alsof men het rooft van de tafel van de armen”. Stop de verspilling, 4[[4967|4]] Het is in ieder geval zeker dat er aandacht moet worden besteed aan het ongelijke evenwicht in de spreiding van de bevolking over territoria, zowel op nationaal als op wereldniveau, omdat de toename van de consumptie tot complexe regionale problemen zou leiden door een combinatie van problemen die verband houden met de verontreiniging van het milieu, het vervoer, de afvalverwerking, het verlies aan hulpbronnen, de kwaliteit van leven.

Ongelijkheid treft niet alleen individuen, maar hele landen en verplicht tot denken aan een ethiek van de internationale verhoudingen. Er is immers een ware “ecologische verplichting”, vooral tussen Noord en Zuid, die verband houdt met commerciële onevenwichtigheid met gevolgen op ecologisch gebied, evenals met het onevenredig gebruik van de natuurlijke hulpbronnen dat in de geschiedenis enkele landen ervan hebben gemaakt. De export van enkele grondstoffen om aan de vraag van de markten van het geïndustrialiseerde Noorden te voldoen, hebben plaatselijke schade teweeg gebracht, zoals kwikvergiftiging in de goudmijnen of zwavelvergiftiging in de kopermijnen. In het bijzonder dient men het gebruik mee te tellen van de milieuruimte van de hele planeet om de gas-afval op te slaan die zich gedurende twee eeuwen heeft opgehoopt en een situatie heeft veroorzaakt die nu alle landen van de wereld treft. De opwarming die wordt veroorzaakt door de enorme consumptie van enkele rijke landen, heeft gevolgen voor de armste landen van de wereld, vooral in Afrika, waar de toename van de temperatuur samen met de droogte een rampzalige uitwerking heeft op de opbrengst van de culturen. Hierbij komt nog de schade die wordt veroorzaakt door de export naar de ontwikkelingslanden van vast en vloeibaar giftig afval en door de vervuilende activiteit van ondernemingen, die in de minder ontwikkelde landen doen, wat zij niet kunnen doen in de landen, die het kapitaal verschaffen: “Wij constateren dat de ondernemingen die zo opereren, vaak multinationals zijn die hier doen wat zij niet mogen doen in ontwikkelde landen of landen van de zogenaamde eerste wereld. Wanneer zij met hun activiteiten stoppen en zich terugtrekken, laten zij over het algemeen een grote schade voor mens en milieu achter, zoals werkeloosheid, dorpen zonder leven, uitputting van sommige natuurlijke hulpbronnen, ontbossing, verarming van de plaatselijke landbouw en veeteelt, kraters, verwoeste heuvels, vervuilde rivieren en sommige maatschappelijke werken die niet kunnen worden ondersteund”. Mensaje de Navidad , (2)[[6003|(2)]]

De buitenlandse schuld van de arme landen is veranderd in een controle-instrument, maar hetzelfde gebeurt niet met de ecologische schuld. Op verschillende manieren blijven de ontwikkelingslanden, waar zich de belangrijkste reserves van de biosfeer bevinden, de ontwikkeling van de rijkste voeden ten koste van hun heden en hun toekomst. De aarde van de armen van het Zuiden is rijk en weinig vervuild, maar de toegang tot het eigendom van de goederen en de hulpbronnen om te voldoen aan de eigen levensbehoeften wordt hun verboden door een structureel pervers systeem op het gebied van handel en eigendom. Het is noodzakelijk dat de ontwikkelde landen eraan bijdragen deze schuld op te lossen door op een belangrijke wijze het gebruik van niet hernieuwbare energie te beperken en de meest behoeftige landen hulpbronnen te leveren om een politiek en programma’s voor een beheersbare ontwikkeling te bevorderen. De armste streken en landen hebben minder mogelijkheden nieuwe modellen om het effect op het milieu terug te dringen, omdat zij niet de voorbereiding hebben om de nodige processen op gang te brengen en de kosten ervan niet kunnen dekken. Daarom moet men zich helder er bewust van blijven dat er bij de klimaatverandering gedifferentieerde verantwoordelijkheden zijn en, zoals de bisschoppen van Verenigde Staten hebben gezegd, het gepast is zich “vooral” te richten “op de noden van de armen, de zwakken en kwetsbaren, in debat dat vaak wordt beheerst door de machtigste belangen”. Global Climate Change: A Plea for Dialogue, Prudence and the Common Good[[6004]] Men moet het bewustzijn versterken dat wij één menselijke familie zijn. Er zijn geen politieke en maatschappelijke grenzen en barrières die het ons veroorloven ons te isoleren en juist daarom is er evenmin ruimte voor de globalisering van de onverschilligheid.

Deze situatie veroorzaken het gekerm van zuster aarde, dat zich verenigt met het gekerm van de in de steek gelatenen van de wereld, met een weeklacht die van ons een ander koers vraagt. Nooit hebben wij ons gemeenschappelijke huis slecht behandeld en beschadigd als in de laatste twee eeuwen. Wij zijn integendeel geroepen instrumenten van God de Vader te worden, opdat onze planeet zou kunnen zijn waarvan Hij gedroomd heeft, toen Hij haar schiep, en beantwoordt aan zijn plan van vrede, schoonheid en volheid. Het probleem is dat wij nog niet beschikken over de noodzakelijke cultuur om deze crisis het hoofd te bieden en het is nodig om leaderships te vormen die wegen wijzen en zo een antwoord te geven op de noden van de huidige generaties, allen inbegrepen, zonder de toekomstige generaties in gevaar te brengen. Het wordt noodzakelijk een systeem van normen te scheppen dat onschendbare grenzen bevat en de bescherming van de ecosystemen verzekert, voordat de nieuwe vormen van macht die zijn afgeleid van het technisch-economisch paradigma, uiteindelijk niet alleen de politiek, maar ook de vrijheid en de gerechtigheid verwoesten.

Opmerkelijk is de zwakte van de internationale politieke reactie. De onderwerping van de politiek aan de technologie en de financiën blijkt uit het mislukken van de mondiale topconferenties over het milieu. Er zijn teveel bijzondere belangen en het economisch belang gaat zeer gemakkelijk prevaleren boven het algemeen welzijn en de informatie manipuleren om de eigen plannen niet benadeeld te zien. In deze lijn vraagt het Document van Aparecida[4405] dat “bij het omgaan met natuurlijke hulpbronnen niet de belangen overheersen van economische groepen die op irrationele wijze de levensbronnen vernietigen”. Slotdocument Vijfde Conferentie van het Latijns-Amerikaanse Episcopaat en de Caraïbische Eilanden, (471)[[4405|(471)]] Het verbond tussen economie en technologie sluit uiteindelijk alles buiten dat geen deel uitmaakt van hun directe belangen. Zo zou men alleen maar enkele oppervlakkige uitspraken, geïsoleerde filantropische acties en ook inspanningen kunnen verwachten om gevoeligheid voor het milieu te tonen, terwijl in werkelijkheid iedere poging van de maatschappelijke organisaties om de dingen te veranderen gezien zal worden als een verstoring die wordt veroorzaakt door romantische dromers, of een obstakel dat men moet vermijden.

Langzamerhand kunnen sommige landen belangrijke vorderingen, het ontwikkelen van een efficiëntere controle en een oprechtere strijd tegen de corruptie, laten zien. De ecologische gevoeligheid van de volken is gegroeid, ook al is het niet voldoende om de schadelijke consumptiegewoonten te veranderen, die niet lijken af te nemen, maar zich uit te breiden en zich te ontwikkelen. Dit gebeurt, om alleen maar een eenvoudig voorbeeld te geven, met de steeds groeiende toename van het gebruik en de intensiteit van airco’s: de markten stimuleren bij het zoeken naar onmiddellijk gewin nog meer de vraag. Als iemand van buitenaf naar de planetaire gemeenschap zou kijken, zou hij zich verbazen over een dergelijk gedrag, dat soms suïcidaal lijkt.

In de tussentijd blijven de economische machten het huidige mondiale systeem rechtvaardigen, waarbij speculeren en zoeken naar financieel gewin prevaleren, die ertoe neigen iedere context en de effecten op de menselijke waardigheid te negeren. Zo wordt duidelijk dat het verval van het milieu en het menselijk en ethisch verval nauw met elkaar verbonden zijn. Velen zullen zeggen dat zij zich niet ervan bewust zijn dat zij immorele daden stellen, omdat de constante verstrooiing ons de moed ontneemt om de werkelijkheid van een beperkte en eindige wereld gewaar te worden. Daarom “blijft alles wat broos is, zoals het milieu, weerloos ten overstaan van de belangen van de vergoddelijkte markt, die in een absolute regel zijn veranderd”. Evangelii Gaudium, 56[[4984|56]]

Het is te voorzien dat men ten overstaan van de uitputting van sommige hulpbronnen op zoek gaat naar een gunstig scenario voor nieuwe oorlogen, die worden gemaskeerd met nobele eisen. Oorlog brengt altijd zware schade toe aan het milieu en de culturele rijkdom van de volken en de risico’s worden enorm, wanneer men denkt aan kernwapens en biologische wapens. Immers, “ondanks dat internationale overeenkomsten een chemische, bacteriologische en biologische oorlog verbieden, is het een feit dat in de laboratoria het onderzoek naar de ontwikkeling van nieuwe aanvalswapens die in staat zijn het natuurlijk evenwicht aan te tasten, doorgaat”. Vrede met God, de Schepper, vrede met de gehele schepping, 12[[1932|12]] Er wordt van de politiek een grotere aandacht gevraagd om de oorzaken die nieuwe conflicten kunnen veroorzaken, te voorkomen en op te lossen. Maar macht samen met geld is datgene wat zich het meest tegen deze pogingen verzet en politieke plannen hebben vaak geen brede visie. Waarom wil men vandaag een macht handhaven die men zich zal herinneren om haar onvermogen in te grijpen, toen het urgent en noodzakelijk was om het te doen?

In enkele landen zijn er positieve voorbeelden van resultaten bij het verbeteren van het milieu, zoals het saneren van sommige rivieren die gedurende zoveel decennia zijn vervuild, het herstel van autochtone bossen of de verfraaiing van de landschappen met herstelwerkzaamheden aan het milieu of bouwprojecten met een grote esthetische waarde, vorderingen in het produceren van niet vervuilende energie, in het verbeteren van het openbaar vervoer. Deze acties lossen de wereldproblemen niet op, maar bevestigen wel dat het menselijk wezen nog in staat is positief in te grijpen. Omdat het geschapen is om lief te hebben, bloeien er te midden van zijn beperkingen onvermijdelijk daden op van edelmoedigheid, solidariteit en zorg.

Tegelijkertijd groeit er een oppervlakkige of schijnbare ecologie, die een zekere verstarring en onbekommerde onverantwoordelijkheid versterkt. Zoals vaak gebeurt in tijden van diepe crisis, die om moedige beslissingen vragen, zijn wij geneigd te denken dat wat er aan het gebeuren is, niet zeker is. Als wij oppervlakkig toezien, dan lijkt het dat, afgezien van enkele zekere tekenen van vervuiling en verval, de dingen niet zo ernstig zijn en de planeet nog lange tijd in de huidige omstandigheden zou kunnen blijven voortbestaan. Dit vluchtgedrag dient ons ertoe om onze stijl van leven, productie en consumptie te handhaven. Het is de manier waarop het menselijk leven zich redt om alle zelfdestructieve gebreken te voeden: men tracht ze niet te zien, men strijdt om ze niet te erkennen, men stelt belangrijke beslissingen uit, men doet alsof er niets aan de hand is.

Wij erkennen ten slotte dat er zich verschillende visies en lijnen van denken inzake de situatie en mogelijke oplossingen hebben ontwikkeld. Aan het ene uiterste houden sommigen ten koste van alles de mythe van de vooruitgang in stand en beweren dat de ecologische problemen eenvoudigweg opgelost zullen worden met nieuwe technische toepassingen zonder ethische overwegingen of fundamentele veranderingen. Aan het andere uiterste zijn anderen van mening dat de menselijke soort met welk ingrijpen dan ook alleen maar een bedreiging kan zijn en het mondiale ecosysteem in gevaar kan brengen en dat het daarom passend is de aanwezigheid ervan op de planeet terug te dringen en hem iedere soort van ingrijpen te verhinderen. Tussen deze extremen zou de reflectie mogelijke toekomstige scenario’s moeten bepalen, omdat er niet één weg voor een oplossing is. Dit zou ruimte kunnen laten voor een verscheidenheid aan inbreng die een dialoog zou kunnen openen met het oog op integrale antwoorden.

De Kerk heeft geen reden om over veel concrete kwesties een definitief woord voor te stellen en begrijpt dat zij moet luisteren naar een eerlijk debat tussen de geleerden en dit moet bevorderen met respect voor de verschillende meningen. Men hoeft maar naar de werkelijkheid te kijken om te zien dat er een grote achteruitgang van ons gemeenschappelijke huis is. De hoop nodigt ons uit te erkennen dat er altijd een uitweg is, dat wij altijd van koers kunnen veranderen, dat wij altijd iets kunnen doen om de problemen op te lossen. Zij lijkt echter, op grond van de grote snelheid van de veranderingen en het verval, symptomen van een breekpunt tegen te komen, die zowel in regionale natuurrampen als in maatschappelijke of ook financiële crises zichtbaar worden, daar de problemen van de wereld niet geïsoleerd kunnen worden geanalyseerd, noch uitgelegd. Er zijn regio's die reeds een bijzonder risico lopen en het is, afgezien van welke catastrofale voorspelling dan ook, zeker dat het huidige mondiale systeem, bezien vanuit verschillende standpunten, niet te handhaven is, omdat wij hebben opgehouden te denken aan de doeleinden van het menselijk handelen: “Als de blik langs de streken van onze planeet gaat, merkt men onmiddellijk dat de mensheid de goddelijke verwachting heeft teleurgesteld”. God maakt de mens tot rentmeester van de schepping, (3)[[5949|(3)]]

Waarom nemen wij in dit document, dat gericht is tot alle mensen van goede wil, een hoofdstuk betreffende de geloofsovertuigingen op? Ik ben mij ervan bewust dat op het gebied van de politiek en het denken sommigen het idee van een Schepper krachtig afwijzen of het voor irrelevant houden, zodat zij de rijkdom die de godsdiensten kunnen bieden voor een integrale ecologie en de volledige ontwikkeling van het menselijk geslacht, verbannen naar het terrein van het irrationele. Andere keren veronderstelt men dat deze een subcultuur vormen die men eenvoudigweg moet tolereren. Wetenschap en religie, die een verschillende benadering van de werkelijkheid bieden, kunnen echter in een intensieve en voor beide productieve dialoog treden.

Als wij rekening houden met de complexiteit van de ecologische crisis en de talrijke oorzaken ervan, zou wij moeten erkennen dat de oplossingen niet kunnen komen van één manier om de werkelijkheid te interpreteren en te veranderen. Het is noodzakelijk ook zijn toevlucht te nemen tot de verschillende culturele rijkdommen van de volken, tot kunst en poëzie, tot het innerlijke leven en de spiritualiteit. Als men werkelijk een ecologie wil opbouwen die het ons mogelijk maakt alles te herstellen wat wij hebben vernietigd, dan mag geen enkele tak van de wetenschappen, geen enkele vorm van wijsheid worden verwaarloosd, evenmin die van de godsdienst met haar eigen taal. Bovendien staat de Katholieke Kerk open voor de dialoog met het filosofische denken en dat maakt het haar mogelijk verschillende syntheses tussen geloof en rede tot stand te brengen. Wat de sociale kwesties betreft, kan men dit constateren in de ontwikkeling van de sociale leer van de Kerk[d:48], geroepen om zich, uitgaande van de nieuwe uitdagingen, steeds te verrijken.

Anderzijds wil ik, ook al biedt deze Encycliek een opening voor een dialoog met allen om samen te zoeken naar wegen van bevrijding, vanaf het begin laten zien hoe de geloofsovertuigingen de Christenen, en gedeeltelijk ook andere gelovigen, belangrijke motiveringen bieden om de zorg op zich te nemen voor de natuur en de meest broze broeders en zusters. Als alleen al het feit dat wij menselijke wezens zijn, de mensen ertoe beweegt te zorgen voor het milieu waarvan zij een deel zijn, “voelen de Christenen in het bijzonder dat hun taken binnen de schepping en hun plichten ten aanzien van de natuur en de Schepper deel uitmaken van hun geloof”. Vrede met God, de Schepper, vrede met de gehele schepping, 15[[1932|15]] Daarom is het een weldaad voor de mensheid en de wereld dat wij gelovigen beter de ecologische verplichtingen erkennen die voortvloeien uit onze overtuigingen.

Zonder hier opnieuw de hele theologie van de schepping ter sprake te brengen, vragen wij ons af wat de grote Bijbelse verhalen ons zeggen over de relatie van het menselijk wezen met de wereld. In het eerste verhaal van het scheppingswerk in het boek Genesis bevat Gods plan de schepping van de mensheid. Na de schepping van man en vrouw wordt er gezegd dat “God alles bezag wat Hij gemaakt had, en zag dat het heel goed was” (Gen. 1, 31)[b:Gen. 1, 31]. De Bijbel leert dat ieder menselijk wezen geschapen wordt voor de liefde, geschapen naar het beeld van en de gelijkenis met God. (Gen. 1, 26)[[b:Gen. 1, 26]] Deze woorden laten ons de immense waardigheid van iedere menselijke persoon zien, die “niet alleen iets is, maar ook iemand. Hij is in staat zichzelf te kennen, zichzelf te bezitten en zichzelf in vrijheid te geven en in contact te treden met andere personen”. Catechismus van de Katholieke Kerk, 357[[1|357]] De heilige Johannes Paulus II heeft eraan herinnerd hoe de heel bijzondere liefde die de Schepper voor ieder menselijk wezen heeft, “hem een oneindige waardigheid verleent”. Tijdens de bijeenkomst met gehandicapten in de kathedraal van Osnabrück, [[5292|+4]] Zij die zich inzetten voor de verdediging van de waardigheid van de personen, kunnen in het christelijk geloof de diepste redenen vinden voor die inzet. Wat voor een wonderbaarlijke zekerheid is het te weten dat het leven van iedere persoon niet verloren gaat in een hopeloze chaos, in een wereld die door puur toeval wordt geregeerd of door cycli die zich zinloos herhalen! De Schepper kan tegen ieder van ons zeggen: “Voordat Ik u in de moederschoot vormde, koos Ik u uit” (Jer. 1, 5)[b:Jer. 1, 5]. Wij zijn ontvangen in Gods hart en daarom “is ieder van ons de vrucht van een gedachte van God. Ieder van ons wordt gewild, ieder wordt bemind, ieder is noodzakelijk”. Zoals Jezus wil ik een herder zijn, zoals Petrus een visser van mensen, 5[[498|5]]

De scheppingsverhalen in het boek Genesis bevatten in hun symbolische en verhalende taal een diep onderricht over het menselijk bestaan en zijn historische werkelijkheid. Deze verhalen suggereren dat het menselijk bestaan gebaseerd is op drie fundamentele, nauw met elkaar verbonden relaties: de relatie met God, die met de naaste en die met de aarde. Volgens de Bijbel zijn deze drie vitale relaties verbroken, niet alleen buiten ons, maar ook in ons. Deze breuk is de zonde. De harmonie tussen Schepper, mensheid en heel de schepping is verwoest, omdat wij de pretentie hebben gehad de plaats van God in te nemen. Dit feit heeft ook de aard veranderd van de opdracht deze aarde te onderwerpen (Gen. 1, 28)[[b:Gen. 1, 28]] en haar te bewerken en te bewaken. (Gen. 2, 15)[[b:Gen. 2, 15]] Als gevolg daarvan is de oorspronkelijk harmonische relatie tussen menselijk wezen en natuur veranderd in een conflict. (Gen. 3, 17-19)[[b:Gen. 3, 17-19]] Daarom is het veelbetekenend dat de harmonie die de heilige Franciscus van Assisi beleefde met alle schepselen, is geïnterpreteerd als een genezing van deze breuk. De heilige Bonaventura zei dat door de universele verzoening met alle schepselen Franciscus op de een of andere wijze werd teruggebracht tot de staat van oorspronkelijke onschuld. vgl: VIII,1: Fonti Francescane 1134[[[3254]]] Verre van dat model wordt vandaag de zonde in al haar verwoestende kracht zichtbaar in de oorlogen, in de verschillende vormen van geweld en mishandeling, in het in de steek laten van de meest kwetsbaren, in de aanvallen op de natuur.

Wij zijn geen God. De aarde was er al, voordat wij er waren en is ons gegeven. Dat staat het toe een antwoord te geven op een beschuldiging die wordt ingebracht tegen het joods-christelijke denken: er is gezegd dat men, uitgaande van het verhaal van Genesis, dat ertoe uitnodigt de aarde te onderwerpen (Gen. 1, 28)[[b:Gen. 1, 28]], een wilde exploitatie van de natuur zou bevorderen door een beeld van het menselijk wezen als heerser en verwoester te presenteren. Dit is niet een juiste interpretatie van de Bijbel, zoals de Kerk die verstaat. Ook al is het waar dat de Christenen soms de Schriften op een onjuiste wijze hebben geïnterpreteerd, dan moeten wij vandaag met kracht afwijzen dat uit het feit dat wij geschapen zijn naar het beeld van God en uit de opdracht om de aarde te onderwerpen niet een absolute heerschappij over de andere schepselen mag worden afgeleid. Het is belangrijk de Bijbelteksten met een juiste hermeneutiek in hun context te lezen en eraan te herinneren dat zij ons uitnodigen de tuin van de wereld “te bebouwen en te bewaken”. (Gen. 2, 15)[[b:Gen. 2, 15]] Terwijl “bebouwen” betekent een terrein ploegen en bewerken, wil “bewaken” zeggen beschermen, verzorgen, behoeden, bewaren, toezicht houden. Dat houdt een relatie in van verantwoordelijke wederkerigheid tussen menselijk wezen en natuur. Iedere gemeenschap kan van de goedheid van de aarde nemen wat hij nodig heeft voor eigen overleven, maar zij heeft ook de plicht haar te beschermen en de continuïteit van haar vruchtbaarheid voor de toekomstige generaties te waarborgen. Ten slotte, “aan God behoort de aarde” (Ps. 24, 1)[b:Ps. 24, 1], aan Hem behoort “de aarde met al wat erop is” (Deut. 10, 14)[b:Deut. 10, 14]. Daarom wijst God iedere pretentie van absoluut bezit af: “Verkoop van land mag terugkoop niet uitsluiten, want het land behoort aan Mij; gij zijt er vreemdelingen en gasten” (Lev. 25, 23)[b:Lev. 25, 23].

Deze verantwoordelijkheid ten opzichte van een aarde die van God is, houdt in dat het menselijk wezen, begiftigd met verstand, de natuurwetten en het delicate evenwicht tussen de wezens van deze wereld eerbiedigt, “want zijn bevel heeft hen allen geschapen. Hij bepaalde hun plaats voor eeuwig, gaf hun een wet die voor altijd geldt” (Ps. 148, 5b-6)[b:Ps. 148, 5b-6]. Hieruit volgt het feit dat de Bijbelse wetgeving erbij blijft stilstaan het menselijk wezen verschillende normen voor te houden, niet alleen met betrekking tot de andere menselijke wezens, maar ook met betrekking tot de andere levende wezens: “Ook als een ezel of een os van uw broeder ten val komt, moogt ge niet toezien zonder een hand uit te steken (...). Wanneer gij onderweg in een boom of op de grond een vogelnestje vindt met jongen of met eitjes en het wijfje zit erop, dan moogt ge het wijfje niet meenemen en de jongen achterlaten” (Deut. 22, 4.6)[b:Deut. 22, 4.6]. In deze lijn wordt de rust op de zevende dag niet alleen maar voorgehouden voor het menselijk wezen, maar ook opdat “ook uw rund en uw ezel kunnen rusten” (Ex. 23, 12)[b:Ex. 23, 12]. Zo realiseren wij ons dat de Bijbel geen aanleiding geeft tot een despotisch antropocentrisme dat zich niet bekommert om de andere schepsels.

Terwijl wij op een verantwoordelijke wijze gebruik kunnen maken van de dingen, zijn wij geroepen te erkennen dat de andere levende wezens een eigen waarde ten overstaan van God hebben en “alleen al door hun bestaan de Heer zegenen en prijzen”, omdat de Heer zijn vreugde vindt in zijn werken. (Ps. 31)[[b:Ps. 31]] Juist op grond van zijn unieke waardigheid en omdat hij met verstand begiftigd is, is het menselijk wezen geroepen de schepping met haar innerlijke wetten te eerbiedigen, daar “de Heer door wijsheid de aarde heeft gegrondvest” (Spr. 3, 19)[b:Spr. 3, 19]. Vandaag zegt de Kerk niet op een simplistische wijze dat de andere schepsels geheel aan het welzijn van het menselijk wezen zijn onderworpen, als hadden zij geen waarde op zich en wij er niet naar believen erover konden beschikken. Zo hebben de bisschoppen van Duitsland uitgelegd dat met betrekking tot de andere schepselen “men zou kunnen spreken van de prioriteit van het zijn ten opzichte van het ‘nuttig zijn’”. Zukunft der Schöpfung - Zukunft der Menschheit. Erklärung der Deutschen Bischofskonferenz zu Fragen der Umwelt und der Energieversorgung [[6005]] De Catechismus[1] stelt op een zeer directe en indringende wijze ter discussie wat een verkeerd antropocentrisme zou zijn: “Ieder schepsel heeft zijn eigen goedheid en volmaaktheid (...). De verschillende schepselen, volgens hun eigen wezen gewild, weerspiegelen op hun eigen wijze de oneindige wijsheid en goedheid van God. Daarom moet de mens de eigen goedheid van elk schepsel respecteren om een ongeordend gebruik van de dingen te vermijden”. Catechismus van de Katholieke Kerk, 339[[1|339]]

In het verhaal van Kaïn en Abel zien wij dat jaloezie Kaïn ertoe heeft aangezet de uiterste ongerechtigheid te bedrijven tegen zijn broer. Dit heeft op zijn beurt een breuk in de relatie tussen Kaïn en God en tussen Kaïn en het land, waaruit hij werd verbannen, veroorzaakt. Deze passage wordt samengevat in het dramatische gesprek tussen God en Kaïn. God vraagt: “Waar is uw broer Abel?” Kaïn zegt dat hij dat niet weet, en God dringt aan: “Wat hebt gij gedaan? Hoor, het bloed van uw broer roept uit de grond tot mij! Daarom zult gij vervloekt zijn, verbannen van (deze) grond” (Gen. 4, 9-11)[b:Gen. 4, 9-11]. Het verwaarlozen van de verplichting een juiste relatie te koesteren en te onderhouden met de naaste, jegens wie ik een plicht van zorg en bescherming heb, verwoest mijn innerlijke relatie met mijzelf, met de anderen, met God en met de aarde. Wanneer al deze relaties worden verwaarloosd, wanneer gerechtigheid niet meer op de aarde woont, dan is, zegt de Bijbel ons, alle leven in gevaar. Dit is hetgeen ons het verhaal van Noach leert, wanneer God dreigt de mensheid weg te vagen om haar aanhoudend onvermogen te leven overeenkomstig de eisen van gerechtigheid en vrede: “De dagen van de mensen zijn geteld, want zij zijn er de schuld van dat de aarde vol gewelddaden is” (Gen. 6, 13)[b:Gen. 6, 13]. In deze zo oude verhalen, rijk aan een diepe symboliek, was reeds een overtuiging vervat die vandaag wordt gevoeld: dat alles een onderling verband heeft en dat een authentieke zorg voor ons leven zelf en onze relaties met de natuur niet te scheiden is van broederschap, gerechtigheid en trouw ten opzichte van de ander.

Ook al “was de boosheid van de mensen toegenomen” (Gen. 6, 5)[b:Gen. 6, 5] en “kreeg” God “spijt dat Hij de mens op aarde had gemaakt” (Gen. 6, 6)[b:Gen. 6, 6], toch heeft God door Noach, die nog zuiver en rechtschapen gebleven was, besloten een weg voor redding te openen. Zo heeft Hij de mensheid de mogelijkheid van een nieuw begin gegeven. Er is een goede mens nodig, wil er hoop zijn! De Bijbelse traditie stelt duidelijk vast dat dit eerherstel de herontdekking van en het respect voor het ritme dat door de hand van de Schepper in de natuur is gelegd, met zich meebrengt. Dat ziet men bijvoorbeeld in de wet van de sabbat. De zevende dag ruste God uit van al zijn werken. God gaf Israël de opdracht dat iedere zevende dag moest worden gevierd als een dag van rust, een sabbat. (Gen. 2, 2-3; Ex. 16, 23; Ex. 20, 10)[[b:Gen. 2, 2-3; Ex. 16, 23; Ex. 20, 10]] Anderzijds werd ook ieder zevende jaar een sabbatjaar voor Israël en zijn land vastgesteld (Lev. 25, 1-4)[[b:Lev. 25, 1-4]], waarin men het land volkomen rust gunde, niet zaaide en alleen het noodzakelijke oogstte om te overleven en gastvrijheid te bieden. (Lev. 25, 4-6)[[b:Lev. 25, 4-6]] Ten slotte vierde men na verloop van zeven sabbatjaren, dat wil zeggen negen en veertig jaar, het jobeljaar, het jaar van de universele vergeving en het jaar dat “iedereen wordt hersteld in zijn vroegere bezit en terugkeert naar zijn familie” (Lev. 25, 10)[b:Lev. 25, 10]. De ontwikkeling van deze wetgeving heeft getracht het evenwicht en de gelijkheid in de relaties van het menselijk wezen met de ander en het land waar hij leefde en werkte, te waarborgen. Maar tegelijkertijd was er een erkenning van het feit dat een gave van het land met zijn vruchten het hele volk toebehoort. Zij die het gebied bebouwden en bewaakten, moesten de vruchten ervan delen, in het bijzonder met de armen, de weduwen, de wezen en de vreemdelingen. “Als gij uw oogst van het land haalt, moogt gij uw akker niet tot de rand afmaaien en wat is blijven liggen niet bijeenrapen. Gij moogt in uw wijngaard geen nalezing houden en de afgevallen drijven niet bijeenrapen. Dat alles is bestemd voor de arme en de vreemdeling” (Lev. 19, 9-10)[b:Lev. 19, 9-10].

De Psalmen nodigen het menselijk wezen herhaaldelijk uit om God de Schepper te prijzen, Hij die “de aarde uitstrekte over het water, want eeuwig is zijn genade” (Ps. 136, 6)[b:Ps. 136, 6]. Maar ook de andere schepsels nodigen uit tot lofprijzing: “Zon en maan, verheerlijkt Hem, prijst Hem, stralende sterren, Looft Hem, hoogste hemeltransen, water dat boven het uitspansel staat. Laat hen nu prijzen de naam van de Heer, want zijn bevel heeft hen allen geschapen” (Ps. 148, 3-5)[b:Ps. 148, 3-5]. Wij bestaan niet alleen door de macht van God, maar vóór Hem en met Hem. Daarom aanbidden wij Hem.

De geschriften van de profeten nodigen ertoe uit om op moeilijke ogenblikken de kracht te hervinden door naar de machtige God te kijken die het heelal heeft geschapen. De oneindige macht van God brengt ons ertoe voor zijn vaderlijke tederheid te vluchten, want in Hem verenigen zich genegenheid en kracht. In werkelijkheid houdt iedere gezonde spiritualiteit in, tegelijkertijd de goddelijke liefde ontvangen en met vertrouwen de Heer aanbidden om zijn oneindige macht. In de Bijbel is de God die bevrijdt en redt, dezelfde als de God die het heelal heeft geschapen, en deze twee goddelijke handelwijzen zijn nauw en onlosmakelijk met elkaar verbonden. “Ach, Heer mijn Heer! Gij hebt de hemel en de aarde gemaakt in uw grote macht, met opgestoken arm. Niets is onmogelijk voor U (...) Gij hebt uw volk, Israël, uit Egypte gevoerd met tekenen en wonderen” (Jer. 32, 17.21)[b:Jer. 32, 17.21]. “De Heer is een God van eeuwigheid, Hij heeft de verste hoeken der aarde geschapen. Hij wordt niet moe noch uitgeput, zijn inzicht is niet te doorgronden. Hij geeft aan de vermoeide weer sterkte, aan de onvermogende een overvloed van kracht” (Jes. 40, 28b-29)[b:Jes. 40, 28b-29].

De ervaring van de slavernij in Babylon bracht een geestelijke crisis te weeg die tot een verdieping van het geloof in God heeft geleid door zijn scheppende almacht te verklaren, om het volk aan te sporen te midden van zijn ongelukkige situatie de hoop te hervinden. Eeuwen later, op een ander moment van beproeving en vervolging, toen het Romeinse Rijk een absolute heerschappij trachtte op te leggen, vonden de gelovigen wederom troost en hoop door hun vertrouwen in de almachtige God te vergroten, en zij zongen: “Groot en wonderbaar zijn uw daden, Heer, God Albeheerser. Rechtvaardig en waarachtig zijn uw wegen” (Openb. 15, 3)[b:Openb. 15, 3]. Als God het heelal uit het niets heeft kunnen scheppen, kan Hij ook in deze wereld ingrijpen en ieder vorm van kwaad overwinnen. Ongerechtigheid is dus niet onoverwinnelijk.

Wij kunnen geen spiritualiteit ondersteunen die God de Almachtige en de Schepper vergeet. Op deze wijze zouden wij uiteindelijk andere machten van de wereld aanbidden of ons in de plaats stellen van de Heer, zodat wij zelfs de pretentie hebben de door Hem geschapen werkelijkheid onder de voet te lopen zonder grenzen te kennen. De beste manier om het menselijk wezen zijn plaats te wijzen en een einde te maken aan zijn pretentie een absolute heerser over de aarde te zijn is weer de figuur voor te houden van een Vader als Schepper en enige heerser over de wereld, omdat het menselijk wezen anders er naar zal neigen eigen wetten en eigen belangen aan de werkelijkheid op te leggen.

Voor de joods-christelijke traditie is “schepping” zeggen meer dan natuur zeggen, omdat het te maken heeft met Gods plan van liefde, waarin ieder schepsel een waarde en een betekenis heeft. Natuur wordt vaak verstaan als een systeem dat men analyseert, begrijpt en beheert, maar schepping kan ook alleen worden begrepen als een geschenk dat voortkomt uit de geopende hand van de Vader van allen, als een werkelijkheid die wordt verlicht door de liefde die ons samenroept tot een universele gemeenschap.

“Het woord van de Heer heeft de hemel gemaakt” (Ps. 33, 6)[b:Ps. 33, 6]. Zo worden wij erop gewezen dat de wereld voortkomt uit een besluit, niet uit chaos of toevalligheid en dit geeft haar nog meer luister. Er is een vrije keuze die tot uitdrukking komt in het scheppende woord. Het heelal is niet ontstaan als het resultaat van een willekeurige almacht, van krachtsvertoon of verlangen naar zelfbevestiging. De schepping behoort tot de orde van de liefde. Gods liefde is de fundamentele reden van heel de schepping: “Want alles wat bestaat hebt Gij lief en Gij verafschuwt niets van wat Gij gemaakt hebt; ja, als Gij iets gehaat hadt, zoudt Gij het niet geschapen hebben” (Wijsh. 11, 24)[b:Wijsh. 11, 24]. Zo is ieder schepsel onderwerp van de tederheid van de Vader, die het een plaats in de wereld toewijst. Zelfs het vluchtige leven van het meest onbelangrijke wezen is onderwerp van zijn liefde en in die weinige seconden van zijn bestaan omgeeft Hij het met zijn genegenheid. De heilige Basilius de Grote zei dat de Schepper ook “goedheid zonder berekening” is 1, 2, 10: PG 29, 9[[5956]] en Dante Alighieri sprak van de “liefde die de zon en de andere sterren beweegt”. Canto XXXIII, 145[[1076]] Daarom stijgt men van de geschapen werken op “tot zijn liefdevolle barmhartigheid”. Psalm 136, 1-9: Zijn barmhartigheid duurt eeuwig, (3)[[2199|(3)]]

Tegelijkertijd heeft het joods-christelijke denken de natuur ontmythologiseerd. Zonder op te houden haar te bewonderen om haar schittering en onmetelijkheid heeft het niet meer een goddelijk karakter daaraan toegeschreven. Zo wordt nog eens onze verplichting ten opzichte ervan verder onderstreept. Een terugkeer naar de natuur mag niet ten koste gaan van de vrijheid en verantwoordelijkheid van het menselijk wezen, dat een deel is van de wereld met de opdracht de eigen capaciteiten te gebruiken om haar te beschermen en de mogelijkheden ervan te ontwikkelen. Als wij de waarde en de broosheid van de natuur en tegelijkertijd de capaciteiten die de Schepper ons heeft gegeven, erkennen, stelt het ons in staat vandaag een einde te maken aan de moderne mythe van de onbegrensde materiële vooruitgang. Een broze wereld met een menselijk wezen, waaraan God de zorg ervoor toevertrouwt, doet een beroep op onze intelligentie om te erkennen hoe wij onze macht zouden moeten sturen, uitoefenen en beperken.

In dit heelal, dat bestaat uit open systemen die met elkaar in verbinding treden, kunnen wij ontelbare vormen van relatie en deelname ontdekken. Dit brengt ons ook ertoe aan het geheel te denken als openstaand voor de transcendentie van God, waarbinnen het zich ontwikkelt. Het geloof maakt het ons mogelijk de betekenis en de mysterieuze schoonheid te interpreteren van wat er gebeurt. De menselijke vrijheid kan haar intelligente bijdrage leveren aan een positieve evolutie, maar kan ook nieuwe kwaden toevoegen, nieuwe oorzaken van lijden en ogenblikken van ware achteruitgang. Dit veroorzaakt een opwindende en dramatische geschiedenis van de mens, die in staat is te veranderen in een bloei van bevrijding, groei, redding en liefde, of in een traject van verval en wederzijdse verwoesting. Daarom tracht het handelen van de Kerk niet alleen aan de plicht te herinneren te zorgen voor de natuur, maar tegelijkertijd “moet zij vooral de mens beschermen tegen de vernietiging van zichzelf”. Caritas in Veritate, 51[[2254|51]]

Desondanks is God, die met ons wil handelen en op onze samenwerking wil rekenen, ook in staat iets goeds te halen uit het kwaad dat wij doen, omdat “de Heilige Geest een oneindige vindingrijkheid heeft, eigen aan de goddelijke geest, die ervoor kan zorgen ook de knopen van de meest ingewikkelde en ondoordringbare menselijke aangelegenheden te ontwarren”. De Heilige Geest: licht van de ziel, (6)[[5293|(6)]] Op de een of andere wijze heeft Hij zichzelf willen beperken tot de schepping van een wereld die ontwikkeling nodig heeft en waar veel dingen die wij als kwaden, gevaren of bronnen van lijden beschouwen, in werkelijkheid deel uitmaken van de geboorteweeën, die ons ertoe aanzetten samen te werken met de Schepper. vgl: De Catechismus leert dat God een wereld heeft willen scheppen die op weg is naar haar laatste volmaaktheid en dat dit de tegenwoordigheid inhoudt van onvolmaaktheid en fysiek kwaad.[[[1|310]]] Hij is aanwezig in het diepste binnenste van ieder ding, zonder de autonomie van zijn schepsel te bepalen, en ook dit veroorzaakt de legitieme autonomie van de aardse werkelijkheden. vgl: Gaudium et Spes, 36[[[575|36]]] Deze goddelijke aanwezigheid, die het voortbestaan en de ontwikkeling van ieder wezen waarborgt, “is de voortzetting van het scheppend handelen”. Summa Theologiae, Prima Pars q. 104 a. 1 ad 4[[t:ia q. 104 a. 1 ad 4]] De Geest van God heeft het heelal vervuld met potenties die het mogelijk maken dat er uit de schoot zelf van de dingen steeds iets nieuws kan ontspruiten. “De natuur is niets anders dan de ratio van een bepaalde kunst, vooral de goddelijke kunst, die staat geschreven in de dingen, waardoor de dingen zelf bewegen naar een bepaald doel toe. Alsof de meesterbouwer van schepen het hout het zou kunnen toestaan vanzelf te bewegen om de vorm van het schip aan te nemen”. lib. II, lectio 14[[5957]]

Ook al veronderstelt de mens processen van evolutie, toch brengt het menselijk wezen een nieuwheid met zich mee die niet geheel is te verklaren uit de evolutie van andere open systemen. Ieder van ons beschikt op zich over een persoonlijke identiteit, die in staat is in dialoog te treden met de ander en met God zelf. Vermogen tot reflectie, redeneren, creativiteit, interpretatie, artistieke uitwerking en andere nieuwe vaardigheden laten een uitzonderlijkheid zien die boven het fysieke en biologische niveau uit gaat. De kwalitatieve nieuwheid die het ontstaan van een persoonlijk wezen binnen de materiële schepping inhoudt, veronderstelt een direct handelen van God, een bijzondere roeping tot leven en tot een relatie van een Jij tot een ander jij. Uitgaande van de Bijbelteksten beschouwen wij de persoon als een subject dat nooit tot de categorie van een object kan worden gereduceerd.

Het zou echter ook verkeerd zijn te denken dat de andere levende wezens beschouwd moeten worden als pure objecten die onderworpen zijn aan de willekeurige heerschappij van het menselijk wezen. Wanneer de natuur alleen maar wordt gezien als een object van profijt en belang, dan brengt dat ook ernstige gevolgen voor de maatschappij met zich mee. De opvatting die de willekeur van de sterkste ondersteunt, heeft een geweldige ongelijkheid, ongerechtigheid en geweld voor het grootste gedeelte van de mensheid bevorderd, omdat de hulpbronnen het eigendom worden van wie het eerste komt of van wie de macht heeft: de winnaar krijgt alles. Het ideaal van harmonie, gerechtigheid, broederschap en vrede dat Jezus voorhoudt, staat lijnrecht tegenover dit model en Hij bracht dit zo tot uitdrukking, toen Hij verwees naar de machten van zijn tijd: “De heersers der volkeren regeren hen met ijzeren vuist en de groten maken misbruik van hun macht over hen. Dit mag bij u niet het geval zijn; wie onder u groot wil worden, moet dienaar van u zijn” (Mt. 20, 25-26)[b:Mt. 20, 25-26].

Het einddoel van de gang van het heelal ligt in de volheid van God, die reeds door Christus is bereikt, spil van de universele rijping. In dit perspectief dient men...In dit perspectief dient men de bijdrage van p. Teilhard de Chardin te zien. vgl: Tijdens een bezoek aan een chemisch-farmaceutische fabriek[[[5958]]] vgl: Aan Pater George V. Coyne, S.J., directeur van de Pauselijke Sterrenwacht[[[5959]]] vgl: Almachtige, barmhartige God[[[3067]]] Zo voegen wij nog een argument toe om elke despotische en onverantwoorde overheersing van de andere schepsels door het menselijk wezen af te wijzen. Het uiteindelijke doel van de andere schepsels zijn niet wij. Integendeel, alle gaan samen met ons en door ons verder naar het gemeenschappelijke doel dat God is, in een transcendente volheid waar de verrezen Christus alles omarmt en verlicht. Het menselijke wezen, dat begiftigd is met intelligentie en liefde en wordt aangetrokken door de volheid van Christus, is immers geroepen alle schepsels terug te brengen naar hun Schepper.

Met aandrang zeggen dat het menselijk wezen beeld van God is, zou ons niet moeten doen vergeten dat ieder schepsel een functie heeft en geen enkel overbodig is. Heel het materiële heelal is een taal van de liefde van God, van zijn mateloze genegenheid voor ons. Bodem, water, bergen, alles is liefkozing van God. De geschiedenis van de eigen vriendschap met God ontwikkelt zich altijd in een geografische ruimte die een zeer persoonlijke betekenis krijgt, en ieder van ons bewaart in zijn geheugen plaatsen waarvan de herinnering hem heel goed doet. Wie tussen de bergen is opgegroeid of als kind naast een beekje zat om te drinken, of wie op een plein van zijn wijk speelde, voelt zich, wanneer hij naar die plaatsen terugkeert, geroepen zijn eigen identiteit terug te krijgen.

God heeft een schitterend boek geschreven “waarvan de letters de menigte schepsels zijn die in het heelal aanwezig zijn”. Psalm 18 A - God schiep de glans van de zon, (6)[[5961|(6)]] De bisschoppen van Canada hebben goed tot uitdrukking gebracht dat geen enkel schepsel buiten deze manifestatie van God valt: “Van de meest weidse panorama’s tot de zwakste vormen van leven is de natuur een voortdurende bron van verwondering en eerbied. Zij is bovendien een voortdurende openbaring van het goddelijke”. 1[[6006]] De bisschoppen van Japan hebben van hun kant iets heel suggestiefs gezegd: “Ieder schepsel gewaar worden dat de lofzang van zijn bestaan zingt, is leven met vreugde in de liefde van God en de hoop”. 89[[6007]] Deze beschouwing van de schepping maakt het ons mogelijk door ieder ding een onderricht te ontdekken dat God ons wil meedelen, omdat “voor een gelovige het kijken naar de schepping ook het luisteren naar een boodschap, het horen van een paradoxale en stille stem is”. De heerlijkheid van de Drie-eenheid in de schepping, (5)[[5963|(5)]] Wij kunnen zeggen dat “er naast de eigenlijke openbaring, die vervat is in de Heilige Schrift, dus een goddelijke manifestatie is in het schitteren van de zon en het vallen van de nacht”. Luisteren naar het Woord en de Geest in de kosmische openbaring, (3)[[5964|(3)]] Wanneer het menselijk wezen aandacht schenkt aan deze manifestatie, leert het zichzelf in relatie met de andere schepsels te erkennen: “Ik druk mijzelf uit, wanneer ik de wereld uitdruk; ik onderzoek mijn sacraliteit, wanneer ik die van de wereld ontcijfer”. 216[[6008]]

Het geheel van het heelal laat met zijn vele relaties het best de onuitputtelijke rijkdom van God zien. De heilige Thomas van Aquino heeft op een wijze manier onderstreept dat veelheid en verscheidenheid voortkomen “uit de bedoeling van de eerste agens”, Die heeft gewild dat “wat aan ieder ding ontbreekt, door de andere dingen wordt aangevuld om de goddelijke goedheid te vertegenwoordigen” Summa Theologiae, Prima Pars q. 47 a. 1[[t:ia q. 47 a. 1]], omdat “zijn goedheid niet voldoende door één schepsel kan worden vertegenwoordigd”. Summa Theologiae, Prima Pars q. 47 a. 1[[t:ia q. 47 a. 1]] Daarom moeten wij de verscheidenheid van de dingen in hun vele relaties aanvaarden. Summa Theologiae, Prima Pars q. 47 a. 1[[t:ia q. 47 a. 2 ad 1]] Summa Theologiae, Prima Pars q. 47 a. 1[[t:ia q. 47 a. 3]] Men begrijpt dan ook beter het belang en de betekenis van ieder schepsel, als men het beschouwt in het geheel van Gods plan. De Catechismus[1] leert het volgende: “De onderlinge afhankelijkheid van de schepselen is door God gewild. De zon en de maan, de ceder en het bloempje, de adelaar en de mus: het schouwspel van hun oneindige verscheidenheid en ongelijkheid betekent dat geen enkele schepsel aan zichzelf genoeg heeft. Zij bestaan slechts in onderlinge afhankelijkheid om elkaar wederzijds aan te vullen, ten dienste van elkaar”. Catechismus van de Katholieke Kerk, 340[[1|340]]

Wanneer men zich de weerspiegeling van God in alles wat bestaat, realiseert, bespeurt het hart het verlangen de Heer te prijzen om al zijn schepselen en Hem samen met Hem te aanbidden, zoals zichtbaar wordt in het zeer mooie lied van de heilige Franciscus van Assisi:

“Wees geprezen, mijn Heer, met al uw schepselen vooral zuster zon N.v.d.v.: In het Italiaans is...N.v.d.v.: In het Italiaans is de zon ('frate sole') mannelijk en de maan ('sora luna'), die de dag is, en door wie Gij ons verlicht. En zij is schoon en stralend met grote glans: van U, Allerhoogste, is zij het zinnebeeld...

Wees geprezen, mijn Heer, om broeder maan en de sterren, aan de hemel hebt Gij ze gevormd, helder en kostbaar en mooi.

Wees geprezen, mijn Heer, om broeder wind en om de lucht en de wolken en het kalme weer en ieder jaargetijde, waardoor Gij uw schepselen ondersteuning geeft.

Wees geprezen, mijn Heer, om zuster water, die zeer nuttig en nederig en kostbaar en zuiver is.

Wees geprezen, mijn Heer, om broeder vuur, waardoor Gij de nacht verlicht: en hij is mooi en vrolijk en krachtig en sterk”. Fonti Francescane 340[[926]]

De bisschoppen van Brazilië hebben benadrukt dat, behalve dat heel de natuur een manifestatie van God is, zij de plaats is van zijn tegenwoordigheid. In ieder schepsel woont zijn levendmakende Geest, die ons oproept tot een relatie met Hem. vgl: 53-54[[[6009]]] De ontdekking van deze tegenwoordigheid stimuleert in ons de ontwikkeling van de “ecologische deugden”. 61[[6009]] Maar wanneer wij dit zeggen, laten wij dan niet vergeten dat er ook een oneindige afstand bestaat, dat de dingen van deze wereld niet de volheid van God bezitten. Anders zouden wij de schepselen ook geen goed kunnen doen, omdat wij hun eigen en authentieke plaats niet zouden erkennen en uiteindelijk onrechtmatig van hen zouden eisen wat zij in hun kleinheid ons niet kunnen geven.

De schepselen van deze wereld mogen niet worden beschouwd als een goed zonder eigenaar: “Gij spaart echter alles, omdat het van U is, Gij Heer, die al wat leeft bemint” (Wijsh. 11, 26)[b:Wijsh. 11, 26]. Dit leidt tot de overtuiging dat wij allen, als wezens van het heelal en geschapen door dezelfde Vader, met elkaar verbonden zijn door onzichtbare banden en een soort universele familie vormen, een verheven gemeenschap die ons aanzet tot een heilig, liefdevol en nederig respect. Ik wil eraan herinneren dat “God ons zo nauw met de wereld die ons omgeeft, heeft verbonden dat de woestijnvorming van de bodem als het ware een ziekte is voor ieder en wij mogen klagen over het uitsterven van een soort, als was het een verminking”. Evangelii Gaudium, 215[[4984|215]]

Dat betekent niet alle levende wezens gelijkstellen en het menselijk wezen de bijzondere waarde ontnemen die tegelijkertijd een ontzettende verantwoordelijkheid inhoudt. En dit brengt evenmin een vergoddelijking van de aarde met zich mee, die ons de roeping zou ontnemen om ermee samen te werken en de broosheid ervan te beschermen. Deze opvattingen zouden uiteindelijk een nieuwe gebrek aan evenwicht te weeg brengen in een poging de werkelijkheid die ons vragen stelt, te ontvluchten. vgl: Caritas in Veritate, 14[[[2254|14]]] Men ziet soms een obsessie om de menselijke persoon iedere voorrang te ontzeggen en wordt er een strijd voor de andere soorten gevoerd die wij niet op gang brengen om de gelijke waardigheid onder de menselijke wezens te verdedigen. Zeker, het moet ons met zorg vervullen dat er met de andere levende wezens op een onverantwoordelijke wijze wordt omgegaan, maar ons zou vooral de geweldige ongelijkheid die er onder ons bestaat, moeten verontwaardigen, omdat wij het blijven tolereren dat sommigen zich waardiger dan de ander beschouwen. Wij merken niet meer dat sommigen zich voortslepen in een vernederende ellende, terwijl anderen zelfs niet weten wat ze moeten doen met hetgeen ze bezitten, ijdel te koop lopen met een vermeend superioriteitsgevoel en een dergelijk niveau van verspilling achterlaten, dat men onmogelijk zou kunnen veralgemenen, zonder de planeet te verwoesten. Wij blijven in de feiten toestaan dat sommigen zich meer mens dan anderen voelen, alsof ze met grotere rechten geboren waren.

Een gevoel van innige gemeenschap met de andere wezens in de natuur kan niet authentiek zijn, als er tegelijkertijd in het hart geen tederheid, medeleven en bezorgdheid is voor de menselijke wezens. De inconsequentie van wie strijdt tegen de handel in dieren die dreigen uit te sterven, maar totaal onverschillig blijft voor mensenhandel, geen belangstelling heeft voor de armen of vastbesloten is een ander menselijk wezen dat hem niet aanstaat, te vernietigen, is duidelijk. Dat brengt de zin van de strijd voor het milieu in gevaar. Het is niet toevallig dat in het gezang waarin Hij God prijst, de heilige Franciscus toevoegt: “Wees geprezen, mijn Heer, om hen die vergeven om uw liefde”. Alles is met elkaar verbonden. Daarom is er een bezorgdheid voor het milieu vereist die verbonden is met een oprechte liefde voor de menselijke wezens en een voortdurende inzet betreffende de problemen van de maatschappij.

Anderzijds is, wanneer het hart waarlijk openstaat voor een universele gemeenschap, niets en niemand van die broederschap uitgesloten. Dientengevolge is het ook waar dat onverschilligheid of wreedheid tegen de andere schepsels van deze wereld uiteindelijk altijd op de een of andere manier wordt overgebracht op de behandeling die wij aan andere mensen voorbehouden. Het hart is slechts één kant, en het zal niet lang duren, voordat de ellende die ertoe brengt een dier te mishandelen, wordt ook zichtbaar in de relatie met andere personen. Iedere mishandeling van welk schepsel dan ook “is in strijd met de menselijke waardigheid”. Catechismus van de Katholieke Kerk, 2418[[1|2418]] Wij kunnen ons niet beschouwen als mensen die werkelijk liefhebben, als wij een gedeelte van de werkelijkheid buitensluiten. “Vrede, gerechtigheid en behoud van de schepping zijn drie kwesties die nauw met elkaar zijn verbonden, die men nooit zal kunnen scheiden, zodat ze afzonderlijk kunnen worden behandeld, op straffe van opnieuw te vervallen tot reductionisme”. Sobre la relación del hombre con la naturaleza[[5995]] Alles staat in relatie tot elkaar en wij allen, menselijke wezens, zijn verenigd als broeders en zusters in een wonderbaarlijke pelgrimstocht, verbonden door de liefde die God voor elk van zijn schepselen heeft en die ons ook onderling met tedere genegenheid verenigt met zuster zon, broeder maan, broeder rivier en moeder aarde.

Vandaag zijn gelovigen en niet-gelovigen het eens over het feit dat de aarde in wezen een gemeenschappelijke erfenis is waarvan de vruchten ten nutte komen van allen. Voor gelovigen wordt dit een kwestie van trouw aan de Schepper, omdat God de wereld voor allen heeft geschapen. Dientengevolge moet iedere benadering een maatschappelijk perspectief integreren dat rekening houdt met de fundamentele rechten van de meest benadeelden. Het beginsel van de onderwerping van privébezit aan de universele bestemming van goederen en daarom het universele recht op het gebruik ervan is “een gouden regel” van maatschappelijk gedrag en het “eerste beginsel van iedere ethisch-maatschappelijke orde.” Laborem Exercens, 19[[712|19]] De christelijke traditie heeft het recht op privé-eigendom nooit als absoluut of onaantastbaar erkend en heeft de maatschappelijke functie van iedere vorm van privé-eigendom duidelijk beklemtoond. De heilige Johannes Paulus II heeft zeer nadrukkelijk aan deze leer herinnerd, zeggende dat “God de aarde aan heel het menselijk geslacht heeft gegeven, opdat zij alle leden ervan onderhoudt zonder iemand buiten te sluiten of te bevoorrechten”. Centesimus Annus, 31[[3|31]] Dit zijn zwaarwegende en krachtige woorden. Hij heeft erop gewezen dat ”een type van ontwikkeling dat de persoonlijke en maatschappelijke, economische en politieke rechten van de mens, met inbegrip van de rechten van de naties en de volken, niet zou eerbiedigen en bevorderen, werkelijk mensonwaardig zou zijn”. Sollicitudo Rei Socialis, 33[[350|33]] Met grote duidelijkheid heeft hij uitgelegd dat “de Kerk wel het legitieme recht op privé-eigendom verdedigt, maar ook niet minder duidelijk leert dat op ieder privé-eigendom altijd een maatschappelijke hypotheek drukt, opdat de goederen tot de algemene bestemming dienen die God eraan heeft gegeven”. Daarom zegt hij dat “het niet overeenkomstig Gods plan is deze gave zo te beheren dat de weldaden ervan alleen maar ten voordele zijn van enkele weinigen”. De aarde is een gave van God voor alle mensen[[5966]] Dit stelt serieus de onrechtvaardige gewoonten van een gedeelte van de mensheid ter discussie. vgl: Vrede met God, de Schepper, vrede met de gehele schepping, 8[[[1932|8]]]

De rijke en de arme hebben een gelijke waardigheid, omdat “de Heer hen allen heeft gemaakt” (Spr. 22, 2)[b:Spr. 22, 2], “Hij zelf klein en groot heeft gemaakt (Wijsh. 6, 7)[b:Wijsh. 6, 7] en “de zon laat opgaan over slechten en goeden” (Mt. 5, 45)[b:Mt. 5, 45]. Dit heeft praktische consequenties, zoals die welke door de bisschoppen van Paraguay werden geformuleerd: “Ieder boer heeft het natuurlijke recht een redelijk lapje grond te bezitten, waar hij zijn huis op kan bouwen, werken voor het levensonderhoud van zijn gezin en zekerheid kan hebben betreffende zijn eigen bestaan. Dit recht moet worden gegarandeerd, opdat het uitoefenen ervan niet schijn, maar werkelijk is. En dit betekent dat de boer, behalve dat hij de titel van eigenaar heeft, moet kunnen rekenen op de middelen van technische vorming, leningen, verzekeringen en toegang tot de markt”. El campesino paraguayo y la tierra [[6011]]

Het milieu is een collectief goed, een erfenis van heel de mensheid en een verantwoordelijkheid van allen. Als iemand er een deel van bezit, dan is dat alleen maar om het te beheren ten nutte van allen. Als wij dat niet doen, belasten wij ons geweten ermee dat wij het bestaan van de ander ontkennen. Daarom hebben de bisschoppen van Nieuw-Zeeland zich afgevraagd wat het gebod “gij zult niet doden” te betekenen heeft, wanneer “een twintig procent van de wereldbevolking in een dergelijke mate hulpbronnen verbruikt dat zij de arme volken en de toekomstige generaties ontnemen wat zij nodig hebben om te overleven”. Statement on Environmental Issues, Wellington [[6012]]

Jezus maakt zich het Bijbels geloof in God de Schepper eigen en benadrukt een fundamenteel gegeven: God is Vader. (Mt. 11, 25)[[b:Mt. 11, 25]] In de dialogen met zijn leerlingen nodigde Jezus hen uit de vaderrelatie te erkennen die God heeft met al zijn schepselen, en herinnerde Hij hen met een ontroerende tederheid eraan hoe ieder van die schepselen in zijn ogen belangrijk is: “Kan men niet vijf mussen kopen voor twee stuivers? Toch vergeet God niet een van hen” (Lc. 12, 6)[b:Lc. 12, 6]. “Let eens op de vogels in de lucht: ze zaaien niet en maaien niet en verzamelen niet in schuren, maar uw hemelse Vader voedt ze” (Mt. 6, 26)[b:Mt. 6, 26].

De Heer kon de anderen uitnodigen te letten op de schoonheid die er in de wereld is, omdat Hijzelf in voortdurend contact stond met de natuur en daaraan een aandacht vol genegenheid en verwondering besteedde. Wanneer Hij iedere hoek van zijn land doorkruiste, hield Hij stil om de door zijn Vader gezaaide schoonheid te aanschouwen en nodigde Hij zijn leerlingen uit te beseffen dat de dingen een goddelijke boodschap bevatten: “Slaat uw ogen op en kijkt naar de velden; ze staan wit, rijp voor de oogst” (Joh. 4, 35)[b:Joh. 4, 35]. “Het Rijk der hemelen gelijkt op een mosterdzaadje, dat iemand op zijn akker zaaide. Weliswaar is dit het kleinste zaadje, maar wanneer het is opgeschoten, is het groter dan de andere tuingewassen: het wordt een boom” (Mt. 13, 31-32)[b:Mt. 13, 31-32]. Laborem Exercens, 27[[712|27]]

Jezus leefde in volledige harmonie met de schepping en de anderen stonden verbaasd: “Wat voor iemand is dat toch, dat zelfs de winden en de zee Hem gehoorzamen?” (Mt. 8, 27)[b:Mt. 8, 27]. Hij verscheen niet als een van de wereld gescheiden asceet of als een vijand van de aangename dingen van het leven. Met verwijzing naar zichzelf zei Hij: “Kijk, die gulzigaard en wijndrinker” (Mat. 11, 19). Hij stond ver van de filosofieën af die het lichaam, de materie en de werkelijkheden van deze wereld verachtten. Deze ongezonde dualismen hebben echter in de loop der eeuwen een aanzienlijke invloed gehad op sommige christelijke denkers en het Evangelie misvormd. Jezus werkte met zijn handen en stond dagelijks in contact met de door God geschapen materie om daaraan met zijn vaardigheid van handwerksman vorm te geven. Hier dient te worden gewezen op het feit dat het grootste gedeelte van zijn leven gewijd is aan deze inspanning in een eenvoudig bestaan dat geen enkele verwondering wekte: “Is dat niet de timmerman, de zoon van Maria?” (Mc. 6, 3)[b:Mc. 6, 3]. Zo heeft Hij het werk geheiligd en er een bijzondere waarde aan verleend tot rijping van ons. De heilige Johannes Paulus II leerde dat “de mens door in vereniging met Christus die voor ons is gekruisigd, de inspanning van het werk te verdragen in zekere zin met de Zoon van God meewerkt aan de verlossing van de mensheid”. Laborem Exercens, 19[[712|19]]

Volgens de christelijk opvatting van de werkelijkheid loopt de bestemming van de hele schepping via het mysterie van Christus, die vanaf het begin tegenwoordig is: “Het heelal is geschapen door Hem en voor Hem” (Kol. 1, 16)[b:Kol. 1, 16]. vgl: 8, 1-2; 13, 3-6: PG 6, 457-458; 467. Daarom kon de heilige Justinus spreken over “zaden van het woord” in de wereld[[[1127]]] De proloog van het Johannesevangelie (Joh. 1, 1-18)[b:Joh. 1, 1-18] laat de scheppende activiteit van Christus als goddelijk Woord (Logos) zien. Maar deze proloog verrast door zijn bewering dat dit Woord “vlees is geworden” (Joh. 1, 14). Een Persoon van de Drie-eenheid heeft zich gevoegd in de geschapen kosmos en het lot ervan tot aan het kruis heeft gedeeld. Vanaf het begin van de wereld, maar op een bijzondere wijze te beginnen bij de menswording, is het mysterie van Christus op een verborgen wijze werkzaam in het geheel van de natuurlijke werkelijkheid zonder daardoor de autonomie ervan aan te tasten.

Het Nieuwe Testament spreekt ons niet alleen van de aardse Jezus en zijn zo concrete en liefdevolle relatie met de wereld. Het laat ons dit ook zien als de Verrezene en Verheerlijkte, aanwezig in heel de schepping met zijn universele heerschappij: “Want in Hem heeft God willen wonen in heel zijn volheid, om door Hem het heelal met zich te verzoenen en vrede te stichten door het bloed aan het kruis vergoten, om alles in de hemelen en op de aarde te verzoenen, door Hem alleen” (Kol. 1, 19-20)[b:Kol. 1, 19-20]. Dit richt ons op het einde der tijden, wanneer de Zoon de Vader alles zal overhandigen, zodat “God alles in alles is” (1 Kor. 15, 28)[b:1 Kor. 15, 28]. Zo doen de schepselen van deze wereld zich aan ons niet meer voor als een puur natuurlijke werkelijkheid, omdat de Verrezene ze op mysterieuze wijze omgeeft en richt op een bestemming van volheid. Dezelfde bloemen op het veld en de vogels die Hij verwonderd aanschouwde met zijn menselijke ogen, zijn nu vol van zijn lichtende tegenwoordigheid.

Het dient ons tot niets de symptomen te beschrijven, als wij de menselijke wortel van de ecologische crisis niet erkennen. Er is een wijze om het leven en het menselijk handelen te begrijpen die verkeerd is en de werkelijkheid zodanig weerspreekt dat zij haar vernietigt. Waarom kunnen wij niet hierbij blijven stilstaan om erover na te denken? Ik stel daarom dan ook voor ons te concentreren op het heersende technocratische paradigma en de plaats die het menselijk wezen en zijn handelen in de wereld daarin innemen.

De mensheid is een nieuw tijdperk binnengetreden waarin de macht van de technologie ons voor een tweesprong plaatst. Wij zijn de erfgenamen van twee eeuwen geweldige golven van verandering: de stoommachine, de spoorweg, de telegraaf, de elektriciteit, de auto, het vliegtuig, de chemische industrieën, de moderne geneeskunde, de informatica en meer recent de digitale revolutie, de robotica, de biotechnologieën en de nanotechnologieën. Het is juist zich te verheugen over deze vorderingen en enthousiast te raken ten opzichte van de ruime mogelijkheden die deze voortdurende nieuwigheden voor ons openen, omdat “wetenschap en techniek een schitterend product zijn van de menselijke creativiteit, die een gave van God is”. Ontmoeting met wetenschappers en vertegenwoordigers van de Universiteit van de Verenigde Naties, Hiroshima, (3)[[2393|(3)]] De verandering van de natuur voor utilitaire doeleinden is vanaf het begin een kenmerk van het menselijk geslacht en zo “brengt” de techniek “de spanning van de menselijke geest tot uitdrukking bij het stapsgewijs overwinnen van bepaalde materiële beperkingen”. "Slachtoffers en gaven hebt gij niet gewild, maar Gij hebt voor mij een lichaam bereid", (69)[[2264|(69)]] De technologie heeft talloze kwaden die het menselijk wezen troffen en beperkten, bestreden. Wij kunnen niet anders dan de bereikte vooruitgang, vooral in de geneeskunde, de techniek en op het gebied van de communicatie waarderen en er dankbaar voor zijn. En hoe zouden wij niet erkentelijk zijn voor alle inspanningen van veel wetenschappers en technici die alternatieven voor een houdbare ontwikkeling hebben uitgewerkt?

De technische wetenschap is, als zij juist is georiënteerd, in staat niet alleen werkelijke belangrijke dingen tot stand te brengen om de kwaliteit van leven van het menselijk wezen te verbeteren, van de voorwerpen voor huishoudelijk gebruik tot de grote transportmiddelen, bruggen, gebouwen, openbare ruimten. Zij is ook in staat het schone voort te brengen en het menselijk wezen, ondergedompeld in de materiële wereld, de “sprong” te laten maken naar de wereld van de schoonheid. Kan men de schoonheid van een vliegtuig of van sommige wolkenkrabbers ontkennen? Er zijn kostbare schilder- of muziekwerken die tot stand zijn gebracht, doordat men zijn toevlucht nam tot nieuwe technische instrumenten. Zo maakt men in het verlangen van de kunstenaar en in wie naar deze schoonheid kijkt, de sprong naar een zekere echt menselijke schoonheid.

Wij kunnen echter niet ontkennen dat de atoomenergie, de biotechnologie, de informatica, de kennis van ons eigen DNA en andere vermogens die wij hebben verworven, ons een huiveringwekkende macht geven. Wat meer is, zij geven degenen die de kennis en vooral de economische macht hebben om deze uit te buiten, een indrukwekkende macht over het geheel van het menselijk geslacht en de hele wereld. Nooit heeft de mensheid zoveel macht over zichzelf gehad en niets garandeert dat zij deze goed zal gebruiken, vooral als men kijkt naar de wijze waarop zij er gebruik van maakt. Het is voldoende te herinneren aan de atoombommen die midden in de twintigste eeuw zijn geworpen, evenals aan de grote inzet van de technologie die door het nazisme, het communisme en andere totalitaire regiems ten toon werd gespreid ten dienste van het afslachten van miljoenen mensen, zonder te vergeten dat vandaag de oorlog beschikt over steeds dodelijkere instrumenten. In welke handen bevindt zich zoveel macht en in welke kan ze komen? Het is vreselijk gevaarlijk dat zij ligt bij een klein gedeelte van de mensheid.

Men is geneigd te geloven dat “ieder verwerven van macht eenvoudigweg vooruitgang is, groei van veiligheid, nut, welzijn, levenskracht, volheid van waarden”, Würzburg, 19659, 87[[5297]] alsof de werkelijkheid, het goede en de waarheid spontaan zouden opbloeien uit de macht zelf van de technologie en de economie. Het feit is dat “de moderne mens niet is opgevoed tot een juist gebruik van macht”, Würzburg, 19659, 87[[5297]] omdat de immense technische groei gepaard is gegaan met een ontwikkeling van het menselijk wezen wat verantwoordelijkheid, waarden en bewustzijn betreft. Iedere tijd neigt ernaar een schaarse zelfkennis van de eigen grenzen te ontwikkelen. Daarom is het mogelijk dat vandaag de mensheid niet de ernst ziet van de uitdagingen waarmee zij wordt geconfronteerd, en “de mogelijkheid dat de mens zijn macht verkeerd gebruikt, neemt voortdurend toe”, wanneer “er geen normen voor vrijheid, maar alleen maar voor vermeende eisen van nut en zekerheid bestaat”. Würzburg, 19659, 87-88[[5297]] Het menselijk wezen is niet volledig autonoom. Zijn vrijheid wordt ziek, wanneer het zich overgeeft aan de blinde krachten van het onbewuste, van de onmiddellijke behoeften, van het egoïsme, van het brute geweld. In deze zin is het menselijk wezen onbeschermd blootgesteld aan zijn eigen macht, die blijft groeien, zonder de instrumenten te hebben om deze te controleren. Het kan beschikken over oppervlakkige mechanismen, maar wij kunnen stellen dat het de mens ontbreekt aan een adequaat hechte ethiek, een cultuur en een spiritualiteit die hem werkelijk een grens stellen en hem binnen een heldere zelfbeheersing beteugelen.

Het fundamentele probleem is een ander, nog dieper liggend probleem; de wijze waarop de mensheid in feite de technologie en de ontwikkeling ervan samen met een homogeen en eendimensionaal paradigma heeft opgepakt. In een dergelijk paradigma komt een opvatting over het subject naar voren die steeds meer in het logisch-rationele proces het object dat zich daarbuiten bevindt, begrijpt en zo bezit. Dit subject manifesteert zich bij het vaststellen van de wetenschappelijke methode met haar experimenteren, dat reeds expliciet een techniek van bezit, overheersing en verandering is. Het is alsof het subject tegenover een vormeloze werkelijkheid zou staan die geheel ter beschikking staat van zijn manipulatie. Het ingrijpen van het menselijk wezen in de natuur heeft altijd plaatsgevonden, maar lange tijd heeft dit het karakter gehad van een begeleiden, een ondersteunen van de door de dingen zelf geboden mogelijkheden. Het betrof het ontvangen van hetgeen de natuurlijke werkelijkheid als uit eigen hand op zich mogelijk maakt. Daarentegen is wat nu belangrijker is, al het mogelijke uit de dingen te halen door overal de menselijke hand op te leggen, die de neiging heeft de werkelijkheid zelf van hetgeen zij voor zich heeft, te negeren of te vergeten. Daarom zijn het menselijk wezen en de dingen opgehouden elkaar vriendschappelijk de hand te schudden en zijn zo elkaars tegenstanders geworden. Van hieruit komt men gemakkelijk tot de idee van een oneindige of onbeperkte groei, die de economen, de theoretici op het gebied van financiën en technologie zo enthousiast heeft gemaakt. Dat veronderstelt de leugen omtrent de oneindige beschikbaarheid van de goederen van de planeet, die ertoe leidt deze “uit te persen” tot aan de grens en daaroverheen. Het betreft de verkeerde veronderstelling dat “er een onbegrensde hoeveelheid energie en bruikbare middelen bestaat, dat de onmiddellijke regeneratie ervan mogelijk is en dat de negatieve effecten van het manipuleren van de natuur gemakkelijk kunnen worden gecompenseerd”. Compendium van de Sociale Leer van de Kerk, 462[[769|462]]

Daarom kunnen wij stellen dat er aan de vele moeilijkheden van de huidige wereld vooral de, niet altijd bewuste, neiging ten grondslag ligt om de methodologie en de doeleinden van de technische wetenschap vorm te geven overeenkomstig een paradigma van begrip dat het leven van de personen en het functioneren van de maatschappij conditioneert. De effecten van het toepassen van dit model op de gehele, menselijk en maatschappelijke werkelijkheid constateert men in het verval van het milieu, maar dit is alleen maar een teken van het reductionisme dat het menselijk leven en de maatschappij in al hun dimensies treft. Men moet erkennen dat de producten van de techniek niet neutraal zijn, omdat zij een kader vormen dat uiteindelijk de levensstijlen conditioneert, en de maatschappelijke mogelijkheden sturen in de richting van de belangen van bepaalde machtsgroepen. Sommige keuzes die louter instrumenteel lijken, zijn in werkelijkheid keuzes die betrekking hebben op een type maatschappelijk leven dat men wil ontwikkelen.

Het is onvoorstelbaar dat men een ander cultureel paradigma ondersteunt en zich van de techniek bedient als een puur instrument, omdat vandaag het technocratisch paradigma zo overheersend is geworden dat het moeilijk is af te zien van de middelen ervan, en het nog moeilijker is deze te gebruiken zonder door de logica ervan te worden overheerst. Het is contra cultureel geworden om voor een levensstijl te kiezen met doeleinden die althans voor een gedeelte onafhankelijk kunnen zijn van de techniek, de kosten en de globaliserende en massificerende macht ervan. De techniek heeft immers de neiging ervoor te zorgen dat niets buiten haar ijzeren logica blijft en “de mens, die de hoofdrolspeler hierin is, weet dat het in laatste instantie noch om nut, noch om welzijn, maar om overheersing gaat; overheersing in de extreme betekenis van het woord”. Daarom “tracht zij de elementen van de natuur en tegelijk die van het menselijk bestaan te begrijpen”. Zo worden het beslissingsvermogen, de meest authentieke vrijheid en de ruimte voor alternatieve creativiteit van het individu beperkt. Würzburg, 19659, 63-64[[5297]]

Het technocratisch paradigma heeft de neiging ook zijn eigen macht uit te oefenen op de economie en de politiek. De economie accepteert iedere technologische ontwikkeling met het oog op de winst zonder aandacht te besteden aan eventuele negatieve gevolgen voor het menselijk wezen. Het geld verstikt de werkelijke economie. Men heeft de les van de mondiale financiële crisis niet geleerd en zeer traag leert men die van de achteruitgang van het milieu. In enkele kringen wordt beweerd dat de huidige economie en de technologie alle milieuproblemen zullen oplossen, evenals men met een niet academisch taalgebruik beweert dat de problemen van de honger en de ellende van de wereld eenvoudig zullen worden opgelost met de groei van de markt. Het is geen kwestie van economische theorieën, die vandaag misschien niemand durft te verdedigen, maar van het toepassen ervan bij de feitelijke ontwikkeling van de economie. Zij die het niet met evenzoveel woorden zeggen, steunen het met de feiten, wanneer zij zich niet lijken te bekommeren om een juist productieniveau, een betere verdeling van de rijkdom, een verantwoorde zorg voor het milieu of de rechten van de toekomstige generaties. Met hun houding bevestigen zij dat de doelstelling van maximalisering van de winsten voldoende is. De markt alleen waarborgt echter niet een integrale menselijke ontwikkeling en maatschappelijke cohesie. vgl: Caritas in Veritate, 35[[[2254|35]]] In de tussentijd hebben wij een “soort verkwistende en op consumeren gerichte superontwikkeling, die op onaanvaardbare wijze in strijd is met de aanhoudende situaties van mensonterende ellende”, vgl: Caritas in Veritate, 22[[[2254|22]]] terwijl men niet snel genoeg economische instellingen en maatschappelijke programma’s uitwerkt die het de armsten mogelijk maken op een reguliere wijze toegang te hebben tot de basale hulpbronnen. Men realiseert zich niet voldoende wat de diepste wortels zijn van de huidige onevenwichtigheid, die ook te maken heeft met de gerichtheid, de doeleinden, de betekenis en de maatschappelijke context van de technologische en economische groei.

De aan de technologie eigen specialisatie houdt in dat het aanzienlijk veel meer moeite kost om een algemeen overzicht te hebben. De versplintering van de kennis vervult haar functie op het ogenblik dat zij komt tot concrete toepassingen, maar vaak leidt deze ertoe het gevoel te verliezen voor het geheel, de relaties die er bestaan tussen de dingen, de weidse horizont, het gevoel dan dan irrelevant wordt. Ditzelfde feit verhindert adequate wegen te ontdekken om de meest complexe problemen van de huidige wereld op te lossen, vooral de problemen van het milieu en de armen, die men niet kan aanpakken door van één gezichtspunt of één soort belang uit te gaan. Een wetenschap die pretendeert oplossingen te bieden voor de grote kwesties, zou noodzakelijkerwijze rekening moeten houden met alles wat de kennis heeft voortgebracht op andere terreinen van de kennis, filosofie en sociale ethiek inbegrepen. Maar dat is een wijze van handelen die men tegenwoordig moeilijk kan opbrengen. Daarom kan men evenmin werkelijk ethische referentiehorizonten erkennen. Het leven wordt een zich verlaten op de omstandigheden die worden geconditioneerd door de techniek, verstaan als de belangrijkste bron om het bestaan te interpreteren. In de concrete werkelijkheid die aan ons vragen stelt, verschijnen verschillende symptomen die de fout, zoals het verval van het milieu, de angst, het verlies van de zin van het leven en van het samen-leven laten zien. Zo blijkt nogmaals dat “de werkelijkheid boven het idee gaat”. Evangelii Gaudium, 231[[4984|231]]

De ecologische cultuur kan niet worden gereduceerd tot een reeks urgente en gedeeltelijke antwoorden op de problemen die zich met betrekking tot het verval van het milieu, de uitputting van de natuurlijke hulpbronnen en de vervuiling voordoen. Het zou een andere kijk, een denken, een politiek, een opvoedkundig programma, een levensstijl en een spiritualiteit moeten zijn die vorm geven aan een bestaan ten overstaan van het voortschrijden van de techniek. Anders kunnen ook de beste ecologisch initiatieven uiteindelijk opgesloten raken binnen dezelfde geglobaliseerde logica. Alleen maar zoeken naar een technische remedie voor ieder milieuprobleem dat zich voordoet, betekent zaken isoleren die in werkelijkheid met elkaar verbonden zijn, en de ware en diepste problemen van het wereldsysteem verbergen.

Het is echter mogelijk de blik opnieuw te verruimen en de menselijke vrijheid is in staat de technologie te beperken, haar een richting te geven en haar ten dienste te stellen van een ander type vooruitgang, gezonder, menselijker, socialer en integraler. De bevrijding van het heersende technocratische paradigma vindt in feite bij enkele gelegenheden plaats. Bij voorbeeld, wanneer gemeenschappen van kleine producenten kiezen voor minder bevuilende productiesystemen en daarbij een niet consumptistisch model van leven, geluk en samen-leven steunen. Of wanneer de techniek zich allereerst erop richt de concrete problemen van de ander op te lossen, zich ervoor inzettend hem te helpen een leven met meer waardigheid en minder lijden te hebben. En ook, wanneer het scheppend zoeken naar het schone en de beschouwing ervan erin slagen de objectiverende macht te overstijgen in een soort van redding die tot stand komt in het schone en in de persoon die het aanschouwt. Authentieke menselijkheid, die uitnodigt tot een nieuwe synthese, lijkt als het ware nauwelijks waarneembaar te wonen te midden van de technologische beschaving zoals een nevel die filtert onder een gesloten deur. Zal het ondanks alles een blijvende belofte blijven die ontluikt als een hardnekkig verzet van wat authentiek is?

De mensen lijken overigens intussen niet meer te geloven in een gelukkige toekomst, zij vertrouwen niet meer blindelings op een betere toekomst, uitgaande van de huidige toestand van de wereld en de technische vaardigheden. Zij worden zich ervan bewust dat de vooruitgang van wetenschap en techniek niet gelijk is aan de vooruitgang van de mensheid en de geschiedenis en vermoeden dat er andere wegen zijn voor een gelukkige toekomst. Desondanks kunnen zij zich evenmin voorstellen dat zij afzien van de mogelijkheden die de techniek biedt. De mensheid is diepgaand veranderd en de opeenstapeling van voortdurende nieuwigheden heiligt een vluchtigheid die ons met oppervlakkigheid, in één richting trekt. Het wordt moeilijk halt te houden om de diepgang in het leven weer terug te krijgen. Als de architectuur een tijdgeest weerspiegelt, dan brengen de megastructuren en de in serie gebouwde huizen de geest van de geglobaliseerde techniek tot uitdrukking, waarbij de voortdurende nieuwigheid van de producten zich verenigt met een drukkende verveling. Laten wij hier niet in berusten en laten wij niet afzien ons vragen te stellen over de doeleinden en de zin van alles. Anders zullen wij alleen maar de stand van zaken legitimeren en behoefte hebben aan meer surrogaten om de leegte te verdragen.

Wat er aan het gebeuren is, stelt ons voor de noodzaak in een moedige culturele revolutie voort te gaan. Wetenschap en techniek zijn niet neutraal, maar kunnen vanaf het begin tot het einde van een proces verschillende bedoelingen en mogelijkheden bevatten en op verschillende manieren gestalte krijgen. Niemand wil terugkeren naar het stenen tijdperk, maar het is noodzakelijk tempo terug te nemen om op een andere wijze naar de werkelijkheid te kijken, de positieve en houdbare ontwikkelingen te verzamelen en tegelijkertijd de waarden en grote doeleinden die door een megalomane ongeremdheid zijn vernietigd, weer terug te krijgen.

Het moderne antropocentrisme heeft uiteindelijk paradoxaal de technische rede boven de werkelijkheid gesteld, omdat dit menselijk wezen “de natuur niet meer voelt als geldige norm, noch als levende toevlucht. Het ziet haar zonder hypothese objectief als ruimte en materie waarbinnen een werk moet worden verwezenlijkt waarop men zich volledig moet storten, en het maakt niet uit wat het resultaat daarvan zal zijn”. Würzburg, 19659, 63[[5297]] Zo wordt de intrinsieke waarde van de wereld gebagatelliseerd. Maar als de mens zijn ware plaats niet opnieuw ontdekt, begrijpt het op een adequate wijze zichzelf niet en weerspreekt het uiteindelijk de eigen werkelijkheid. “Niet alleen de aarde is aan de mens gegeven, die haar gebruiken moet met eerbiediging van de oorspronkelijke bedoeling, volgens welke ze hem geschonken is als een goed, maar ook de mens is aan zichzelf gegeven door God en hij moet daarom de natuurlijke en zedelijke structuur respecteren waarmee hij begiftigd is”. Centesimus Annus, 38[[3|38]]

In de moderne tijd heeft er een opmerkelijke antropocentrische buitensporigheid plaatsgevonden die in een andere gedaante iedere verwijzing naar iets gemeenschappelijks en iedere poging de maatschappelijke banden te versterken blijft ondermijnen. Daarom is het ogenblik gekomen om opnieuw aandacht te besteden aan de werkelijkheid met de grenzen die zij stelt en die op hun beurt de mogelijkheid vormen van een gezondere en vruchtbaardere menselijke en maatschappelijke ontwikkeling. Een niet adequate presentatie van de christelijke antropologie heeft uiteindelijk een verkeerde opvatting bevorderd van de relatie van de mens met de wereld. Vaak is een Prometheïsche droom van heerschappij over de wereld doorgegeven, die de indruk heeft gewekt dat zorg voor de natuur iets voor zwakke figuren is. Een juiste interpretatie van de idee over de mens als heer van het heelal is daarentegen dit te verstaan als verantwoordelijke beheerder. vgl: 3.3.2[[[6013]]]

Het gebrek aan bezorgdheid om de schade aan de natuur en het effect van de beslissingen op het milieu te meten is alleen maar een duidelijke weerspiegeling van een geïnteresseerdheid om de boodschap te erkennen die in de structuren zelf van de natuur staat geschreven. Wanneer men in de werkelijkheid zelf niet het belang van een arme, van een menselijke embryo, van iemand met een handicap - om maar enkele voorbeelden te noemen -, erkent, zal men moeilijk de kreten van de natuur kunnen horen. Alles is met elkaar verbonden. Als het menselijk wezen zich onafhankelijk van de werkelijkheid verklaart en zich tot absoluut heerser maakt, dan verbrokkelt de basis zelf van zijn bestaan, omdat “de mens in plaats van zijn rol als medewerker van God in het scheppingswerk te vervullen zich in Gods plaats stelt en zo uiteindelijk de opstand van de natuur oproept”. Centesimus Annus, 37[[3|37]]

Deze situatie brengt ons tot een permanente schizofrenie, die gaat van een technocratische vervoering, die andere wezens geen eigen waarde toekent, tot een reactie van het ontzeggen van iedere bijzondere waarde aan het menselijk wezen. Maar men kan de mensheid niet buiten beschouwing laten. Er zal geen nieuwe relatie met de natuur zijn zonder een nieuw menselijk wezen. Er is geen ecologie zonder een adequate antropologie. Wanneer de menselijke persoon alleen maar wordt beschouwd als nog een wezen als andere, dat voortkomt uit het spel van het toeval of een fysieke determinisme, “(dreigt) in het geweten van de mensen het verantwoordelijkheidsbewustzijn te verminderen”. Als u de vrede wilt bevorderen, bescherm dan de schepping, 2[[3069|2]] Een scheef gegroeid antropocentrisme moet niet noodzakelijkerwijs een “biocentrisme” laten voorgaan, omdat dat een nieuw gebrek aan evenwicht zou invoeren, dat niet alleen de problemen niet oplost, maar andere toevoegt. Men kan van de mens geen engagement met betrekking tot de wereld vragen, als men niet tegelijkertijd zijn bijzondere vermogens van kennis, wil, vrijheid en verantwoordelijkheid erkent en op hun juiste waarde schat.

De kritiek op een scheef gegroeid antropocentrisme zou evenmin de waarde van de relaties tussen personen op het tweede plan moeten plaatsen. Als de ecologische crisis een naar voren komen of een uiterlijke manifestatie is van een ethische, culturele en geestelijke crisis van de moderne tijd, dan hoeven wij ons geen illusie te maken dat wij onze relatie met de natuur en het milieu weer gezond kunnen maken, zonder alle fundamentele menselijke relaties weer gezond te maken. Wanneer het christelijke denken voor de mens aanspraak maakt op een bijzondere waarde boven de andere schepsels, geeft het ruimte voor een waardering van iedere menselijke persoon en stimuleert zo het erkennen van de ander. Het openstaan voor een “jij”, dat in staat is te kennen, lief te hebben en een dialoog aan te gaan, blijft de grote adel van de menselijke persoon. Daarom is het met betrekking tot een adequate relatie met de schepping niet nodig de sociale dimensie van het menselijk wezen te bagatelliseren, evenmin als zijn transcendente dimensie, zijn openstaan voor het goddelijke “Jij”. Men kan immers niet een relatie met het milieu naar voren brengen en de relatie met de andere personen en met God buiten beschouwing laten. Dat zou een romantisch, als een ecologische schoonheid vermomd individualisme en een verstikkend zich opsluiten in immanentie zijn.

Daar alles in relatie staat, is de verdediging van de natuur evenmin verenigbaar met de rechtvaardiging van abortus. Een educatieve weg voor de aanvaarding van de ons omgevende zwakke wezens, die soms hinderlijk of storend zijn, lijkt niet uitvoerbaar, wanneer men een menselijk embryo geen bescherming biedt, hoewel de komst ervan ongemak en moeilijkheden met zich meebrengt: “Als de persoonlijke en sociale zin voor de aanvaarding van een nieuw leven verloren gaat, dan verdorren ook andere voor het sociale leven nuttige vormen van aanvaarding”. Caritas in Veritate, 28[[2254|28]]

Het wachten is nog op de ontwikkeling van een nieuwe synthese die de valse vormen van dialectiek van de laatste eeuwen overwint. Het Christendom zelf denkt, zich trouw houdend aan zijn identiteit en de schat aan waarheid die het van Jezus Christus heeft gekregen, steeds over zichzelf na en drukt zich opnieuw uit in dialoog met de nieuwe historische situaties en laat zo zijn eeuwige nieuwheid opbloeien. vgl: Cap. 23: PL 50, 688: "Ut annis scilicet consolidetur, dilatetur tempore, sublimetur aetate."[[[1104]]]

Een scheef gegroeid antropocentrisme veroorzaakt een verkeerde levensstijl. In de Apostolische Exhortatie Evangelii Gaudium[4984] hebt ik verwezen naar het praktisch relativisme dat onze tijd kenmerkt en dat “nog gevaarlijker is dan dat op het gebied van de leer”. Evangelii Gaudium, 80[[4984|80]] Wanneer de mens zichzelf in het middelpunt plaatst, geeft het uiteindelijk de absolute voorrang aan zijn directe belangen en heel de rest wordt betrekkelijk. Daarom zou het niet hoeven te verbazen dat zich samen met de alomtegenwoordigheid van het technologisch paradigma en de verering van de onbeperkte menselijke macht in de subjecten dit relativisme ontwikkelt, waarbij alles irrelevant wordt, als het niet de eigen onmiddellijke belangen dient. Hierin is een logica die het mogelijk maakt te begrijpen hoe verschillende houdingen, die tegelijkertijd het verval van het milieu en het maatschappelijk verval veroorzaken, elkaar voeden.

De cultuur van het relativisme is dezelfde ziekte als die welke iemand ertoe brengt van iemand anders te profiteren en hem louter te behandelen als object door hem te verplichten tot gedwongen werk of hem vanwege een schuld tot slavernij te brengen. Dezelfde logica leidt ertoe kinderen seksueel te misbruiken of ouderen in de steek te laten die voor de eigen belangen niet van nut zijn. Het is ook de innerlijke logica van wie zegt: laten wij de economie regelen door de onzichtbare krachten van de markt, omdat de schadelijke effecten ervan op maatschappij en natuur onvermijdelijke zijn. Als er buiten de bevrediging van de eigen aspiraties en de onmiddellijke noden geen objectieve waarheden, noch vaste beginselen zijn, wat voor grenzen kunnen dan de mensenhandel, de georganiseerde misdaad, de drugshandel, de handel in bloeddiamanten en huiden van dieren die gevaar lopen uit te sterven, hebben? Is het niet dezelfde relativistische logica die de aanschaf van organen van de armen rechtvaardigt om ze te verkopen of te gebruiken voor experimenten, of het afdanken van kinderen, omdat zij niet beantwoorden aan de wens van hun ouders? Het is dezelfde logica van ”gebruiken en weggooien”, die zoveel afval produceert alleen maar door het ongeordende verlangen meer te verbruiken dan wat men werkelijk nodig heeft. En dan moeten wij niet denken dat politieke programma’s of de kracht van de wet voldoende zullen zijn om gedragingen te vermijden die het milieu treffen; immers, wanneer de cultuur ontaardt en men geen enkele objectieve waarheid of universeel geldige beginselen meer erkent, zullen wetten alleen maar worden verstaan als iets dat willekeurig wordt opgelegd, en als hindernissen, die moeten worden vermeden.

Bij elke opzet van een integrale ecologie die de mens niet uitsluit, is het onontbeerlijk de waarde van de arbeid te integreren, die door de heilige Johannes Paulus II met zoveel wijsheid in zijn encycliek Laborem Exercens[712] is ontwikkeld. Wij herinneren eraan dat God volgens het Bijbelverhaal de mens in de pas geschapen tuin plaatste (Gen. 2, 15)[[b:Gen. 2, 15]] niet alleen om de zorgen voor het bestaande op zich te nemen (behoeden), maar om er te werken, opdat het vruchten zou voortbrengen (bebouwen). De arbeiders en de handwerkslieden “houden de goederen van deze wereld in stand” (Sir. 38, 33)[b:Sir. 38, 33]. In werkelijkheid is het menselijk ingrijpen dat een verstandige ontwikkeling van de schepping begunstigt, de meest geëigende wijze om ervoor te zorgen, omdat dit inhoudt een instrument van God te worden om te helpen de mogelijkheden die Hijzelf in de dingen heeft geschreven, naar boven te laten komen: “De Heer laat de aarde geneeskrachtige kruiden voortbrengen en een verstandig man versmaadt die niet” (Sir. 38, 4)[b:Sir. 38, 4].

Als wij proberen te denken aan wat de geëigende relaties van de mens met de wereld die het omgeeft, zijn, is het noodzakelijk een juiste opvatting over arbeid te hebben, omdat, als wij spreken over de relatie van de mens tot de dingen, zich de vraag stelt omtrent de zin en het doel van de invloed van de mens op de werkelijkheid. Wij hebben het niet alleen over het handwerk of het bewerken van de aarde, maar over iedere activiteit die een of andere verandering van het bestaande inhoudt, van het uitwerken van een maatschappelijke studie tot het project van een technologische ontwikkeling. Iedere vorm van arbeid veronderstelt een idee over de relatie die het menselijk wezen kan of moet aanknopen met wat anders is dan hij. De christelijke spiritualiteit heeft samen met de contemplatieve verwondering over de schepsels die wij in de heilige Franciscus van Assisi vinden, ook een rijk en gezond idee ontwikkeld over arbeid, zoals wij dat bijvoorbeeld ontmoeten in het leven van de zalige Charles de Foucauld en zijn leerlingen.

Laten wij ook iets oppakken uit de lange kloostertraditie. Aan het begin begunstigde zij in zekere zin de vlucht uit de wereld door zo te trachten zich te verwijderen van de decadentie van de stad. Daarom zochten de monniken de woestijn, ervan overtuigd dat het de geschikte plaats was om de tegenwoordigheid van God te herkennen. Vervolgens wilde de heilige Benedictus van Norcia dat zijn monniken in gemeenschap leefden en daarbij gebed en studie verenigden met handwerk (Ora et labora). Dit invoeren van handwerk dat van spirituele betekenis is doortrokken, bleek revolutionair zijn. Men leerde rijping en heiliging te zoeken in een vervlechting van bezinning en arbeid. Deze manier van het beleven van de arbeid stelt ons meer in staat tot de zorg en het respect voor het milieu, vervult onze relatie met de wereld van een gezonde soberheid.

Wij stellen dat “de mens de ontwerper, het centrum en het doel van het gehele sociaaleconomische leven is”. Gaudium et Spes, 63[[575|63]] Wanneer desalniettemin in het menselijk wezen het vermogen om te aanschouwen en te respecteren verloren gaat, worden de voorwaarden geschapen dat het idee van arbeid wordt verdraaid. vgl: Centesimus Annus, 37[[[3|37]]] Men moet er altijd aan denken dat de mens tegelijkertijd “in staat is zelf de verantwoordelijke bewerker te zijn van zijn materiële verbetering, zijn morele vooruitgang, de volledige vervulling van zijn geestelijke bestemming”. Populorum Progressio, 34[[266|34]] Arbeid zou de omgeving moeten zijn voor deze veelvormige persoonlijke ontwikkeling, waar veel dimensies van het leven mee gaan spelen; creativiteit, planning van de toekomst, ontwikkeling van vermogens, beoefening van waarden, communicatie met anderen, een houding van verering. Daarom eist de maatschappelijke werkelijkheid van de wereld van vandaag meer dan de beperkte belangen van de ondernemingen en een discutabele economische rationaliteit dat “als prioriteit het doel wordt nagestreefd alle mensen toegang tot werk te verschaffen”. Caritas in Veritate, 32[[2254|32]]

Wij zijn vanaf onze schepping geroepen tot arbeid. Men moet niet trachten de menselijke arbeid steeds meer te vervangen door technologische vooruitgang: door zo te doen zou de mensheid zichzelf vernietigen. Arbeid is een noodzaak, is een deel van de zin van het leven op deze aarde, een weg van rijping, menselijke ontwikkeling en persoonlijke verwezenlijking. In deze zin moet het helpen van de armen met geld altijd een voorlopige remedie zijn om het hoofd te bieden aan noodsituaties. Het ware doel zou altijd moeten zijn hun door arbeid een waardig leven toe te staan. De oriëntatie van de economie heeft echter een soort technologische vooruitgang bevorderd die erop gericht is de productiekosten te reduceren door de vermindering van de arbeidsplaatsen die door machines worden vervangen. Het is nog een wijze waarop het handelen van het menselijk wezen zich tegen zichzelf kan keren. Het verminderen van arbeidsplaatsen “heeft ook een negatieve uitwerking op economisch vlak door voortgaande erosie van het ‘sociale kapitaal’, ofwel door het ondermijnen van het geheel van betrekkingen die op vertrouwen, betrouwbaarheid en het naleven van de regels gebaseerd zijn, en die onontbeerlijk zijn voor ieder samen leven van burgers”. Caritas in Veritate, 32[[2254|32]] Uiteindelijk “is de menselijke prijs ook de economische prijs en eisen economische misstanden ook een menselijke prijs”. Caritas in Veritate, 32[[2254|32]] Ervan afzien te investeren in mensen om meer onmiddellijke winst te bereiken is een zeer slechte zaak voor de maatschappij.

Wil het mogelijk blijven werk te bieden, dan is het onontbeerlijk een economie te bevorderen die een diversificatie van productie en creativiteit van ondernemen begunstigt. Er is bijvoorbeeld een grote verscheidenheid aan landbouwsystemen voor voedsel op kleine schaal, die het merendeel van de wereldbevolking blijft voeden, waarbij een beperkt gedeelte van het gebied en het water wordt gebruikt en minder afval wordt geproduceerd, hetzij op kleine stukjes bouwland en in moestuinen, als bij de jacht en de bosbouw, hetzij bij de visserij. De schaaleconomieën dwingen vooral in de agrarische sector de kleine boeren hun land te verkopen of van hun traditionele culturen af te stappen. Pogingen van enkelen van hen om andere, meer gediversifieerde vormen van productie te ontwikkelen blijken nutteloos op grond van de moeilijkheid om toegang te krijgen tot de regionale of wereldmarkten of omdat de infrastructuur van verkoop en vervoer ten dienste staat van de grote ondernemingen. De autoriteiten hebben het recht en de verantwoordelijkheid maatregelen te nemen die een duidelijke en krachtige steun zijn voor de kleine producenten en de diversificatie van de productie. Voor een economische vrijheid waarvan allen werkelijk profijt hebben, kan het soms noodzakelijk zijn degenen die de meeste middelen en financiële macht bezitten, grenzen te stellen. Het eenvoudig verkondigen van economische vrijheid, wanneer echter de werkelijke omstandigheden het verhinderen dat velen er in werkelijkheid toegang toe hebben, en de toegang tot werk wordt verminderd, wordt een tegenstrijdig verhaal dat de politiek geen eer aandoet. De activiteit van ondernemer, die een nobele roeping is, gericht op welvaart en de verbetering van de wereld voor allen, kan een zeer vruchtbare methode zijn om de streek waarin de activiteiten plaatsvinden, een impuls te geven, vooral als men begrijpt dat het scheppen van arbeidsplaatsen een onontbeerlijk onderdeel is van de dienst aan het algemeen welzijn.

In de filosofische en theologische visie op de mens en de schepping die ik heb trachten voor te houden, blijkt duidelijk dat de menselijke persoon met de bijzondere eigenschap van zijn rede en zijn wetenschap niet een externe factor is die volkomen moet worden uitgesloten. Hoewel het menselijk wezen in de planten- en dierenwereld kan ingrijpen en zich ervan kan bedienen, wanneer dat noodzakelijk is voor zijn leven, leert de Catechismus[1] toch dat proefnemingen op dieren alleen maar gewettigd zijn, als “ze binnen redelijke perken blijven en ertoe bijdragen mensen te verzorgen of mensenlevens te redden”. Catechismus van de Katholieke Kerk, 2417[[1|2417]] Hij herinnert er met kracht aan dat de macht van de mens grenzen heeft en dat “ dieren nutteloos laten lijden of hun leven verspillen in strijd is met de menselijke waardigheid”. Catechismus van de Katholieke Kerk, 2418[[1|2418]] Ieder gebruik en iedere proefneming “vereist een religieuze eerbied voor de heelheid van de schepping”. Catechismus van de Katholieke Kerk, 2415[[1|2415]]

Ik wil hier het evenwichtige standpunt van de heilige Johannes Paulus II innemen, die uitdrukkelijk wees op de weldaden van de wetenschappelijke en technologische vooruitgang, “die ervan getuigen ervan hoe nobel de roeping van de mens is deel te nemen aan het scheppend handelen van God”, maar hij herinnerde er tegelijkertijd aan “dat ieder ingrijpen op het gebied van het ecosysteem er niet omheen kan de consequenties ervan op andere gebieden in aanmerking te nemen”. Vrede met God, de Schepper, vrede met de gehele schepping, 6[[1932|6]] Hij stelde dat de Kerk iedere bijdrage “van de studie en de toepassingen van de moleculaire biologie, aangevuld met andere disciplines zoals de genetica en de technologische toepassing ervan in landbouw en industrie, op prijs stelt”. Moge de wijsheid van de mensheid altijd het wetenschappelijk onderzoek begeleiden, 3[[234|3]] Hoewel hij ook zei dat dit niet de weg moet vrijmaken voor “genetische manipulatie zonder onderscheid”, Vrede met God, de Schepper, vrede met de gehele schepping, 7[[1932|7]] die de negatieve effecten van deze ingrepen negeert. Het is onmogelijk de menselijke creativiteit af te remmen. Als men een kunstenaar niet kan verbieden zijn creatieve begaafdheid tot uitdrukking te brengen, kan men evenmin degenen hinderen die bijzondere gaven bezitten voor wetenschappelijke en technologische ontwikkeling en van wie de begaafdheden door God ten dienste van de ander zijn geschonken. Tegelijkertijd kan men niet anders dan de doeleinden, de effecten, de context en de ethische beperkingen van die menselijke activiteit, die een vorm van macht met grote risico’s is, te heroverwegen.

In dit kader zou iedere reflectie moeten worden geplaatst omtrent het menselijk ingrijpen in de dieren- en plantenwereld, dat tegenwoordig genetische veranderingen inhoudt die door de biotechnologie worden veroorzaakt, met als doel de in de materiële werkelijkheid aanwezige mogelijkheden te exploiteren. Het respect van het geloof voor de rede vraagt aandacht te schenken aan hetgeen de biologische wetenschap zelf, die onafhankelijk met betrekking tot economische belangen is ontwikkeld, kan leren over de biologische structuren en hun mogelijkheden en veranderingen. In ieder geval is een ingreep in de natuur “om haar te helpen zich te ontwikkelen overeenkomstig haar wezen, die van de schepping, die welke door God is gewild”. Genetische manipulatie die het leven van de mens tot een object herleidt, is eigenmachtig en onjuist, 6[[1458|6]]

Het is moeilijk een algemeen oordeel te geven over de ontwikkeling van genetisch gemodificeerde organismen (GMO) bij planten en dieren voor medische doeleinden of in de landbouw, aangezien zij onderling zeer kunnen verschillen en kunnen vragen om verschillende overwegingen. Anderzijds mogen de risico’s niet altijd worden toegeschreven aan de techniek zelf, maar aan een inadequate of excessieve toepassing ervan. In werkelijkheid zijn en worden genetische mutaties vaak door de natuur zelf veroorzaakt. Evenmin zijn de door het menselijk wezen veroorzaakte mutaties een modern verschijnsel. Het domesticeren van dieren, het kruisen van soorten en andere oude en universeel aanvaarde praktijken kunnen vallen binnen deze overwegingen. Het is gepast eraan te herinneren dat het begin van de wetenschappelijke ontwikkelingen betreffende transgenetische gewassen de waarneming is geweest van bacteriën die van nature en spontaan een verandering in het genoom van een plant te weeg brachten. Toch hebben deze processen in de natuur een langzaam ritme, dat niet te vergelijken is met de door de huidige technologische vooruitgang opgelegde snelheid, ook wanneer deze vooruitgang zich baseert op een wetenschappelijke ontwikkeling van eeuwen.

Hoewel wij niet beschikken over definitieve bewijzen omtrent de schade die transgenetische gewassen bij de mens zouden kunnen veroorzaken, en in sommige streken het gebruik ervan een economische groei tot stand heeft gebracht die ertoe heeft bijgedragen enkele problemen op te lossen, komt men belangrijke moeilijkheden tegen die niet moeten worden gebagatelliseerd. In veel streken constateert men ten gevolge van het invoeren van deze culturen een concentratie van productief land in de handen van weinigen, te wijten aan het “voortschrijdend verdwijnen van de kleine producenten, die ten gevolge van het verlies aan landbouwgrond zich verplicht hebben gezien zich te onttrekken aan de directe productie”. 19[[6014]] De meest kwetsbaren onder hen worden tijdelijke werknemers en veel landarbeiders verhuizen uiteindelijk naar ellendige nederzettingen in de steden. Het zich uitbreiden van deze culturen verwoest het complexe weefsel van de ecosystemen, vermindert de verscheidenheid in de productie en treft het heden of de toekomst van de regionale economieën. In verschillende landen ziet men een neiging tot de ontwikkeling van oligopolies in de productie van zaaizaden en andere producten die noodzakelijk zijn voor de verbouwing en de afhankelijkheid wordt erger, als men denkt aan de productie van onvruchtbare zaden, die uiteindelijk de boeren zou kunnen verplichten ze van de producerende ondernemingen te kopen.

Er is ongetwijfeld een voortdurende aandacht nodig die ertoe leidt met alle daarbij betrokken ethische aspecten rekening te houden. Daarom is het noodzakelijk een wetenschappelijk en maatschappelijk debat te waarborgen dat verantwoord en breed is, in staat alle beschikbare informatie in aanmerking te nemen en de dingen bij hun naam te noemen. Soms brengt men niet alle informatie ter tafel, maar selecteert men deze naar de eigen belangen, of die nu politiek, economisch of ideologisch zijn. Dit maakt het moeilijk een evenwichtig en verstandig oordeel betreffende de verschillende kwesties te ontwikkelen, waarbij men alle in het spel zijnde variabelen voor ogen houdt. Het is noodzakelijk te beschikken over plaatsen waar degenen die zich op enige wijze direct of indirect betrokken zouden kunnen zien (landbouwers, verbruikers, autoriteiten wetenschappers, producenten van zaden, de bevolking in de nabijheid van de behandelde velden en anderen) in debat kunnen gaan en hun problemen uiteen kunnen zetten of toegang kunnen hebben tot een uitgebreide en betrouwbare informatie om beslissingen te nemen die gericht zijn op het tegenwoordige en toekomstige algemeen welzijn. De kwestie van de genetisch gemodificeerde gewassen (GMO) is gecompliceerd van aard en vereist dat zij in al haar aspecten wordt aangepakt en dit zou tenminste om een grote krachtsinspanning vragen verschillende lijnen van autonoom en interdisciplinair onderzoek te financieren die een nieuw licht daarop kunnen werpen.

Van de andere kant is het verontrustend dat sommige ecologische bewegingen de integriteit van het milieu verdedigen en terecht eisen grenzen te stellen aan wetenschappelijk onderzoek, terwijl zij soms dezelfde beginselen niet toepassen op het menselijk leven. Dikwijls rechtvaardigt men dat alle grenzen worden overschreden, wanneer men experimenteert met levende menselijke embryo’s. Men vergeet dat de onvervreemdbare waarde van een mens veel verder gaat dan de graad van zijn ontwikkeling. Eveneens beschouwt de techniek uiteindelijk elke praktijk gewettigd, wanneer zij de grote ethische beginselen niet erkent. Zoals wij in dit hoofdstuk hebben gezien, zal de techniek, wanneer zij van de ethiek wordt gescheiden, niet gemakkelijk in staat zijn de eigen macht zelf te beperken.

Aangezien alles nauw met elkaar in verband staat en de huidige problemen vragen om een blik die rekening houdt met alle aspecten van de wereldcrisis, stel ik voor nu stil te blijven staan bij een reflectie over de verschillende elementen van een integrale ecologie die duidelijk menselijke en maatschappelijke dimensies bevat.

De ecologie bestudeert de relaties tussen de levende organismen en het milieu waarin zij zich ontwikkelen. Zij vereist ook stil te blijven staan om na te denken en te discussiëren over de voorwaarden van leven en overleven van een maatschappij en daarbij de eerlijkheid te hebben modellen voor ontwikkeling, productie en consumptie ter discussie te stellen. Het is niet overbodig nogmaals met klem naar voren te brengen dat alles met elkaar in verband staat. Tijd en ruimte zijn onderling niet onafhankelijk en evenmin kunnen atomen en subatomaire deeltjes los van elkaar gezien worden. Zoals de verschillende - fysieke, chemische en biologische - componenten van de planeet met elkaar in relatie staan, zo vormen ook de levende soorten een net dat wij nooit definitief kennen en begrijpen. Een groot deel van onze genetische informatie wordt met veel levende wezens gedeeld. Daarom kan fragmentarische en geïsoleerde kennis een vorm van onwetendheid worden, als zij zich ertegen verzet te integreren in een bredere visie op de werkelijkheid.

Wanneer wij het hebben over “milieu”, verwijzen wij ook naar een bijzondere relatie: die tussen de natuur en de maatschappij die haar bewoont. Dit verhindert ons de natuur te beschouwen als iets dat van los van ons staat, of als een pure omlijsting van ons leven. Wij zijn hierin opgenomen, wij zijn een deel ervan en wij zijn ermee verweven. De redenen waarom een plaats wordt vervuild, vragen om een analyse van het functioneren van de maatschappij, haar economie, haar gedrag, de manieren waarop zij de werkelijkheid begrijpt. Gegeven de omvang van de veranderingen, is het niet meer mogelijk een specifiek en onafhankelijk antwoord op ieder gedeelte van het probleem te vinden. Het is fundamenteel integrale oplossingen te zoeken die met de interacties van de natuurlijke systemen onderling en met de maatschappelijke systemen rekening houden. Er zijn geen twee crises afzonderlijk, een milieucrisis en een maatschappelijke crisis, maar één complexe sociale crisis en milieucrisis. De richtlijnen voor een oplossing vragen om een integrale benadering om de armoede te bestrijden, de uitgeslotenen hun waardigheid terug te geven en tegelijkertijd voor de natuur te zorgen.

Op grond van de hoeveelheid en de verscheidenheid van de elementen waarmee men rekening moet houden, wordt het op het ogenblik dat men het effect op het milieu van de concrete activiteit van een onderneming bepaalt, onontbeerlijk onderzoekers een permanente rol te geven en hun interactie te vergemakkelijken met een brede academische vrijheid. Dit voortdurende onderzoek zou tot het inzicht moeten leiden hoe de verschillende schepselen met elkaar in relatie staan en grotere eenheden vormen die wij vandaag “ecosystemen” noemen. Wij houden er niet alleen rekening mee om te bepalen wat een verstandig gebruik ervan is, maar ook omdat ze een intrinsieke waarde hebben die onafhankelijk is van dat gebruik. Evenals elk organisme op zichzelf goed en wonderbaarlijk is op grond van het feit dat het een schepsel van God is, geldt hetzelfde voor het harmonische geheel van organismen in een bepaalde ruimte die functioneert als een systeem. Ook al zijn wij het ons niet bewust, wij zijn van dat geheel voor ons bestaan zelf afhankelijk. Het is noodzakelijk eraan te herinneren dat de ecosystemen meespelen bij het opnemen van kooldioxide, zuivering van water, het bestrijden van ziekten en plagen, de samenstelling van de bodem, de afbraak van afval en bij zeer veel andere diensten die wij vergeten of negeren. Wanneer zij zich dit realiseren, worden veel mensen zich opnieuw ervan bewust dat wij leven en handelen vanuit een werkelijkheid die ons van te voren is gegeven, die aan onze vermogens en ons bestaan voorafgaat. Daarom moet men, wanneer men het heeft over “duurzaam gebruik”, altijd met een beschouwing openen over de vermogens tot herstel van ieder ecosysteem in zijn verschillende sectoren en aspecten.

Van de andere kant neigt de economische groei ernaar automatismen voort te brengen en te homogeniseren om de processen te vereenvoudigen en de kosten te drukken. Daarom is er een economische ecologie nodig, die in staat is ons ertoe te brengen vanuit een brede perspectief naar de werkelijkheid te kijken. Immers, “de bescherming van het milieu zal een noodzakelijk onderdeel moeten uitmaken van het ontwikkelingsproces en zal men niet geïsoleerd mogen bekijken”. Beginsel 4[[6015|(4)]] Maar tegelijkertijd wordt de dringende noodzaak van het humanisme actueel, dat een beroep doet op de verschillende sectoren van de kennis, ook de economische, voor een meer integrale en integrerende visie. Vandaag is de analyse van de milieuproblemen niet te scheiden van de analyse van de context van mens, gezin, werk en stad en van de relatie van iedere persoon met zichzelf, die een bepaalde wijze van zich verhouden tot de ander en het milieu genereert. Er is een interactie tussen de ecosystemen en de verschillende werelden van sociale referentie en zo blijkt nogmaals dat “het geheel meer is dan het deel”. Evangelii Gaudium, 237[[4984|237]]

Als alles met elkaar in relatie staat, brengt ook de gezondheidstoestand van de instellingen van een maatschappij gevolgen met zich mee voor het milieu en de kwaliteit van menselijk leven: “Iedere beschadiging van solidariteit en vriendschap schaadt het milieu”. Caritas in Veritate, 51[[2254|51]] In die zin is een maatschappelijke ecologie noodzakelijkerwijze institutioneel en bereikt geleidelijk de verschillende dimensies die via de lokale gemeenschap en de natie van de primaire sociale cel, het gezin, gaan tot aan het internationale leven. Binnen iedere maatschappelijke laag en tussen de leden ervan ontwikkelen zich de instellingen die de menselijke relaties regelen. Al wat deze schaadt, brengt schadelijke effecten op, zoals het verlies van vrijheid, ongerechtigheid en geweld. Verschillende landen worden bestuurd door een wankel institutioneel systeem ten koste van het lijden van de bevolking en ten gunste van hen die verdienen aan deze stand van zaken. Zowel binnen het landsbestuur als in de verschillende uitdrukkingsvormen van de burgermaatschappij of in de relaties van de bewoners onderling constateert men met een buitengewone regelmaat onwettig gedrag. De wetten kunnen op een correcte wijze tot stand zijn gekomen, maar vaak blijven zij een dode letter. Kan men dan hopen dat de wetgeving en de normen betreffende het milieu werkelijk doeltreffend zijn? Wij weten bijvoorbeeld dat landen met een heldere wetgeving voor de bescherming van de wouden stille getuigen blijven van de regelmatige schending ervan. Bovendien is wat in de ene streek gebeurt, direct of indirect van invloed op de andere streken. Zo veroorzaakt drugsgebruik in de welvarende maatschappijen een constante of groeiende vraag naar producten die uit verarmde gebieden afkomstig zijn, waar gedrag ontaardt, levens worden vernietigd en men uiteindelijk het milieu verpest.

Samen met het natuurlijk erfgoed is er een historisch, artistiek en cultureel erfgoed, dat evenzeer wordt bedreigd. Het maakt deel uit van de gemeenschappelijke identiteit van een plaats en is een basis om een bewoonbare stad te bouwen. Het gaat er niet om iets te vernietigen en nieuwe, hypothetisch meer ecologische, steden te creëren, waar het niet altijd wenselijk lijkt om te leven. Men moet de geschiedenis, de cultuur en de architectuur van een bepaalde plaats integreren en daarbij de oorspronkelijke identiteit ervan waarborgen. Daarom vraagt ecologie ook om zorg voor de culturele rijkdommen van de mensheid in ruimste betekenis van het woord. Meer direct vraagt zij aandacht te besteden aan de lokale culturen op het ogenblik dat er kwesties in verband met het milieu worden geanalyseerd, en daarbij een dialoog tot stand te brengen tussen technologische taal en taal van het volk. Wanneer men opnieuw nadenkt over de relatie van de mens met het milieu, mag cultuur niet uitgesloten worden, namelijk alleen als monumenten van het verleden, maar vooral in haar levende, dynamische en participatieve betekenis.

De consumptistische visie op de mens, die door het raderwerk van de geglobaliseerde economie wordt begunstigd, neigt ertoe de culturen homogeen te maken en de immense culturele verscheidenheid te verzwakken, die een schat van de mensheid is. Beweren dat men alle moeilijkheden door uniforme normenstelsels of met technische ingrepen oplost, leidt daarom ertoe dat de complexiteit van de lokale problemen, die om een actieve deelname van de bewoners vragen, wordt verwaarloosd. De nieuwe processen in voorbereiding kunnen niet altijd worden geïntegreerd in modellen die van buitenaf worden bepaald, maar uit de lokale cultuur zelf voortkomen. Zo moet, evenals het leven en de wereld dynamisch zijn, de zorg van de wereld flexibel en dynamisch zijn. Puur technische oplossingen dreigen te kijken naar symptomen, die niet met de diepste problemen overeenkomen. Het is noodzakelijk zich het perspectief van de rechten van de volken en de culturen eigen te maken en zo te begrijpen dat de ontwikkeling van een maatschappelijke groepering een historisch proces binnen een culturele context veronderstelt en vraagt om een prominente rol van de lokale maatschappelijke acteurs uitgaande van hun eigen cultuur. Evenmin kan men het begrip kwaliteit van leven opdringen, maar moet dit begrepen worden binnen de wereld van symbolen en gewoonten die aan iedere menselijke groepering eigen zijn.

Veel vormen van intense exploitatie en verval van het milieu kunnen niet alleen de lokale middelen van bestaan uitputten, maar ook de maatschappelijke hulpbronnen die een levenswijze hebben toegestaan die een culturele identiteit en een zin van het bestaan en samenleven lange tijd hebben ondersteund. Het verdwijnen van een cultuur kan even ernstig of nog ernstiger zijn dan het verdwijnen van een dier- of een plantensoort. Het opleggen van een naar hegemonie strevende levensstijl die verbonden is met een wijze van produceren, kan even schadelijk zijn als de aantasting van de ecosystemen.

In deze zin is het onontbeerlijk in het bijzonder aandacht te besteden aan de oorspronkelijke gemeenschappen met hun culturele tradities. Het zijn niet eenvoudig één van de minderheden onder de andere, maar zij moeten veeleer de belangrijkste gesprekspartners worden, vooral op het ogenblik dat men overgaat tot grote projecten die hun gebieden betreffen. Voor hen is immers de grond geen economisch goed, maar een gave van god en van de voorouders, die daarin rusten, een heilige ruimte waarmee zij interactie moeten hebben om hun identiteit en waarden te voeden. Wanneer zij in hun gebieden blijven, zijn zij het die het beste hiervoor zorgen. In verschillende delen van de wereld zijn zij het onderwerp van druk om hun gebieden te verlaten en deze vrij te laten voor ontginnings-, landbouw en veeteeltprojecten die geen aandacht besteden aan het verval van natuur en cultuur.

Om te kunnen spreken van een authentieke ontwikkeling, zal het moeten gebeuren dat er een integrale verbetering in de kwaliteit van menselijk leven tot stand komt en dit houdt in dat men de ruimte analyseert waarin het bestaan van de personen zich afspeelt. Het milieu waarin wij leven, beïnvloedt de wijze waarop wij het leven zien, voelen en handelen. Tegelijkertijd maken wij in onze kamer, in ons huis, op onze werkplek en in onze wijk gebruik van het milieu om onze identiteit tot uitdrukking te brengen. Wij spannen ons in ons aan het milieu aan te passen en wanneer dit ongeordend, chaotisch en verzadigd van zichtbare en hoorbare vervuiling is, stelt de overmaat aan prikkels onze pogingen om een geïntegreerde en gelukkige identiteit te ontwikkelen op de proef.

Bewonderenswaardig is de creativiteit en de edelmoedigheid van mensen en groepen die in staat zijn de beperkingen van het milieu om te keren door de ongunstige effecten van conditionering te veranderen en te leren te midden van wanorde en onzekerheid richting aan hun bestaan te geven. Op sommige plaatsen bijvoorbeeld, waar de gevels van de gebouwen zeer zijn achteruitgegaan, zijn er mensen die met veel waardigheid zorgen voor het interieur van hun woningen of zich op hun gemak voelen door de hartelijkheid en vriendschap van de mensen. Het positieve en weldadige maatschappelijke leven van de bewoners verspreidt licht in een op het eerste gezicht onleefbare omgeving. Soms is de menselijke ecologie prijzenswaardig die de armen te midden van zo grote beperkingen weten te ontwikkelen. Het gevoel van verstikking dat door woonagglomeraties en ruimten met een hoge bevolkingsdichtheid wordt veroorzaakt, wordt bestreden, als zich menselijke relaties van nabijheid en warmte ontwikkelen, als zich gemeenschappen vormen, als de beperkingen van het milieu worden gecompenseerd in de innerlijkheid van iedere persoon die zich voelt opgenomen in een net van communicatie en verbondenheid. Zo houdt welke plaats dan ook op een hel te zijn en wordt het de context van een waardig leven.

Bovendien is bewezen dat de uiterste armoede die men in sommige milieus zonder harmonie, ruimte en mogelijkheid voor integratie ervaart, het opkomen vergemakkelijkt van onmenselijke gedragingen en het manipuleren van mensen door criminele organisaties. Voor de bewoners van zeer zwakke wijken aan de periferie kan de dagelijkse ervaring,heen en weer te gaan tussen overbevolking en de sociale anonimiteit van de grote steden, een gevoel van ontworteling opwekken, dat antisociaal gedrag en geweld begunstigt. Toch hecht ik eraan te benadrukken dat de liefde sterker is. Zeer veel mensen zijn in deze omstandigheden in staat banden van saamhorigheid en samen-leven te smeden die de overbevolking veranderen in een ervaring van gemeenschap waarbij de muren van het ik worden geslecht en de grenzen van het egoïsme worden overwonnen. Deze ervaring van gemeenschappelijk heil is wat doorgaans creatieve reacties oproept om een gebouw of een wijk te verbeteren. Sommige auteurs hebben de...Sommige auteurs hebben de waarden laten zien die er bijvoorbeeld leven in de villas, chabolas of favelas van Latijns-Amerika: vgl; Juan Carlos Scannone S.J., “La irrupción del pobre y la lógica de la gratitud”, in Juan Carlos Scannone - Marcelo Perine (edd.), Irrupción del pobre y quehacer filosófico. Hacia una nueva racionalidad, Buenos Aires 1993, 225-230.

Gegeven de onderlinge relatie tussen stedelijke ruimte en menselijk gedrag hebben zij die gebouwen, wijken, openbare ruimten en steden ontwerpen, behoefte aan de bijdrage van verschillenden disciplines die het mogelijk maken de processen, de symboliek en de gedragingen van de mensen te begrijpen. Het zoeken naar schoonheid in het ontwerp is niet voldoende, omdat het dienen van een ander type schoonheid meer waarde heeft: de kwaliteit van leven van de mensen, hun harmonie met de omgeving, ontmoeting en wederzijdse hulp. Ook hierom is het zo belangrijk dat het standpunt van de bewoners van een plaats altijd bijdraagt aan de analyse van de stedenbouwkundige planning.

Het is noodzakelijk te zorgen voor de publieke ruimten, de perspectivische kaders en stedenbouwkundige referentiepunten die ons gevoel van verbondenheid, onze beleving van verworteling, ons “zich thuis voelen” binnen de stad die ons bevat en verenigt, versterken. Het is belangrijk dat de verschillende delen van een stad goed geïntegreerd zijn en dat de bewoners een algemeen overzicht kunnen hebben in plaats van zich op te sluiten in een wijk en zo ervan afzien de hele stad te beleven als een eigen ruimte die met anderen wordt gedeeld. Iedere ingreep in het stedelijke of platteland zou rekening ermee moeten houden hoe de verschillende elementen van de plaats een geheel vormen dat door de bewoners wordt ervaren als een kader dat coherent is aan de rijkdom aan betekenissen ervan. Zo houdt de ander op een vreemdeling te zijn en kan men hem zien als een deel van een “ons” dat wij samen vormen. Om deze reden is het zowel in de stedelijke als de plattelandsomgeving opportuun enkel ruimtes te reserveren waar menselijke ingrepen, die deze voortdurend veranderen, worden vermeden.

Het gebrek aan woningen is een ernstig probleem in veel delen van de wereld, zowel in de plattelandsgebieden als in de grote steden, ook omdat de staatsuitgaven gewoonlijk slechts een gedeelte van de vraag dekt. Niet alleen de armen, maar ook een groot gedeelte van de maatschappij komt serieuze moeilijkheden tegen om een eigen huis te hebben. Het eigendom van een huis is van groot belang voor de waardigheid van de persoon en de ontwikkeling van het gezin. Het betreft een centrale kwestie in de menselijke ecologie. Als op een bepaalde plaats zich reeds chaotische agglomeraten van wankele huizen hebben ontwikkeld, dan gaat het vóór alles om die wijken te urbaniseren en niet de bewoners ervan hun wortels te ontnemen en hen te verdrijven. Wanneer de armen in vervuilde voorsteden of gevaarlijke agglomeraten wonen, “(is het noodzakelijk) om deze mensen elders te vestigen opdat de ellende niet wordt opeengestapeld, moet op voorhand een passende informatie worden verstrekt waarbij een keuze aan fatsoenlijke huizen wordt geboden en waarbij de belanghebbenden rechtstreeks bij het proces worden betrokken”. Compendium van de Sociale Leer van de Kerk, 482[[769|482]] Tegelijkertijd zou de creativiteit ertoe moeten leiden de armoedige wijken binnen een gastvrije stad te integreren. “Hoe mooi zijn de steden die ongezond wantrouwen weten te overwinnen en hen die anders zijn, integreren en die van die integratie een nieuwe factor van ontwikkeling maken! Hoe mooi zijn de steden die ook in hun architectonisch plan vol ruimtes zijn die verbinden, relaties tot stand brengen, de erkenning van de anderen bevorderen!”. Evangelii Gaudium, 210[[4984|210]]

De kwaliteit van leven in de steden houdt grotendeels verband met het vervoer, dat vaak een oorzaak is van groot leed voor de inwoners. In de stad rijden veel auto’s rond die door een of twee personen worden gebruikt, waardoor het verkeer druk wordt, het niveau van de vervuiling omhooggaat, enorme hoeveelheden niet hernieuwbare energie worden verbruikt en het bouwen van meer wegen en parkeergarages, die het stedelijk netwerk schaden, noodzakelijk wordt. Veel deskundigen zijn het eens over de noodzaak voorrang te geven aan het openbaar vervoer. Sommige noodzakelijke maatregelen zullen echter met moeite vreedzaam door de maatschappij worden geaccepteerd zonder een wezenlijke verbetering van dat vervoer, die ten gevolge van de overbevolking in veel steden een onwaardige behandeling van de mensen, ongemak of schaarse frequentie van de voorzieningen en onzekerheid met zich meebrengt.

De menselijke ecologie houdt ook iets zeer dieps in: de noodzakelijke relatie van het menselijk leven met de morele wet die in zijn eigen natuur staat geschreven, een onontbeerlijke relatie om een waardigere omgeving te kunnen creëren. Paus Benedictus stelde dat er “een ecologie van de mens” bestaat, omdat “ook de mens een natuur heeft die men moet eerbiedigen en niet naar believen kan manipuleren”. Het luisterend hart - Reflecties op de onderbouwing van het recht, 7[[4300|7]] In deze lijn moet men erkennen dat ons lichaam ons in een directe relatie met de omgeving en de andere levende wezens plaatst. Het accepteren van het eigen lichaam als een gave van God is noodzakelijk om de hele wereld als een gave van de Vader en gemeenschappelijk huis te aanvaarden en te accepteren; een logica van de heerschappij over het eigen lichaam verandert daarentegen in een soms subtiele logica van de heerschappij over de schepping. Het leren aanvaarden van het eigen lichaam, ervoor te zorgen en de betekenissen ervan te respecteren, is essentieel voor een ware menselijke ecologie. Ook het accepteren van het eigen lichaam in zijn vrouw of man zijn is noodzakelijk om zichzelf te kunnen herkennen in de ander die verschillend is. Zo is het mogelijk met vreugde de specifieke gave van de ander, man of vrouw, als werk van God de Schepper, te accepteren en elkaar te verrijken. Daarom is een houding die pretendeert “het seksuele verschil op te heffen, omdat men zich niet meer met zichzelf kan vergelijken” niet gezond. Het gezin - 10. Mannen en vrouwen (I), 4[[5887|4]]

De ecologie van de mens houdt ook een zeer diepgaand aspect in: de noodzakelijke verhouding van het leven van de mens tot de morele wet, dat in zijn eigen natuur is ingeschreven. Deze relatie is essentieel om een waardige omgeving te kunnen vormen. Paus Benedictus XVI sprak van een ‘ecologie van de mens’, gebaseerd op het feit "dat de mens een natuur heeft die hij moet respecteren en niet naar eigen believen kan manipuleren." Het luisterend hart - Reflecties op de onderbouwing van het recht, 7[[4300|7]] Het is voldoende om te erkennen dat ons lichaam zichzelf vestigt in een rechtstreekse verhouding tot het milieu en tot andere levende wezens. Het aanvaarden van onze lichamen als een geschenk van God is van vitaal belang om de gehele wereld te verwelkomen en te aanvaarden als een geschenk van de Vader en als ons gemeenschappelijke huis. Denkend dat we absolute macht hebben over onze lichamen verandert, vaak op subtiele wijze, in de opvatting dat we absolute macht hebben over de schepping. Het leren aanvaarden van ons lichaam, ervoor te zorgen en zijn volle betekenis te respecteren, is een wezenlijk element voor elke authentieke menselijke ecologie. Ook het waarderen van de vrouwelijkheid of de mannelijkheid van het eigen lichaam is noodzakelijk om mijzelf te kunnen herkennen in een ontmoeting met een ander die van mij verschilt. Op deze wijze kunnen we met vreugde de verscheidene gaven van een andere man of vrouw – het werk van God de Schepper – aanvaarden om daardoor wederzijds verrijkt te raken. Het is geen gezonde houding om "het sekseverschil uit te wissen omdat we er niet meer mee weten om te gaan." Het gezin - 10. Mannen en vrouwen (I), 4[[5887|4]]

De menselijke ecologie is niet te scheiden van het begrip algemeen welzijn, een beginsel dat een centrale en één makende rol speelt in de sociale ethiek. Het is “het totaal van die sociale voorwaarden waardoor zowel groepen als enkelingen hun eigen volmaaktheid vollediger en vlugger kunnen bereiken”. Gaudium et Spes, 26[[575|26]]

Het algemeen welzijn veronderstelt het respect voor de menselijke persoon als zodanig, met fundamentele en onvervreemdbare rechten die gericht zijn op zijn integrale ontwikkeling. Het vereist ook de instrumenten voor maatschappelijke welzijn en maatschappelijke zekerheid en de ontwikkeling van middengroepen door de toepassing van het beginsel van de subsidiariteit. Hieronder komt in het bijzonder het gezin naar voren als primaire cel van de maatschappij. Ten slotte vereist het algemeen welzijn maatschappelijke vrede, dat wil zeggen stabiliteit en veiligheid van een bepaalde orde, die niet wordt verwezenlijkt zonder aandacht voor distributieve gerechtigheid en schending hiervan heeft altijd geweld ten gevolge. Heel de maatschappij - en daarin vooral de staat - heeft de plicht het algemeen welzijn te verdedigen en te bevorderen.

In de huidige omstandigheden van de wereldmaatschappij, waar men zoveel ongerechtigheid tegenkomt en het aantal mensen die worden terzijde geschoven, beroofd van de fundamentele mensenrechten, steeds meer toeneemt, verandert het beginsel van het algemeen welzijn onmiddellijk als logica en onvermijdelijke consequentie in een oproep tot solidariteit en oppositie, bij voorkeur ten gunste van de armsten. Deze keuze vraagt erom de consequenties te trekken van de gemeenschappelijke bestemming van de goederen der aarde, maar vereist, zoals ik heb trachten aan te tonen in de Apostolische Exhortatie Evangelii Gaudium[4984], vgl: Evangelii Gaudium, 186-201[[[4984|186-201]]] vóór alles met de immense waardigheid van de arme in het licht van de diepste geloofsovertuigingen rekening te houden. Men hoeft maar te kijken naar de werkelijkheid om te begrijpen dat vandaag deze keuze een fundamentele ethische vereiste is voor een daadwerkelijke verwerkelijking van het algemeen welzijn.

Het begrip algemeen welzijn betreft ook de toekomstige generaties. De internationale economische crises hebben onverbiddelijk de schadelijke effecten hebben laten zien die het ontkennen van een gemeenschappelijke bestemming met zich meebrengt, waarvan ook degenen die na ons zullen komen, niet kunnen worden uitgesloten. Intussen kan men niet meer spreken over een houdbare ontwikkeling zonder solidariteit tussen de generaties. Wanneer wij denken aan de situatie waarin men de planeet aan de toekomstige generaties achterlaat, treden wij in een andere logica, die van de belangeloze gave die wij ontvangen en meedelen. Als de aarde ons wordt geschonken, kunnen wij niet alleen meer denken vanuit een utilitaristisch criterium van efficiëntie en productiviteit voor individueel profijt. Wij hebben het hier niet over een optionele houding, maar over een wezenlijke kwestie van gerechtigheid, daar de aarde die wij hebben gekregen, ook hen die zullen komen, toebehoort. De bisschoppen van Portugal hebben ertoe aangespoord deze plicht tot gerechtigheid op zich te nemen: “Het milieu vindt zijn plaats in de logica van het krijgen. Het is een lening die iedere generatie krijgt en moet doorgeven aan de volgende generatie”. 20[[6023]] Een integrale ecologie heeft deze ruime visie.

Wat voor soort wereld willen wij doorgeven aan hen die na ons zullen komen, aan de kinderen die aan het opgroeien zijn? Deze vraag betreft niet alleen het milieu afzonderlijk, omdat zij niet opgesplitst kan worden gesteld. Wanneer wij ons de vraag willen stellen omtrent de wereld die wij willen achterlaten, verwijzen wij vooral naar de algemene doelgerichtheid, de zin, de waarden ervan. Als in onze ecologische zorgen deze fundamentele vraag niet doorklinkt, geloof ik niet dat zij belangrijke effecten kunnen hebben. Maar als deze vraag moedig wordt gesteld, dan brengt zij ons onherroepelijk tot andere zeer directe vragen. Met wat voor doel gaan wij door deze wereld? Waartoe zijn wij in dit leven gekomen? Met wat voor doel werken en strijden wij? Waarom heeft deze aarde ons nodig? Daarom is het niet meer voldoende dat wij ons zorgen moeten maken voor de toekomstige generaties. Wij moeten ons realiseren dat de waardigheid van onszelf op het spel staat. Wij zijn de eerste belanghebbenden om een planeet door te geven die bewoonbaar is voor de mensheid die na ons zal komen. Het is een drama voor onszelf, omdat dit verwijst naar de betekenis van onze doorgang op deze aarde.

De catastrofale voorspellingen kunnen niet meer met verachting en ironie bekeken worden. Wij zouden voor de komende generaties teveel puinhopen, woestijnen en vuil kunnen achterlaten. Het ritme van de consumptie, de verspilling en aantasting van het milieu is de mogelijkheden van de planeet te boven gegaan, en wel zodanig dat de huidige levensstijl, daar hij onhoudbaar is, alleen maar kan uitlopen op catastrofen, zoals feitelijk al periodiek gebeurt in verschillende gebeiden. Het afnemen van de effecten van het huidige gebrek aan evenwicht hangt af van wat wij nu doen, vooral als wij denken aan de verantwoordelijkheid die degenen die onder de ergste gevolgen zullen lijden, aan ons zullen toeschrijven.

De moeilijkheid om deze uitdaging serieus te nemen houdt verband met een ethische en culturele achteruitgang waarmee de ecologische gepaard gaat. De man en de vrouw van de postmoderne wereld lopen voortdurend het risico diep individualistisch te worden en veel huidige maatschappelijke problemen moeten in verband worden gebracht met het egoïstisch zoeken naar onmiddellijke bevrediging, met de crises van de banden van gezin en maatschappij, met de moeilijkheden om de ander te erkennen. Vaak heeft men te maken met een excessieve en kortzichtige consumptie van de ouders die de kinderen schaadt, die steeds meer moeilijkheden vinden om een eigen huis te verwerven en een gezin te stichten. Bovendien houdt dit onvermogen om serieus te denken aan de toekomstige generaties verband met ons onvermogen de horizon van onze zorgen te verbreden en te denken aan hoevelen worden buitengesloten van de ontwikkeling. Laten wij onze tijd niet verspillen met te denken aan de armen van de toekomst, het is voldoende ons de armen van vandaag te herinneren, die weinig jaren te leven hebben op deze aarde en niet kunnen blijven wachten. Daarom “is er behalve een loyale solidariteit tussen de generaties ook een dringende morele behoefte om de solidariteit binnen eenzelfde generatie te hernieuwen”. Als u de vrede wilt bevorderen, bescherm dan de schepping, 4[[3069|4]]

Ik heb de huidige situatie van de mensheid trachten te onderzoeken, zowel wat de scheuren betreft die de planeet die wij bewonen, vertoont, als de diep menselijke oorzaken van het verval van het milieu. Hoewel deze beschouwing van de werkelijkheid ons op zich al wijst op de noodzaak van een koerswijziging en suggereert enige actie te ondernemen, trachten wij nu grote trajecten voor een dialoog te schetsen die ons helpen moeten uit de spiraal te komen van zelfvernietiging waarin wij terecht aan het komen zijn.

Vanaf het midden van de vorige eeuw heeft, met het overwinnen van veel moeilijkheden, de tendens om de planeet te beschouwen als een vaderland en de mensheid als een volk dat een gemeenschappelijk huis bewoont, steeds meer opgeld gedaan. Een wereld van onderlinge afhankelijkheid betekent niet alleen maar begrijpen dat de schadelijke gevolgen van de stijlen van leven, productie en consumptie allen treffen, maar vooral ervoor zorgen dat de oplossingen worden voorgesteld vanuit een wereldomvattend perspectief en niet alleen maar ter verdediging van de belangen van enkele landen. De onderlinge afhankelijkheid verplicht ons aan één wereld te denken, aan een gemeenschappelijk project. Maar hetzelfde vernuft dat gebruikt wordt voor een enorme technische ontwikkeling, slaagt er niet in doeltreffende vormen van internationaal beheer te vinden om de ernstige moeilijkheden van milieu en maatschappij op te lossen. Om de fundamentele problemen aan te pakken, die niet door acties van landen afzonderlijk kunnen worden opgelost, wordt een mondiale consensus onontbeerlijk, die bijvoorbeeld ertoe leidt een duurzame en gediversifieerde landbouw te programmeren, hernieuwbare en weinig vervuilende vormen van energie te ontwikkelen, een grotere efficiëntie op het gebied van energie te stimuleren, een adequater beheer van bos- en zeehulpbronnen te bevorderen, voor allen de toegang tot drinkwater te waarborgen.

Wij weten dat de technologie die gebaseerd is op zeer vervuilende fossiele brandstoffen, vooral kolen, maar ook olie en in mindere mate gas -, geleidelijk en zonder dralen moet worden vervangen. In afwachting van een brede ontwikkeling van hernieuwbare energie, die al begonnen zou moeten zijn, is het gewettigd te kiezen voor het minste kwaad of zijn toevlucht te nemen tot voorlopige oplossingen. In de internationale gemeenschap komt men echter niet tot adequate overeenkomsten omtrent de verantwoordelijkheid van degenen die de grootste kosten van de overgang op energiegebied moeten dragen. In de laatste decennia hebben milieukwesties aanleiding gegeven tot een breed publiek debat, dat in de burgermaatschappij ruimte heeft doen ontstaan voor een opmerkelijk engagement en edelmoedige toewijding. Politiek en industrie antwoorden traag en zijn verre van opgewassen tegen de mondiale uitdagingen. In deze zin kan men zeggen dat, terwijl de mensheid van het postindustriële tijdperk misschien zal worden vermeld als een van de meest onverantwoordelijke van de geschiedenis, het te wensen is dat de mensheid aan begin van de 20e eeuw de geschiedenis kan ingaan vanwege het feit dat het edelmoedig de eigen zware verantwoordelijkheden op zich heeft genomen.

De wereldwijde ecologische beweging heeft een lang traject afgelegd, verrijkt door de krachtsinspanning van veel organisaties in de burgermaatschappij. Het zou onmogelijk zijn ze hier allemaal te vermelden, noch de geschiedenis van de bijdragen ervan de revue te laten passeren. Maar dankzij zoveel inzet hebben milieukwesties steeds meer op de publieke agenda gestaan en zijn zij een voortdurende uitnodiging geworden om op lange termijn te denken. Desondanks hebben de wereldtopconferenties over het milieu van de laatste jaren niet aan de verwachtingen beantwoord, omdat zij bij gebrek aan politieke besluitvaardigheid niet gekomen zijn tot werkelijk veelbetekenende en doeltreffende milieuovereenkomsten.

Vermeld dient te worden de topconferentie over de aarde die in 1992 in Rio de Janeiro werd gehouden. Daar is verklaard dat “de mens in het middelpunt staan van de zorg betreffende de houdbare ontwikkeling”. Verklaring van Rio de Janeiro inzake milieu en ontwikkeling, (1)[[6015|(1)]] Hier en daar de inhoud van de Verklaring van Stockholm (1972) hernemend, heeft zij onder andere de internationale samenwerking bekrachtigd inzake de zorg voor het ecosysteem van de hele aarde, de verplichting van wie vervuilt, zich economisch hiermee te belasten, de plicht om het effect van ieder werk of project op het milieu in aanmerking te nemen. Hij heeft als doel voorgesteld de concentraties broeikasgas in de atmosfeer te stabiliseren om de neiging tot globale opwarming terug te draaien. Hij heeft ook een agenda met een actieprogramma en een verdrag over de biologische diversiteit uitgewerkt, beginselen verklaard inzake de bossen. Hoewel die top werkelijk innovatief en profetisch voor zijn tijd was, hebben de overeenkomsten een laag niveau van verwezenlijking gehad, omdat er geen adequate mechanismen van controle, periodiek onderzoek en sanctie op plichtsverzuim in dezen. De verkondigde beginselen blijven vragen om doeltreffende een snelle wegen voor en praktische verwezenlijking.

Onder de positieve ervaringen kan bijvoorbeeld de Conventie van Basel over gevaarlijk afval met een systeem van bekendmaking, vastgestelde niveaus en controles worden vermeld, evenals het verplichtende verdrag over de internationale handel in met uitsterven bedreigde wilde dier- en plantensoorten, dat voorziet in het sturen van delegaties ter controle van een daadwerkelijke uitvoering. Dankzij de Conventie van Wenen voor de bescherming van de ozonlaag en de uitvoering ervan door het Protocol van Montreal en de amendementen hiervan lijkt het probleem van het dunner worden van deze laag in de fase van een oplossing te zijn gekomen.

Wat de zorg van de biologische diversiteit en de woestijnvorming betreft, zijn de vorderingen veel minder veelbetekenend geweest. Wat de klimaatveranderingen betreft, zijn de vorderingen bedroevend laag. De reductie van de broeikasgassen vereist oprechtheid, moed en verantwoordelijkheid, vooral van de kant van de machtigste en meest vervuilende landen. De Conferentie van de Verenigde Naties over de Duurzame Ontwikkeling, Rio+20 genoemd (Rio de Janeiro 2012), heeft een even uitgebreide, als inefficiënte slotverklaring doen uitgaan. De internationale onderhandelingen kunnen niet op een veelbetekenende wijze verder gaan ten gevolge van de standpunten van de landen die aan de eigen nationale belangen de voorkeur geven ten opzichte van het wereldwijde algemeen welzijn. Allen die de gevolgen zullen ondergaan die wij trachten te verdoezelen, zullen zich dit gebrek aan bewustzijn en verantwoordelijkheid herinneren. Terwijl wij deze encycliek aan het uitwerken waren, heeft het debat een bijzondere intensiteit bereikt. Wij gelovigen kunnen niet anders dan God bidden voor een positieve ontwikkeling van het huidige debat, zodat de toekomstige generaties niet te lijden hebben onder de consequenties van onverstandig getreuzel.

Enkele van de strategieën voor een lage uitstoot van vervuilende gassen zijn gericht op de internationalisering van de kosten voor het milieu, met het risico de landen met minder hulpbronnen zware verplichtingen, gelijk aan die van de meest geïndustrialiseerde landen, op te leggen. Het opleggen van deze maatregelen dupeert de landen die het meest behoefte hebben aan ontwikkeling. Op deze wijze wordt er een nieuwe ongerechtigheid toegevoegd onder het mom van de zorg voor het milieu. Ook in dit geval komt men van de regen in de drup. Daar de effecten van de klimaatveranderingen zich gedurende lange tijd zullen doen voelen, ook al zou men nu rigoureuze maatregelen nemen, dan zullen sommige landen met schaarse hulpbronnen hulp nodig hebben om zich aan te passen aan de effecten die reeds zichtbaar worden en hun economieën treffen. Het blijft zeker dat er gemeenschappelijke, maar gedifferentieerde verantwoordelijkheden zijn, eenvoudigweg omdat, zoals de bisschoppen van Bolivia hebben gezegd, “de landen die ten koste van een enorme uitstoot van broeikasgas baat hebben gehad bij een hoog niveau van industrialisering, een grotere verantwoordelijkheid hebben om bij te dragen aan de oplossing van de problemen die zij hebben veroorzaakt”. 86[[6001]]

De strategie van de verkoop van “emissierechten” mag geen nieuwe vorm van speculeren ten gevolge hebben en zou er niet toe dienen om de wereldwijde uitstoot van vervuilende gassen terug te dringen. Dit systeem lijkt een snelle en gemakkelijke oplossing te zijn, waarbij de schijn wordt gewekt van een zeker engagement voor het milieu, dat echter in het geheel niet een radicale verandering, in overeenstemming met de omstandigheden, inhoudt. Integendeel, het kan een truc worden die het toestaat de superconsumptie van sommige landen en sectoren te ondersteunen.

Voor de arme landen moeten het uitroeien van de ellende en de sociale ontwikkeling van hun inwoners prioriteit zijn; tegelijkertijd moeten zij het schandalige niveau van consumptie in enkele bevoorrechte sectoren van hun bevolking onderzoeken en beter de corruptie te lijf gaan. Zeker, zij moeten ook minder vervuilende vormen van energieproductie ontwikkelen, maar hiervoor moeten zij kunnen rekenen op de hulp van de landen die zeer gegroeid zijn ten koste van de huidige vervuiling van de planeet. De directe exploitatie van de overvloedige zonne-energie vereist dat er mechanismen en subsidies worden vastgesteld, zodat de ontwikkelingslanden toegang kunnen hebben tot de overdracht van technologieën, tot technische assistentie en financiële bronnen, maar altijd aandacht schenkend aan de concrete omstandigheden, aangezien “niet altijd op een adequate wijze de compatibiliteit van de installaties met de context waarvoor zij worden ontworpen, op haar juiste waarde wordt geschat”. IV.1[[6016]] De kosten zouden laag zijn in vergelijking met het risico van klimaatveranderingen. In elk geval is het vóór alles een ethische beslissing, gebaseerd op de solidariteit van alle volken.

Het is dringend noodzakelijk internationale verdragen tot stand te brengen, in aanmerking genomen de lokale instanties te zwak zijn om op een doeltreffende wijze in te grijpen. De relaties tussen de staten moeten de soevereiniteit van ieder waarborgen, maar ook trajecten vaststellen die worden overeengekomen om lokale catastrofen te vermijden die uiteindelijk allen zouden schaden. Er zijn wereldwijde regulerende kaders nodig die verplichtingen opleggen en onacceptabele acties verhinderen, zoals het feit dat machtige landen op andere landen afval en hoog vervuilende industrieën afschuiven.

Wij noemen ook het systeem van het beheer van de oceanen. Immers, hoewel er verschillende internationale en regionale conventies zijn geweest, ondermijnen de versnippering en de afwezigheid van strenge reglementerings-, controle- en sanctiesystemen uiteindelijk alle krachtsinspanningen. Het groeiend probleem van het afval in zee en de bescherming van niet alleen de nationale grenzen, maar ook van de zeegebieden blijft een bijzondere uitdaging vormen. Uiteindelijk hebben wij behoefte aan een overeenkomst over regelingen betreffende het beheer voor het hele scala van de zogenoemde wereldwijde gemeenschappelijke goederen.

Dezelfde logica, die het moeilijk maakt drastische besluiten te nemen om de tendens tot globale opwarming terug te draaien, is die welke het niet mogelijk maakt het doel van het uitroeien van de armoede te verwezenlijken. Wij hebben behoefte aan een wereldwijde, meer verantwoorde reactie, die tegelijkertijd het terugdringen van de vervuiling en het aanpakken de ontwikkeling van de arme landen en regio’s inhoudt. Terwijl de 21ste eeuw een beheer handhaaft dat eigen is aan vervlogen tijden, maakt zij een verlies aan macht van de nationale staten mee, vooral omdat de economisch-financiële dimensie met transnationale kenmerken ernaar neigt de politiek te overheersen. In deze context wordt de ontwikkeling van sterkere en efficiënt georganiseerde instellingen onontbeerlijk, met bevoegdheden die onpartijdig worden bepaald door middel van overeenkomsten tussen nationale regeringen en de macht hebben om te sanctioneren. Zoals Benedictus XVI heeft gezegd in de door de sociale leer van de Kerk reeds ontwikkelde lijn: “Om de wereldeconomie te sturen, de door de crisis getroffen economieën te saneren, een verergering van de crisis en daaruit voortvloeiende onevenwichtigheden te voorkomen, om een gepaste integrale ontwapening, veiligheid en vrede tot stand te brengen, om de bescherming van het milieu te waarborgen en om de migratiestromen te reglementeren, is een echt politiek wereldgezag noodzakelijk, zoals door mijn voorganger, de zalige Paus Johannes XXIII, reeds is geschetst”. Caritas in Veritate, 67[[2254|67]] In dit perspectief krijgt de diplomatie een ongekend belang om internationale strategieën te bevorderen die ergere problemen, die allen uiteindelijk zullen treffen, te voorkomen.

Niet alleen zijn er overwinnaars en verliezers onder de landen, maar ook binnen de arme landen waar verschillende verantwoordelijkheden moeten worden vastgesteld. Daarom kunnen kwesties met betrekking tot het milieu en de economische ontwikkeling niet alleen maar ter sprake worden gebracht uitgaande van de verschillen tussen de landen, maar vragen zij erom aandacht te schenken aan de nationale en internationale politiek.

De mogelijkheid van onverantwoord gebruik van menselijke vermogens in aanmerking genomen, heeft iedere staat binnen het eigen gebied de functie, die geen uitstel gedoogt, te plannen, coördineren, waakzaam te zijn en te sanctioneren. Hoe ordent en bewaakt de maatschappij de eigen toekomst in een context van voortdurende technologische vernieuwingen? Een factor die in dezen op doeltreffende wijze regulerend werkt, is het recht, dat de regels voor het gedrag dat in het licht van het algemeen welzijn is toegestaan, vaststelt. De grenzen die een gezonde, volwassen en soevereine maatschappij moet opleggen, betreffen vooruitzichten en voorzorgsmaatregelen, adequate regelingen, waakzaamheid betreffende het toepassen van de normen, het bestrijden van corruptie, operationele controle op het aan de oppervlakte komen van niet gewenste effecten van productieprocessen en passend ingrijpen ten opzichte van onbepaalde of mogelijke risico’s. Er bestaat een groeiende jurisprudentie die erop gericht is de vervuilende effecten van de activiteiten van ondernemingen terug te dringen. Maar de politieke en institutionele structuur bestaat niet alleen om boze praktijken te vermijden, maar ook om de goede praktijken aan te moedigen, om de creativiteit te stimuleren die nieuwe wegen zoekt, om persoonlijke en collectieve initiatieven te vergemakkelijken.

Het drama van een politiek die gefocust is op onmiddellijke resultaten en ook nog wordt gesteund door consumptistische bevolkingen, maakt het noodzakelijk op korte termijn groei te produceren. Omdat ze beantwoorden aan electorale belangen, wagen regeringen zich er niet gemakkelijk aan om de bevolking te irriteren met maatregelen die het consumptieniveau kunnen aantasten of buitenlandse investeringen in gevaar kunnen brengen. Een kortzichtige machtsconstructie remt het opnemen van een vooruitziende milieuagenda binnen de publieke agenda van regeringen. Zo vergeet men dat “tijd boven ruimte gaat”, Evangelii Gaudium, 222[[4984|222]] dat wij steeds vruchtbaarder zijn, wanneer wij er ons om bekommeren processen te genereren in plaats van machtsposities te bekleden. Politieke grandeur manifesteert zich, wanneer men op moeilijke ogenblikken handelt op basis van grootse beginselen en denkend aan het algemeen welzijn op lange termijn. De politieke macht heeft er grote moeite mee deze plicht op te nemen in een project van de natie.

Op sommige plaatsen is men samenwerkingsverbanden aan het ontwikkelen voor de exploitatie van hernieuwbare energie die een lokale zelfstandigheid en zelfs de verkoop van de overtollige productie toestaan. Dit eenvoudige voorbeeld wijst erop dat, terwijl de bestaande wereldorde niet in staat blijkt verantwoordelijkheid te nemen, de lokale instantie het verschil kan maken. Daar kunnen immers een grotere verantwoordelijkheid, een sterk gemeenschapsgevoel, een bijzonder vermogen om voor de ander te zorgen en een edelmoedigere creativiteit, een diepe liefde voor de eigen grond ontstaan, evenals het denken aan wat men kinderen en kleinkinderen achterlaat. Deze waarden hebben zeer diepe wortels in de oorspronkelijke bevolkingen. Daar het recht soms ten gevolge van de corruptie niet voldoende blijkt, is er onder druk van de bevolking een politieke beslissing vereist. De maatschappij moet door middel van niet gouvernementele organen en intermediaire organisaties de regeringen verplichten normenstelsels, procedures en strengere controles te ontwikkelen. Als de burgers de - nationale, regionale en gemeentelijke - politieke macht niet controleren, dan is er ook geen bestrijding van milieuschade mogelijk. Anderzijds kan gemeentelijke wetgeving doeltreffender zijn, als er overeenkomsten zijn tussen naburige volken om eenzelfde milieupolitiek te ondersteunen.

Men kan niet denken aan uniforme recepten, omdat er specifieke problemen en beperkingen van ieder land en iedere streek zijn. Weliswaar kan ook politiek realisme vragen om overgangsmaatregelen en overgangstechnologieën, mits ze maar gepaard gaan met planning en een accepteren van geleidelijke bindende verplichtingen, maar tegelijkertijd is er altijd op nationaal en lokaal niveau veel te doen, bijvoorbeeld het bevorderen van vormen van energiebesparing. Dat houdt in manieren van industriële productie begunstigen met de grootste energetische doelmatigheid en een geringer verbruik van grondstoffen, waarbij producten die vanuit energetisch standpunt bezien weinig doelmatig of meer vervuilend zijn, uit de markt worden gehaald. Wij kunnen hier ook een goed beheer van het vervoer of bouw- en verbouwingstechnieken bij gebouwen vermelden, die het energieverbruik en het niveau van vervuiling terugdringen. Anderzijds kan de lokale politiek zich richten op een verandering in de consumptie, de ontwikkeling van een afval- en recyclingeconomie, op de bescherming van bepaalde soorten en de programmering van een gediversifieerde landbouw met een wisselbouw van culturen. Het is mogelijk een verbetering op landbouwgebied van de arme streken te begunstigen door middel van investeringen in de rurale infrastructuren, in de organisatie van de lokale of nationale markt, in irrigatiesystemen, in de ontwikkeling van duurzame landbouwtechnieken. Men kan vormen van samenwerking en gemeenschappelijke organisatie faciliteren die de belangen van de kleine producenten beschermen en lokale ecosystemen behoeden voor plundering. Er is veel wat men kan doen!

Continuïteit is onontbeerlijk, daar men de politiek betreffende klimaatveranderingen en milieubescherming niet kan veranderen, telkens wanneer men van regering verandert. Resultaten vragen veel tijd en brengen onmiddellijke kosten met zich mee met effecten die in één regeringsperiode niet zullen kunnen worden getoond. Daarom zal er zonder druk van de bevolking en de instellingen altijd nog meer verzet zijn om in te grijpen, wanneer er dringende kwesties moeten worden opgelost. Dat een politicus deze verantwoordelijkheden met de kosten die zij inhouden, op zich neemt, beantwoordt niet aan de “op efficiëntie en onmiddellijk resultaat gerichte” logica van de huidige economie en politiek, maar als hij de moed zal hebben om dit te doen, zal hij opnieuw de waardigheid kunnen erkennen die God hem heeft gegeven, en zal na zijn weg in deze geschiedenis een getuigenis van edelmoedige verantwoordelijkheid achterlaten. Men dient meer ruimte te scheppen voor een gezonde politiek die in staat is de instellingen te hervormen, ze te coördineren en te voorzien van goede praktijken die het mogelijke maken druk en verderfelijke traagheid te overwinnen. Men moet hier echter wel aan toevoegen dat de beste instrumenten uiteindelijk bezwijken, wanneer grote doeleinden, waarden, een humanistisch en betekenisvol begrip ontbreken die in staat zijn iedere maatschappij een nobele en edelmoedige gerichtheid te geven.

Het voorzien van het effect op het milieu van initiatieven van ondernemingen en projecten vraagt om politieke processen die transparant en onderworpen zijn aan een dialoog, terwijl de corruptie die het werkelijke effect op het milieu verbergt in ruil voor gunsten, vaak leidt tot dubbelzinnige overeenkomsten die de plicht om te informeren en een diepgaande debat ontvluchten.

Een studie van het effect op het milieu zou niet moeten komen na de uitwerking van een productieproject of welke politiek, welk plan of programma dan ook. Zij moet vanaf het begin worden opgenomen en uitgewerkt op een interdisciplinaire, transparante en van iedere economische en politieke druk onafhankelijke wijze. Zij moet worden verbonden met een analyse van de arbeidsomstandigheden en de mogelijke effecten op de fysieke en geestelijke gezondheid van de mensen, op de lokale economie, op de veiligheid. De economische resultaten zal men zo op een realistischere wijze kunnen voorzien, rekening houdend met de mogelijke scenario’s en eventueel vooruitlopend op de noodzaak van een grotere investering om ongewenste effecten op te lossen die kunnen worden gecorrigeerd. Het is altijd noodzakelijk toestemming te krijgen van de verschillende maatschappelijke acteurs, die verschillende perspectieven, oplossingen en alternatieven kunnen aandragen. Maar in het debat moeten de bewoners van de plaats een bevoorrechte plaats hebben: zij stellen zich de vragen over wat zij voor zich en hun eigen kinderen willen, en zij kunnen de doeleinden in aanmerking nemen die het onmiddellijk economische belang overstijgen. Men moet van het idee van “ingrijpen” in het milieu afstappen om plaats te maken voor een politiek waarover door alle betrokken partijen wordt nagedacht en gedebatteerd. Deelname vereist dat allen adequaat worden geïnformeerd over de verschillende aspecten en de verschillende risico’s en mogelijkheden, en beperkt zich niet tot een beslissing aan het begin over een project, maar houdt ook controle en constante monitoring in. Er is behoefte aan eerlijkheid en waarheid in de wetenschappelijke en politieke discussies zonder dat men zich ertoe beperkt in aanmerking te nemen wat er wel of niet door de wetgeving wordt toegestaan.

Wanneer er eventuele risico’s voor het milieu die het huidige en toekomstige algemeen welzijn betreffen, verschijnen, dan vraagt deze situatie “dat de beslissingen worden gebaseerd op een vergelijking tussen te voorspellen risico’s en voordelen voor iedere mogelijke alternatieve keuze”. Compendium van de Sociale Leer van de Kerk, 469[[769|469]] Dit geldt vooral, als een project een toename kan betekenen in de exploitatie van de natuurlijke hulpbronnen, de emissies en lozingen, in de productie van afval, ofwel een aanzienlijke verandering van het landschap, in de habitat van beschermde soorten of in een publieke ruimte. Sommige projecten, die niet door een nauwkeurige analyse worden ondersteund, kunnen de levenskwaliteit van een plaats ten diepste aantasten door onderling verschillende kwesties zoals bijvoorbeeld een niet voorziene akoestische vervuiling, een beperking van het zicht, het verlies van culturele waarden, de effecten van het gebruik van kernenergie. De consumptistische cultuur, die de voorkeur geeft aan de korte termijn en aan het privébelang, kan te snelle procedures bevorderen of het achterhouden van informatie toestaan.

Bij iedere discussie betreffende een ondernemersinitiatief zou men een reeks vragen moeten stellen om te kunnen onderscheiden of het tot een werkelijke integrale ontwikkeling leidt: met wat voor doel? waarom? waar? hoe? op wie is het gericht? wat zijn de risico’s? tot welke prijs? wie betaalt de kosten en hoe zal hij dat doen? Bij dit onderzoek zijn er kwesties die voorrang moeten hebben. Bijvoorbeeld, wij weten dat water een schaarse en onontbeerlijke hulpbron is, bovendien is het een fundamenteel recht dat het uitoefenen van andere mensenrechten conditioneert. Dit staat buiten kijf en overstijgt iedere analyse van ieder milieueffect op een streek.

In de Verklaring van Rio van 1992[6015] stelt men dat “daar waar er een dreiging is van ernstige of onomkeerbare schade, zal het ontbreken van volledige wetenschappelijke zekerheid niet een reden mogen zijn om het toepassen van efficiënte maatregelen te vertragen” Verklaring van Rio de Janeiro inzake milieu en ontwikkeling, (15)[[6015|(15)]] die het verval van het milieu verhinderen. Dit principe van voorzorgsmaatregelen maakt de bescherming van de zwaksten mogelijk, die over weinig middelen beschikken om zich te verdedigen en om onweerlegbare bewijzen te verschaffen. Als objectieve informatie ertoe leidt ernstige en onomkeerbare schade te voorzien, ook al zou er geen onbetwistbaar bewijs zijn, dan zou ieder project moeten worden stopgezet of gewijzigd. Zo wordt de bewijslast omgekeerd, daar het in deze gevallen noodzakelijk is een objectief en beslissend bewijs te leveren dat de voorgesteld activiteit geen ernstige schade aan het milieu en allen die daarin wonen, zal toebrengen.

Dit betekent niet zich tegen iedere technologische vernieuwing verzetten, die het mogelijk maakt de kwaliteit van leven van een bevolking te verbeteren. Maar het moet in ieder geval vaststaan dat rendement niet het enige criterium mag zijn dat men voor ogen moet houden en dat op het ogenblik dat er uitgaande van de ontwikkelingen in de informatie nieuwe elementen van inzicht naar voren mochten komen, er met deelname van alle betrokken partijen een nieuwe beoordeling zou moeten zijn. Het resultaat van de discussie zal kunnen zijn de beslissing niet verder te gaan met een project, maar zou ook kunnen zijn een wijziging erin of de uitwerking van alternatieve voorstellen.

Er zijn discussies over kwesties betreffende het milieu waarbij het moeilijk is tot een consensus te komen. Ik beklemtoon nogmaals dat de Kerk niet pretendeert wetenschappelijke definities te bepalen, noch de plaats in te nemen van de politiek, maar ik nodig uit tot een eerlijk en transparant debat, opdat bijzondere noden en ideologieën het algemeen welzijn niet schaden.

De politiek moet zich niet aan de economie onderwerpen en deze moet zich niet onderwerpen aan de voorschriften en het op efficiëntie gerichte paradigma van de technocratie. Wanneer wij denken aan het algemeen welzijn, hebben wij er vandaag onontkoombaar behoefte aan dat politiek en economie zich in dialoog gedecideerd ten dienste van het leven, vooral van het menselijk leven, stellen. Het redden van de banken ten koste van alles en daarvoor de bevolking de prijs laten betalen zonder de onwrikbare vastberadenheid het hele systeem te herzien en te hervormen, vestigt opnieuw een absolute macht van het geld die geen toekomst heeft en alleen maar na een lange, kostbare en schijnbare zorg nieuwe crises zal kunnen scheppen. De financiële crisis van 2007-2008 was een gelegenheid om een nieuwe economie te ontwikkelen die meer let op de ethische principes, en voor een nieuwe reglementering van de speculatieve financiële activiteit en van de virtuele rijkdom. Maar er is geen reactie geweest die ertoe heeft geleid opnieuw na te denken over de verouderde criteria die de wereld blijven beheersen. De productie is niet altijd rationeel en zij houdt dikwijls verband met economische variabelen die de producten een waarde toekennen die niet altijd beantwoordt aan hun werkelijke waarde. Dit bepaalt vaak een overproductie van sommige goederen met een niet noodzakelijk effect op het milieu, dat tegelijkertijd vele regionale economieën schaadt. Een financiële zeepbel is gewoonlijk ook een productiezeepbel. Wat men niet vastberaden aanpakt, is uiteindelijk het probleem van de reële economie, die het mogelijk maakt dat de productie wordt gediversifieerd en verbeterd, dat de ondernemingen adequaat functioneren, dat kleine en middelgrote ondernemingen zich ontwikkelen en werk creëren enzovoort.

In deze context moet men er altijd aan denken dat “bescherming van het milieu niet alleen maar op basis van de financiële berekening van kosten en baten kan worden gegarandeerd. Het milieu is een van de goederen die marktmechanismen niet adequaat kunnen beschermen of bevorderen”. Compendium van de Sociale Leer van de Kerk, 470[[769|470]] Nogmaals, men moet een magisch idee van de markt vermijden dat ertoe neigt te denken dat de problemen alleen maar worden opgelost met de groei van de winsten van ondernemingen of van individuen. Is het realistisch te verwachten dat wie is bezeten is van de maximalisatie van de winsten, blijft stilstaan bij de effecten op het milieu die hij voor de komende generaties zal achterlaten? Binnen het schema van het rendement is er geen plaats om te denken aan de ritmes van de natuur, aan haar tijden van verval en wedergeboorte en de complexiteit van de ecosystemen die ernstig kunnen worden aangetast door menselijk ingrijpen. Bovendien denkt men, als men het heeft over biodiversiteit, daaraan hoogstens als aan een reserve van economische hulpbronnen die zou kunnen worden geëxploiteerd, maar men neemt de werkelijke waarde van de dingen, hun betekenis voor mensen en culturen, de belangen en de noden van de armen niet serieus in overweging.

Wanner deze kwesties zich voordoen, reageren sommigen met de ander ervan te beschuldigen dat zij op een irrationele wijze de menselijke vooruitgang en ontwikkeling willen tegenhouden. Maar wij moeten ons ervan overtuigen dat een bepaalde vertraging in productie- en consumptieritme ruimte kan maken voor een andere wijze van vooruitgang en ontwikkeling. De krachtsinspanningen voor een houdbaar gebruik van de natuurlijke hulpbronnen zijn niet een nutteloze uitgave, maar een investering die op de middellange termijn andere economische voordelen kan bieden. Als wij niet kortzichtig zijn, kunnen wij ontdekken dat diversificatie van een meer innovatieve productie met minder effect op het milieu zeer rendabel kan zijn. Het gaat erom de weg te openen voor verschillende mogelijkheden die niet inhouden de menselijke creativiteit en haar droom van vooruitgang te stoppen, maar veeleer deze energie op een nieuwe wijze te kanaliseren.

Een traject van een meer creatieve en beter georiënteerde ontwikkeling van de productie zou bijvoorbeeld de ongelijkheid kunnen corrigeren tussen een buitensporige technologische investering voor de consumptie en een schaarse investering voor het oplossen van de urgente problemen van de mensheid; het zou verstandige en winstgevende vormen van hergebruik, functioneel terugkrijgen en recycling kunnen genereren; het zou de energetische doelmatigheid van de steden kunnen verbeteren, enzovoort. De diversificatie van de productie biedt het menselijk verstand zeer uitgebreide mogelijkheden om te scheppen en te vernieuwen, terwijl het het milieu beschermt en meer werkgelegenheid schept. Dit zou een creativiteit zijn die in staat is opnieuw de adeldom van de mens te doen bloeien, omdat het meer getuigt van waardigheid met moed en verantwoordelijkheid het verstand te gebruiken om binnen het kader van een bredere opvatting over kwaliteit van leven vormen van een duurzame en rechtvaardige ontwikkeling te vinden. Andersom getuigt het van minder waardigheid en creativiteit en van een grotere oppervlakkigheid door te gaan met creëren van vormen van plundering van de natuur te creëren, alleen maar om nieuwe mogelijkheden voor consumptie en onmiddellijk rendement te bieden.

In ieder geval met men, als in sommige gevallen de duurzame ontwikkeling nieuwe manieren om te groeien met zich zal meebrengen, in andere gevallen ten opzichte van een gretige en onverantwoordelijke groei die vele decennia lang heeft plaatsgevonden, er toch aan denken enigszins de pas in te houden, enkele redelijke grenzen te stellen en ook op zijn schreden terug te keren, voor het te laat is. Wij weten dat het gedrag van hen die steeds meer consumeren en verwoesten, onhoudbaar is, terwijl anderen er niet in slagen overeenkomstig de eigen menselijke waardigheid te leven. Daarom is het uur gekomen een zekere vermindering van groei in sommige delen van de wereld te accepteren en hulpbronnen te verschaffen, opdat men in andere delen op gezonde wijze kan groeien. Benedictus XVI zei dat “het noodzakelijk is dat de technologisch geavanceerde maatschappijen bereid zijn een gedrag te bevorderen dat wordt gekenmerkt door soberheid door het eigen energieverbruik te verminderen en de voorwaarden voor het gebruik ervan te verbeteren”. Als u de vrede wilt bevorderen, bescherm dan de schepping, 9[[3069|9]]

Willen er nieuwe modellen van ontwikkeling ontstaan, dan is het noodzakelijk “het model van de globale ontwikkeling te veranderen”, Als u de vrede wilt bevorderen, bescherm dan de schepping, 9[[3069|9]] en dit houdt in op verantwoordelijke wijze na te denken “over de zin van de economie en het doeleinde ervan om de vormen van disfunctioneren en vervormingen ervan te corrigeren”. Als u de vrede wilt bevorderen, bescherm dan de schepping, 5[[3069|5]] Het is niet voldoende als middenweg de zorg voor de natuur af te stemmen op het financiële rendement of het behoud van het milieu op de vooruitgang. Bij dit thema zijn middenwegen alleen maar een kleine vertraging van de ramp. Het gaat er eenvoudigweg om de vooruitgang opnieuw te definiëren. Een technologische en economische ontwikkeling die geen betere wereld en een integraal hogere kwaliteit van leven achterlaat, kan niet als vooruitgang worden beschouwd. Anderzijds gaat vaak de werkelijke kwaliteit van het leven van de mensen achteruit - door de verslechtering van het milieu, de lage kwaliteit van de voedingsmiddelen of het uitgeput raken van enkele hulpbronnen - in de context van een groei van de economie. In dit kader wordt het discours van de duurzame groei van de economie vaak een afleidingsmanoeuvre en een middel tot rechtvaardiging dat waarden van het ecologische discours opneemt in de logica van het geld en de technocratie en wordt de verantwoordelijkheid voor maatschappij en milieu van de ondernemingen meestal gereduceerd tot een reeks acties die gericht zijn op marketing en imago.

Het principe van de maximalisatie van de winst, die ernaar neigt zich van iedere andere overweging te isoleren, is een verdraaiing van het begrip economie: als de productie stijgt, is het van weinig belang dat er ten koste van de toekomstige hulpbronnen of de gezondheid van het milieu wordt geproduceerd; als het kappen van een woud de productie vergroot, meet niemand bij deze berekening het verlies dat het in een woestijn veranderen van een gebied, de verwoesting van de biodiversiteit of het doen toenemen van de vervuiling inhoudt. Dit wil zeggen dat ondernemingen winsten maken door een uiterst gering gedeelte van de kosten te berekenen en te betalen. Men zou alleen een gedrag ethisch mogen beschouwen waarbij “de economische en maatschappelijke kosten die voortvloeien uit het gebruik van de gemeenschappelijke hulpbronnen in het milieu, op transparante wijze worden erkend en volledig worden gedragen door hen die ervan profiteren, en niet door andere volken of door de toekomstige generaties”. Caritas in Veritate, 50[[2254|50]] De instrumentele rationaliteit die alleen maar een statistische analyse van de werkelijkheid met betrekking tot de noden van het ogenblik aandraagt, is zowel aanwezig, wanneer de markt de hulpbronnen toewijst, als wanneer dat een staat een planning maakt, dat doet.

Wat is de plaats van de politiek? Wij herinneren aan het subsidiariteitsbeginsel, dat vrijheid toekent voor de ontwikkeling van de capaciteiten, aanwezig op alle niveaus, maar tegelijkertijd meer verantwoordelijkheid eist voor het algemeen welzijn van de kant van wie de meeste macht heeft. Weliswaar oefenen tegenwoordig enkele economische sectoren meer macht uit dan de staten zelf, maar men kan een economie zonder politiek niet rechtvaardigen: deze zou niet in staat zijn een andere logica te begunstigen die in staat zou zijn met de verschillende aspecten van de huidige crisis om te gaan. De logica die geen ruimte laat voor een oprechte zorg voor het milieu, is gelijk aan die waarbij er geen ruimte is voor de zorg om de meest kwetsbaren te erbij te betrekken, omdat “in het geldende model “van succes” en “privé-recht” het geen zin lijkt te hebben erin te investeren dat degenen die achter blijven, de zwakken of de minder begaafden, hun weg kunnen vinden in het leven”. Evangelii Gaudium, 209[[4984|209]]

Wij hebben behoefte aan een politiek die een brede visie heeft en een nieuwe integrale benadering ontwikkelt door bij een interdisciplinaire dialoog de verschillende aspecten van de crisis te betrekken. Vaak is de politiek zelf verantwoordelijk voor het eigen diskrediet op grond van de corruptie en het gebrek aan een goede openlijke politiek. Als de staat in een regio zijn eigen rol niet vervult, kunnen sommige economische groepen verschijnen als weldoeners en de werkelijke macht hebben, omdat zij zich gemachtigd voelen zich niet aan bepaalde normen te houden en daarbij zelfs verschillende, moeilijk uit te roeien vormen van georganiseerde misdaad, mensenhandel, drugshandel en geweld mogelijk maken. Als de politiek niet in staat is een verdorven logica te doorbreken en bovendien blijft steken in onsamenhangende verhalen, zullen wij ermee doorgaan de grote problemen van de mensheid niet aan te pakken. Een strategie van werkelijke verandering vereist opnieuw na te denken over de totaliteit van de processen, daar het niet voldoende is oppervlakkige beschouwingen over het milieu op te nemen, terwijl men de onderliggende logica van de huidige cultuur niet ter discussie stelt. Een gezonde politiek zou in staat moeten zijn deze uitdaging aan te gaan.

Politiek en economie neigen ertoe elkaar te beschuldigen wat de armoede en het verval van het milieu betreft. Maar waar wij op wachten, is dat zij de eigen fouten erkennen en vormen van interactie vinden die gericht zijn op het algemeen welzijn. Terwijl sommigen alleen maar hun uiterste best doen voor het economisch nut en anderen alleen maar ervan bezeten zijn de macht te behouden of te vergroten, is wat ons rest oorlogen en dubbelzinnige overeenkomsten, waar hetgeen beide partijen minder interesseert, het beschermen van het milieu en zorg dragen voor de zwaksten is. Ook hier geldt het principe dat “de eenheid boven het conflict gaat”. Evangelii Gaudium, 228[[4984|228]]

Men kan niet beweren dat de empirische wetenschappen het leven, het diepste wezen van alle schepselen en het geheel van de werkelijkheid volledig verklaren. Dat zou betekenen de methodologische grenzen ervan onrechtmatig te overschrijden. Als men binnen dit beperkte kader reflecteert, verdwijnen esthetische gevoeligheid, poëzie en zelfs het vermogen van de rede de zin en het doel van de dingen te begrijpen. vgl: "Omdat het verenigd is met de waarheid van de Liefde, is het licht van het geloof aan de andere kant ook niet vreemd aan de stoffelijke wereld, omdat de liefde steeds met lichaam en ziel beleefd wordt. Het licht van het geloof is een geïncarneerd licht, dat voortkomt uit het ‘lichtende’ leven van Jezus. Het schijnt ook op de materie, vertrouwt op haar ordening en erkent dat in de materie een weg opengaat van harmonie en van een steeds omvattender verstaan. Zo kan de zienswijze van de wetenschap haar voordeel doen met het geloof: het geloof nodigt de wetenschapper uit om open te blijven staan voor het geheel van de werkelijkheid, in heel haar onuitputtelijke rijkdom. Het geloof wekt het kritische bewustzijn, in zoverre het verhindert dat het onderzoek voldoening vindt in zijn formules; het geloof helpt om te begrijpen dat de natuur deze formules steeds weer overstijgt. Door verwondering te wekken over het mysterie van de schepping, biedt het geloof de rede een weidser perspectief om de wereld, die zich voor wetenschappelijk onderzoek ontsluit, beter te kunnen verlichten."[[[4200|34]]] Ik wil eraan herinneren dat “de klassieke religieuze teksten een betekenis kunnen bieden die bestemd is voor alle tijden, een motiverende kracht hebben die steeds nieuwe horizonten opent (...). Is het redelijk en intelligent ze naar de verborgenheid te verbannen, alleen maar omdat zij geboren zijn in een context van een religieus geloof?”. Evangelii Gaudium, 256[[4984|256]] In werkelijkheid is het simplistisch te denken dat ethische principes alleen maar puur abstract, los van iedere context naar voren kunnen worden gebracht, en het feit dat zij in een religieuze taal worden verwoord, ontneemt in het publieke debat geen enkele waarde daaraan. De ethische principes die de rede kan waarnemen, kunnen soms onder een andere gedaante opnieuw verschijnen en in andere, ook religieuze, bewoordingen worden uitgedrukt.

Anderzijds zal welke technische oplossing dan ook die de wetenschappen pretenderen aan te reiken, niet in staat zijn de ernstige problemen van de wereld op te lossen, als de mensheid haar koers kwijtraakt, als men de grote motivaties die het samen leven, het offer, de goedheid mogelijk maken, vergeet. In ieder geval zal het noodzakelijk zijn een beroep te doen op de gelovigen in overeenstemming met hun geloof te leven en met hun daden er niet tegenin gaan, men zal erop moeten aandringen zich opnieuw open te stellen voor de genade van God en ten diepste te putten uit de eigen overtuigingen betreffende liefde, gerechtigheid en vrede. Als een slecht begrip van onze principes ons soms ertoe heeft gebracht het misbruik van de natuur of een despotische overheersing van de schepping door het menselijk wezen of oorlogen, ongerechtigheid en geweld te rechtvaardigen, dan kunnen wij als gelovigen erkennen dat wij op die wijze de schat aan wijsheid die wij hadden moeten bewaken, ontrouw zijn geweest. Vaak hebben de culturele grenzen van verschillende tijden een dergelijk bewustzijn van het eigen ethische en geestelijke erfgoed bepaald, maar juist de terugkeer naar de respectievelijke bronnen ervan maakt het de godsdiensten mogelijk beter te beantwoorden aan de huidige noden.

Het merendeel van de bewoners van de planeet verklaart zich gelovig en dat zou de godsdiensten ertoe moeten aanzetten met elkaar in een dialoog te treden die gericht is op de zorg voor de natuur, de bescherming van de armen, het bouwen aan een netwerk van respect en broederschap. Ook is een dialoog tussen de wetenschappen zelf onontbeerlijk, daar elk gewoon is zich op te sluiten binnen de grenzen van het eigen taalgebruik en specialisatie ertoe neigt isolement en verabsolutering van eigen kennis te worden. Dit verhindert op een adequate wijze de problemen van het milieu aan te pakken. Evenzo wordt een open en respectvolle dialoog noodzakelijk tussen de verschillende ecologische bewegingen, waar het niet ontbreekt aan ideologische strijd. De ernst van de ecologische crisis eist van ons allen dat wij denken aan het algemeen welzijn en verder gaan op de weg van de dialoog, die om geduld, ascese en edelmoedigheid vraagt, eraan denkend dat “de werkelijkheid belangrijker is dan het idee”. Evangelii Gaudium, 231[[4984|231]]

In veel dingen moet de koers opnieuw worden bepaald, maar vóór alles geldt dit voor de mensheid, die behoefte heeft aan verandering. Het ontbreekt aan het bewustzijn van een gemeenschappelijke oorsprong, een elkaar toebehoren en een door allen gedeelde toekomst. Dit basale bewustzijn zou de ontwikkeling van nieuwe overtuigingen, nieuwe gedragingen en levensstijlen mogelijk moeten maken. Zo ontstaat er een grote culturele, spirituele en educatieve uitdaging die lange regeneratieprocessen zal inhouden.

Daar de markt ertoe neigt een dwangmatig consumptistisch mechanisme, om zijn producten af te zetten, te veroorzaken, worden de mensen uiteindelijk meegezogen in een wervelwind van aankopen en overbodige uitgaven. Obsessief consumptisme is een subjectieve weerspiegeling van een technisch-economisch paradigma. Er gebeurt wat Romano Guardini al signaleerde: de mens “accepteert de gebruiksvoorwerpen en leefwijzen, zoals zij het worden opgelegd door rationele plannen en genormaliseerde machineproducten en het doet dit in het algemeen met het gevoel dat dit alles redelijk en juist is”. Würzburg, 19659, 66-67[[5297]] Dit paradigma doet allen geloven dat zij vrij zijn, zolang zij een vermeende vrijheid van consumeren bewaren, terwijl in werkelijkheid diegenen die vrijheid bezitten, wanneer zij deel uitmaken van een minderheid die de economische en financiële macht heeft. In deze verwarring heeft de postmoderne mensheid geen begrip van zichzelf gevonden dat haar richting kan geven, en men ervaart dit gebrek aan identiteit met angst. Wij hebben teveel middelen voor slechts enkele en magere doeleinden.

De huidige toestand van de wereld “brengt een gevoel van onbestendigheid en onzekerheid voort, dat op zijn beurt vormen van collectief egoïsme begunstigt”. Vrede met God, de Schepper, vrede met de gehele schepping, 1[[1932|1]] Wanneer de mensen egocentrisch worden en zich in hun geweten isoleren, vergroten zij hun eigen hebzucht. Hoe leger het hart van een persoon is, des te meer behoefte heeft hij aan het kopen, bezitten en consumeren van objecten. In die context lijkt het onmogelijk dat iemand het accepteert dat de werkelijkheid hem een grens stelt. Tegen deze horizon bestaat er evenmin een waar algemeen welzijn. Als dit het type mensen is dat in een maatschappij ertoe neigt te overheersen, dan zullen normen alleen maar worden gerespecteerd in de mate waarin zij niet ingaan tegen de eigen behoeften. Daarom denken wij niet alleen aan de mogelijkheid van verschrikkelijke klimatologische verschijnselen of grote natuurrampen, maar ook aan catastrofes die voortvloeien uit maatschappelijke crises, omdat de obsessie voor een consumptistische levensstijl, vooral wanneer dit alleen maar voor weinigen is weggelegd, slechts geweld en onderlinge vernietiging zal veroorzaken.

En toch is alles niet verloren, omdat de mens, die in staat is zich tot het uiterste te verlagen, zichzelf ook kan overtreffen, opnieuw voor het goede kan kiezen en kan verbeteren ondanks welke psychologische en maatschappelijke conditionering dan ook die het wordt opgelegd. Het is in staat eerlijk naar zichzelf te kijken, om de eigen afkeer bloot te leggen en nieuwe wegen naar de ware vrijheid in te slaan. Er bestaan geen systemen die een open staan voor het goede, de waarheid en de schoonheid, noch het vermogen om te reageren op wat God in het diepst van ons hart blijft aanmoedigen, volledig doen. Aan iedereen in deze wereld vraag ik deze eigen waardigheid, die niemand gerechtigd is hem af te nemen, niet te vergeten.

Een verandering in levensstijl zou een gezonde druk kunnen gaan uitoefenen op degenen die de politieke, economische en maatschappelijke macht hebben. Dat gebeurt, wanneer de groepen van consumenten erin slagen ervoor te zorgen dat door een boycot van bepaalde producten, het gedrag van de ondernemingen doeltreffend veranderd wordt door hen te dwingen het effect op het milieu en de productiemodellen in overweging te nemen. Het is een feit dat, wanneer maatschappelijke gewoonten de winsten van de ondernemingen aantasten, deze zich gedwongen zien op een andere wijze te produceren. Dit herinnert ons aan de maatschappelijke verantwoordelijkheid van de consument. “Kopen is te allen tijde niet alleen een economische, maar ook een morele handeling”. Caritas in Veritate, 66[[2254|66]] Daarom daagt het thema van het verval van het milieu het gedrag van ieder van ons uit”. Als u de vrede wilt bevorderen, bescherm dan de schepping, 11[[3069|11]]

Het Handvest van de Aarde[6019] riep ons allen op een fase van zelfvernietiging achter ons te laten en opnieuw te beginnen, maar wij hebben nog niet een universeel bewustzijn ontwikkeld dat dit mogelijk maakt. Daarom durf ik deze uitdaging opnieuw naar voren te brengen: “Nog nooit eerder in de geschiedenis heeft ons gemeenschappelijke lot ons zo duidelijk en nadrukkelijk opgeroepen om een nieuw begin te zoeken (...). Laat onze tijd de geschiedenis ingaan als een tijdperk van de omslag naar een nieuwe eerbied voor het leven, de vastbeslotenheid om duurzame ontwikkeling te realiseren, een intensivering van de strijd voor rechtvaardigheid en vrede en de vreugdevolle viering van het leven”. Earth Charter. The Hague[[6019]]

Het is altijd mogelijk een nieuw vermogen te ontwikkelen om buiten zichzelf te treden en naar de ander toe te gaan. Zonder dit vermogen erkent men de andere schepsels niet in hun eigen waarde, is men niet erin geïnteresseerd ten voordele van de ander voor iets te zorgen, ontbreekt het aan het vermogen zich grenzen te stellen om het lijden en het verval van hetgeen ons omgeeft, te vermijden. De fundamentele houding van zichzelf overstijgen door een geïsoleerd bewustzijn en op zichzelf betrokkenheid te doorbreken is de wortel die iedere zorg voor de ander en het milieu mogelijk maakt, en doet de morele reactie ontstaan die het effect dat door iedere actie en iedere persoonlijke beslissing buiten zichzelf wordt veroorzaakt, te overwegen. Wanneer wij in staat zijn het individualisme te overwinnen, kan men daadwerkelijk een alternatieve levensstijl tot stand brengen en wordt een in de maatschappij relevante verandering mogelijk.

Het bewustzijn van de ernst van de culturele en ecologische crisis moet worden vertaald in nieuwe gewoonten. Velen weten dat de huidige vooruitgang en het eenvoudig ophopen van objecten of genoegens niet voldoende zijn om zin en vreugde te geven aan het menselijk hart, maar zij voelen zich niet in staat af te zien van wat de markt hun biedt. In de landen die de grootste veranderingen in consumptiegewoonten tot stand zouden moeten brengen, hebben de jongeren een nieuwe ecologische gevoeligheid en een edelmoedige geest en sommigen van hen vechten op bewonderenswaardige wijze voor de bescherming van het milieu, maar zijn opgegroeid in een context van een zeer hoge consumptie en een welzijn dat het ontwikkelen van andere gewoonten bemoeilijkt. Daarom staan wij voor een educatieve uitdaging.

De opvoeding betreffende het milieu heeft haar doeleinden steeds meer verbreed. Was zij in het begin zeer gefocust op de wetenschappelijke informatie en de bewustwording en het voorkomen van risico’s voor het milieu, dan neigt zij nu ernaar een kritiek op de “mythen” van de moderne tijd, die gebaseerd zijn op de instrumentele rede (individualisme, onbeperkte vooruitgang, concurrentie, consumptisme, een markt zonder regels) erbij te betrekken en ook de verschillende niveaus van het ecologisch evenwicht in ere te herstellen: het innerlijk evenwicht met zichzelf, het solidaire evenwicht met de ander, het natuurlijke evenwicht met alle levende wezens, het geestelijke met God. De opvoeding betreffende het milieu zou ons erop moeten voorbereiden de sprong naar het Mysterie te maken waaraan een ecologische ethiek haar diepste zin ontleent. Anderzijds zijn er opvoeders die in staat zijn de pedagogische trajecten voor een ecologische ethiek opnieuw op te zetten, zodat zij effectief helpen te groeien in solidariteit, verantwoordelijkheid en zorg, gebaseerd op medeleven.

Deze opvoeding, die geroepen is een “ecologisch burgerschap” te creëren, beperkt zich er soms echter toe te informeren en slaagt er niet in gewoonten te doen rijpen. Het bestaan van wetten en normen is op de lange termijn niet voldoende om slecht gedrag te beperken, ook wanneer er een deugdelijke controle bestaat. Wil de juridische norm belangrijke en duurzame effecten ressorteren, dan is het noodzakelijk dat het merendeel van de leden van de maatschappij, uitgaande van juiste motiveringen, deze heeft geaccepteerd en overeenkomstig met een persoonlijke verandering reageert. Alleen door uit te gaan van het ontwikkelen van gedegen deugden is een zelfgave in een ecologisch engagement mogelijk. Als iemand zich gewoonlijk iets dikker kleedt in plaats van de verwarming aan te zetten, hoewel de eigen economische omstandigheden het hem mogelijk maken meer te verbruiken en uit te geven, dan veronderstelt dit dat hij overtuigingen en een gezindheid heeft verworven die gunstig zijn voor de zorg voor het milieu. Het is zeer nobel de taak op zich te nemen zorg te hebben voor de schepping in kleine dagelijkse handelingen en het is schitterend dat de opvoeding in staat is ze zodanig te motiveren dat ze een levensstijl gestalte geven. Opvoeding tot verantwoordelijkheid voor het milieu kan verschillende gedragingen bemoedigen die een directe en belangrijke invloed hebben op de zorg voor het milieu, zoals het vermijden van het gebruik van plastic of papieren materiaal, het terugbrengen van het waterverbruik, het scheiden van afval, alleen maar koken wat men redelijkerwijze zal kunnen eten, het zorgvuldig omgaan met de andere levende wezens, het gebruik van het openbaar vervoer of carpooling, het planten van bomen, zinloze verlichting uitdoen enzovoort. Dit alles maakt deel uit van een edelmoedige en waardige creativiteit, die het beste van het menselijk wezen laat zien. Iets hergebruiken in plaats zich er snel van te ontdoen op grond van diepe motieven kan een daad van liefde zijn die onze waardigheid tot uitdrukking brengt.

Men moet niet denken dat deze krachtsinspanningen de wereld niet zullen veranderen. Van deze handelingen gaat in de maatschappij een weldadigheid uit die steeds meer vruchten voortbrengt dan men kan constateren, omdat zij binnen deze aarde een weldadigheid tot stand brengen die steeds meer de neiging heeft zich, soms onzichtbaar, te verbreiden. Bovendien geeft dit gedrag ons het gevoel van onze waardigheid terug, brengt het ons tot een diepere existentiële diepgang, maakt het het ons mogelijk te ervaren dat het de moeite waard is op deze wereld te leven.

Er zijn verschillende terreinen van opvoeding: school, gezin, communicatiemiddelen, catechese en andere. Een goede schoolopvoeding in de jeugd en de adolescentie zaait wat het hele leven lang vruchten kan voortbrengen. Maar ik wil het centrale belang van het gezin onderstrepen, omdat “het de plaats is waar het leven, dat een gave van God is, op passende wijze kan worden ontvangen en kan worden beschermd tegen de veelvuldige aanvallen waaraan het is blootgesteld, en zich kan ontwikkelen volgens de vereisten van een authentieke menselijke groei. Tegenover de zogenaamde cultuur van de dood vormt het gezin de zetel van de cultuur van het leven”. Centesimus Annus, 39[[3|39]] In het gezin worden de eerste gewoonten van liefde en zorg voor het leven aangekweekt, zoals bijvoorbeeld een juist gebruik van de dingen, orde en netheid, respect voor het lokale ecosysteem en de bescherming van alle schepselen. Het gezin is de plaats van integrale vorming, waar de nauw aan elkaar gerelateerde verschillende aspecten van de persoonlijke rijping zich ontplooien. In het gezin leert men zonder onbeschaamdheid toestemming te vragen, “dank je wel” te zeggen als uitdrukking van een diep gevoelde waardering voor de dingen die wij krijgen, agressie of hebzucht te bedwingen en om excuus te vragen, wanneer wij iets verkeerds doen. Deze kleine gestes van oprechte beleefdheid helpen een cultuur van samen gedeeld leven en van respect voor wat ons omgeeft, op te bouwen.

De politiek en de verschillende verenigingen komt het toe zich in te spannen voor de vorming van het geweten. Dit komt ook de Kerk toe. Alle christelijke gemeenschappen hebben een belangrijke rol te vervullen in deze opvoeding. Ik hoop evenzo dat op onze seminaries en in de religieuze huizen van vorming men opvoedt tot een verantwoordelijke soberheid, tot een erkentelijke beschouwing van de wereld, tot de zorg voor de broosheid van de armen en het milieu. Daar er veel op het spel staat, hebben wij, zoals er instellingen die macht hebben, om tegen aanvallen op het milieu boetes op te leggen, er evenzeer behoefte aan onszelf te controleren en elkaar op te voeden.

In deze context “mag de relatie die er is tussen een geëigende esthetische opvoeding en de bescherming van een gezond milieu ... niet worden verwaarloosd”. Vrede met God, de Schepper, vrede met de gehele schepping, 14[[1932|14]] Aandacht schenken aan schoonheid en deze liefhebben helpt ons buiten een utilitaristisch pragmatisme te treden. Wanneer men niet leert stil te blijven staan om het schone te bewonderen en te waarderen, is het niet vreemd dat alles verandert in een object dat men zonder scrupules mag gebruiken of misbruiken. Als men wil komen tot diepgaande veranderingen, moet men voor ogen houden dat denkmodellen werkelijk van invloed zijn op gedragingen. De opvoeding zal ondoelmatig zijn en alle krachtsinspanningen onvruchtbaar, als men er geen zorg voor draagt ook een nieuw model te verspreiden betreffende de mens, het leven, de maatschappij en de relatie met de natuur. Anders zal het consumptistische model dat door de communicatiemiddelen en de doeltreffende marktmechanismen wordt doorgegeven, zich blijven ontwikkelen.

De grote rijkdom van de christelijke spiritualiteit, door twintig eeuwen persoonlijke en gemeenschappelijke ervaringen voortgebracht, kan een schitterende bijdrage leveren aan de inspanning om de mensheid te vernieuwen. Ik wil de Christenen enkele lijnen van ecologische spiritualiteit aanreiken die voortkomen uit onze geloofsovertuigingen, omdat hetgeen het Evangelie ons leert, gevolgen heeft voor onze wijze van denken, voelen en leven. Het gaat er niet zozeer om te spreken over ideeën, als wel vooral over motieven die uit de spiritualiteit voortvloeien om een hartstocht voor de zorg voor de wereld te voeden. Het zal immers niet mogelijk zijn zich alleen maar met theorieën voor grote dingen in te zetten zonder een mystiek die ons bezielt, zonder “een innerlijke drijfveer die een prikkel geeft, motiveert, bemoedigt en het persoonlijke en gemeenschappelijke handelen zin geeft”. Evangelii Gaudium, 261[[4984|261]] Wij moeten erkennen dat wij Christenen niet altijd de rijkdommen die God de Kerk heeft geschonken, hebben vergaard en vrucht hebben laten dragen: hierin staat spiritualiteit niet los van het eigen lichaam, noch van de natuur of de werkelijkheden van deze wereld, maar zij leeft vooral hiermee en hierin, in gemeenschap met alles wat ons omringt.

Als “de uiterlijke woestijnen zich in de wereld vermenigvuldigen. omdat de innerlijke woestijnen zo uitgestrekt zijn geworden”, Zoals Jezus wil ik een herder zijn, zoals Petrus een visser van mensen, 4[[498|4]] is de ecologische crisis een oproep tot een diepgaande innerlijke bekering. Wij moeten echter ook erkennen dat sommige geëngageerde en aan het gebed toegewijde Christenen onder het voorwendsel van realisme en pragmatisme vaak spotten met de zorgen over het milieu. Anderen zijn passief, zij besluiten niet hun gewoonten te veranderen en worden inconsequent. Het ontbreekt hun dus aan ecologische bekering, die met zich meebrengt dat zij alle gevolgen van de ontmoeting met Jezus naar voren laten komen in de relatie met de hen omringende wereld. Het beleven van de roeping behoeders van Gods werk te zijn is een wezenlijk onderdeel van een deugdzaam bestaan, het is niet iets optioneel en evenmin een secundair aspect van de christelijke ervaring.

Wij herinneren aan het model van de heilige Franciscus van Assisi om een gezonde relatie met de schepping voor te houden als een dimensie van een integrale bekering van de persoon. Dit vereist ook eigen fouten, zonden, gebreken of nalatigheden te erkennen en van harte berouw te hebben, van binnenuit te veranderen. De bisschoppen van Australië hebben bekering weten uit te drukken in termen van verzoening met de schepping: “Om deze verzoening te verwezenlijken moeten wij ons leven onderzoeken en erkennen hoe wij de schepping van God beschadigen met onze handelingen en ons onvermogen tot handelen. Wij moeten een bekering ervaren, een verandering van het hart”. A New Earth. The Environmental Challenge[[6020]]

Het is echter niet voldoende dat ieder zich betert om een zo complexe situatie als die waarmee de huidige wereld wordt geconfronteerd, onder ogen ziet, op te lossen. De individuen afzonderlijk kunnen het vermogen en de vrijheid om de logica van de instrumentele rede verliezen en uiteindelijk bezwijken voor een consumptisme zonder ethiek en zonder zin voor de maatschappij en het milieu. Op maatschappelijke problemen moet men antwoorden met communicatienetwerken, niet met de pure som van individuele goede daden: “De eisen van dit werk zullen zo immens zijn dat de mogelijkheden van persoonlijke initiatieven en de samenwerking van individualistisch gevormde individuen niet in staat zullen zijn hieraan te beantwoorden. Er zal een bundeling van krachten en een eenheid van bijdragen noodzakelijk zijn”. Würzburg 19659, 72[[5297]] Een ecologische bekering die vereist is om een dynamiek van een duurzame verandering te weeg te brengen, is ook een gemeenschappelijke verandering.

Deze bekering brengt verschillende houdingen met zich mee die samengaan om een edelmoedige en liefderijke zorg op gang te brengen. Op de eerste plaats houdt zij dankbaarheid en belangeloosheid in, dat wil zeggen een erkenning van de wereld als een gave die van de liefde van de Vader is ontvangen, een erkenning die als consequentie een belangeloze bereidheid om afstand te doen en edelmoedige gebaren te weeg brengt, ook als niemand die ziet of erkent: “Laat uw linkerhand niet weten wat uw rechter doet (...) en uw Vader die in het verborgene ziet, zal het u vergelden” (Mt. 6, 3-4)[b:Mt. 6, 3-4]. Zij houdt ook het liefdevolle bewustzijn in dat men niet gescheiden is van de andere schepselen, maar met de andere wezens van het heelal een schitterende universele gemeenschap vormt. Voor een gelovige kijkt men niet van buiten af, maar van binnen uit naar de wereld en erkent daarbij de banden waarmee de Vader ons heeft verenigd met alle wezens. Omdat de ecologische bekering de bijzondere capaciteiten die God elke gelovige heeft gegeven, laat groeien, brengt hem dit er bovendien toe zijn creativiteit en enthousiasme te ontwikkelen om de drama’s van de wereld op te lossen, zich daarbij aan God aanbiedend “als een levende, heilige offergave” (Rom. 12, 1)[b:Rom. 12, 1]. Hij interpreteert de eigen superioriteit niet als een reden voor persoonlijke roem of onverantwoordelijke overheersing, maar als een andere capaciteit die hem op haar beurt een zware verantwoordelijkheid oplegt die voortvloeit uit zijn geloof.

Verschillende overtuigingen van ons geloof, die aan het begin van deze encycliek zijn ontwikkeld, helpen de zin van deze bekering te verrijken, zoals het bewustzijn dat ieder schepsel iets van God weerspiegelt en aan ons een boodschap heeft over te brengen, of de zekerheid dat Christus deze materiële wereld in zich heeft opgenomen en nu, verrezen, woont in het binnenste van ieder wezen, het omringt met zijn genegenheid en het doordringend met zijn licht. Evenals de erkenning dat God de wereld heeft geschapen en daarin een orde en dynamiek heeft geschreven die het menselijk wezen niet gerechtigd is te negeren. Wanneer wij in het Evangelie lezen dat Jezus spreekt over de vogels en zegt dat “God toch niet een van hen vergeet” (Lc. 12, 6)[b:Lc. 12, 6], zullen wij dan in staat zijn ze slecht te behandelen en kwaad te doen? Ik nodig alle Christenen uit deze dimensie van de eigen bekering expliciet te maken en zo duidelijk te maken dat de kracht en het licht van de ontvangen genade zich uitstrekken tot de relatie met de andere schepsels en de hen omringende wereld en de verheven broederschap met heel de schepping tot stand brengt die de heilige Franciscus van Assisi op een zo lichtende wijze beleefde.

De christelijke spiritualiteit stelt een andere wijze voor om kwaliteit van leven te verstaan en moedigt een stijl van profetisch en contemplatief leven aan die in staat is een diepe vreugde te kennen zonder door consumptie geobsedeerd te zijn. Het is belangrijk aan een oud onderricht gevolg te geven dat in verschillende godsdienstige tradities en ook in de Bijbel aanwezig is. Het betreft de overtuiging dat “minder meer is”. De constante opeenhoping van mogelijkheden om te consumeren leidt het hart immers af en verhindert ieder ding en ieder moment te waarderen. Rustig iedere werkelijkheid, hoe klein die ook is, tegemoet treden opent voor ons daarentegen meer mogelijkheden voor begrip en persoonlijke verwezenlijking. De christelijke spiritualiteit houdt een groei in soberheid en een vermogen om met weinig te genieten voor. Het is een terugkeer naar de eenvoud die het ons mogelijk maakt stil te staan om te genieten van de kleine dingen, te danken voor de mogelijkheden die het leven biedt, zonder ons te hechten aan wat wij hebben, of treurig te worden om wat wij niet bezitten. Dit vereist de dynamiek van overheersing en pure opeenstapeling van genoegens te vermijden.

In vrijheid en bewust beleefde soberheid werkt bevrijdend. Het is geen minder leven, het is geen lage intensiteit, maar totaal het tegengestelde. Zij die van ieder ogenblik meer genieten en dit beter beleven, zijn degenen die ophouden hier en daar iets op te pikken en daarbij altijd zoeken wat zij niet hebben, en ervaren wat het betekent iedere persoon en ieder ding te waarderen, leren vertrouwd te raken met de eenvoudigste werkelijkheden en er weten van te genieten. Op deze wijze slagen zij erin onvoldane behoeften te beperken en verminderen vermoeidheid en ongerustheid. Men kan weinig nodig hebben en intens leven, vooral wanneer men in staat is ruimte te laten voor andere genoegens en voldoening vindt in broederlijke ontmoetingen, dienstbaarheid, in het ten volle benutten van eigen charisma, in de muziek en de kunst, in het contact met de natuur, in het gebed. Geluk vereist sommige behoeften, die ons het hoofd doen omlopen, weten te beperken, omdat wij zo beschikbaar blijven voor de veelvuldige mogelijkheden die het leven biedt.

Soberheid en nederigheid hebben de laatste eeuw geen positieve waardering gekregen. Wanneer echter de beoefening van sommige deugden in het persoonlijke en maatschappelijke leven in het algemeen verzwakt, eindigt dit met het veroorzaken van veel onevenwichtigheden, ook op het gebied van het milieu. Daarom is het niet meer voldoende alleen maar te spreken over de integriteit van de ecosystemen. Men moet de moed hebben om te spreken over de integriteit van het menselijk leven, de noodzaak om alle grote waarden te bevorderen en met elkaar te verbinden. Het verdwijnen van de nederigheid in een menselijk wezen dat buitensporig in vervoering is gebracht door de mogelijkheid alles onbeperkt te overheersen, kan alleen maar ermee eindigen dat dit aan maatschappij en milieu schade toebrengt. Het is niet gemakkelijk deze gezonde nederigheid en een gelukkige soberheid te doen rijpen, als wij autonoom worden, als wij God uit ons leven buitensluiten en ons ik zijn plaats inneemt, als wij geloven dat onze subjectiviteit bepaalt wat goed en wat slecht is.

Anderzijds kan niemand rijpen tot een gelukkige soberheid, als hij niet in vrede met zichzelf is. En een gedeelte van een juist begrip van spiritualiteit bestaat erin ons begrip van vrede te verruimen, dat veel meer is dan afwezigheid van oorlog. De innerlijke vrede van iemand is nauw verbonden met de zorg voor de ecologie en het algemeen welzijn, omdat zij zich, als zij authentiek wordt beleefd, weerspiegelt in een evenwichtige levensstijl die verbonden is met een vermogen tot verwondering dat leidt tot een diepgang van het leven. De natuur is vol woorden van liefde, maar hoe zullen wij daarnaar kunnen luisteren te midden van constant lawaai, voortdurende en hebberige verstrooiing of de cultus van de schijn? Veel mensen ervaren een diep gebrek aan evenwicht dat hen ertoe drijft de dingen zeer snel te doen om zich bezet te voelen, in een voortdurende haast die op zijn beurt hen ertoe brengt over alles wat hen omgeeft, heen te lopen. Dit beïnvloedt de manier waarop men met het milieu omgaat. Een integrale ecologie vereist dat er een beetje tijd wordt besteedt aan het herstel van een serene harmonie met de schepping om na te denken over onze levensstijl en idealen, om de Schepper te aanschouwen, die onder ons en in hetgeen ons omgeeft, leeft en wiens tegenwoordigheid “niet mag worden vervaardigd, maar moet worden ontdekt, onthuld”. Evangelii Gaudium, 71[[4984|71]]

Wij hebben het over een houding van het hart dat alles beleeft met serene aandacht, dat weet er volledig voor iemand te zijn zonder te denken wat erna komt, dat zich op ieder ogenblik geeft als een goddelijk geschenk dat ten volle moet worden beleefd. Jezus leerde ons deze houding, toen hij ons uitnodigde te kijken naar de lelies op het veld en de vogels in de lucht of toen hij in tegenwoordigheid van een man die zoekende was, “hem liefdevol aankeek” (Mc. 10, 21)[b:Mc. 10, 21]. Ja, Hij wist er ten volle te zijn voor iedere mens en ieder schepsel en zo heeft Hij ons een weg getoond om de ziekelijke ongerustheid te overwinnen die ons oppervlakkig, agressief en ongeremde consumenten maakt.

Een uitdrukking van deze houding is stil blijven staan om God vóór en na de maaltijden te danken. Ik stel de gelovigen voor om deze kostbare gewoonte te hernemen en ten diepste te beleven. Dit ogenblik van zegening, ook al is het zeer kort, herinnert ons eraan dat wij voor het leven afhankelijk van God zijn, het versterkt ons gevoel van dankbaarheid voor de gaven van de schepping, het is dankbaarheid jegens hen die met hun werk deze goederen verschaffen en het versterkt de solidariteit met de meest behoeftigen.

De zorg voor de natuur is een deel van een levensstijl die het vermogen inhoudt om samen en in gemeenschap te leven. Jezus heeft ons eraan herinnerd dat wij God als onze gemeenschappelijke Vader hebben en dat dit ons tot broeders en zusters maakt. De broederlijke liefde kan alleen belangeloos zijn, kan nooit een compensatie zijn voor wat een ander verwezenlijkt, noch een voorschot op wat wij hopen dat hij doet. Daarom is het mogelijk onze vijanden lief te hebben. Deze zelfde belangeloosheid brengt ons ertoe de wind, de zon of de wolken lief te hebben en te accepteren, hoewel zij zich niet aan onze controle onderwerpen. Daarom kunnen wij spreken van een universele broederschap.

Wij moeten opnieuw voelen dat wij elkaar nodig hebben, dat wij een verantwoordelijkheid hebben jegens de ander en de wereld, dat het de moeite waard is goed en eerlijk te zijn. Wij hebben al te lang verkeerd in een moreel verval door een spelletje te spelen met ethiek, goedheid, geloof, eerlijkheid en het ogenblik is gekomen om te erkennen dat deze vrolijke oppervlakkigheid ons tot weinig heeft gediend. Deze verwoesting van ieder fundament van het maatschappelijk leven eindigt ermee dat wij tegenover elkaar komen te staan om de eigen belangen te verdedigen, veroorzaakt het opkomen van nieuwe vormen van geweld en wreedheid en verhindert de ontwikkeling van een ware cultuur van de zorg voor het milieu.

Het voorbeeld van de heilige Teresia van Lisieux nodigt ons uit tot het praktiseren van de kleine weg van de liefde, geen enkele gelegenheid voor een vriendelijk woord, een glimlach, ieder klein gebaar dat vrede en vriendschap zaait, verloren te laten gaan. Een integrale ecologie bestaat ook uit eenvoudige dagelijkse gebaren, waarbij wij de logica van geweld, uitbuiting, egoïsme doorbreken. Omgekeerd is de wereld van een tot het uiterste gedreven consumptie tegelijkertijd de wereld van de mishandeling van het leven in al zijn vormen.

De liefde die vol is van kleine gebaren van wederzijdse liefde, betreft ook het burgerlijke en politieke leven en wordt zichtbaar in alle handelingen die een betere wereld trachten op te bouwen. Liefde voor de maatschappij en inzet voor het algemeen welzijn zijn een uitstekende vorm van naastenliefde, die niet alleen de relaties tussen individuen betreft, maar ook “macrorelaties, maatschappelijke, economische, politieke betrekkingen”. Caritas in Veritate, 2[[2254|2]] Daarom heeft de Kerk de wereld het ideaal van een “beschaving van de liefde” Wanneer je vrede wilt, verdedig het leven, 16[[871|16]] voorgehouden. De sociale liefde is de sleutel tot een authentieke ontwikkeling: “Om de maatschappij menselijker, menswaardiger te maken, moeten wij de liefde in het maatschappelijke leven - op politiek, economisch, cultureel niveau - herwaarderen en er de constante en hoogste norm van het handelen van te maken”. Compendium van de Sociale Leer van de Kerk, 582[[769|582]] In dit kader drijft de sociale liefde ons samen met het belang van de dagelijkse kleine gebaren ertoe te denken aan grote strategieën die doeltreffend het verval van het milieu stoppen en een cultuur van de zorg aanmoedigen die heel de maatschappij doordringt. Wanneer iemand de roeping van God erkent om samen met de ander in deze maatschappelijke dynamiek in te grijpen, moet hij eraan denken dat dit deel uitmaakt van zijn spiritualiteit, dat het een beoefening is van de naastenliefde en dat hij zo rijpt en zich heiligt.

Wij zijn niet allen geroepen om direct in de politiek werkzaam te zijn, maar binnen de maatschappij bloeit een ontelbare verscheidenheid aan verenigingen die ingrijpen ten gunste van het algemeen welzijn door het natuurlijk en stedelijk milieu te verdedigen. Zij bekommeren zich bijvoorbeeld om een publieke plaats (een gebouw, een fontein, een vervallen monument, een landschap, een plein), om de bescherming, sanering, verbetering of verfraaiing van iets dat van allen is. Om hen heen ontwikkelen en herstellen zich banden en ontstaat een nieuw lokaal maatschappelijk netwerk. Zo bevrijdt een gemeenschap zich van een op consumptie gerichte onverschilligheid. Dat wil ook zeggen een gemeenschappelijke identiteit koesteren, een geschiedenis die wordt bewaard en doorgegeven. Zo neemt men de zorg voor de wereld en de kwaliteit van leven van de armsten op zich met een gevoel van solidariteit dat tegelijkertijd het bewustzijn is dat men een gemeenschappelijk huis bewoont dat God ons heeft toevertrouwd. Deze gemeenschappelijke acties kunnen veranderen in intense spirituele ervaringen, wanneer zij een liefde tot uitdrukking brengen die zich geeft.

Het heelal ontwikkelt zich in God, die het geheel vervult. Er is dus een mysterie te aanschouwen in een blad, in een pad, in de dauw, in het gelaat van een arme. Een geestelijke meester, Ali...Een geestelijke meester, Ali Al-Khawwas onderstreepte, uitgaande van zijn ervaring, de noodzaak de schepselen van de wereld niet te zeer te scheiden van de Godservaring in het innerlijk. Hij zei: “Men mag niet a priori kritiek uitoefenen op degenen die extase zoeken in muziek of poëzie. Er is een subtiel geheim in elk van de bewegingen en klanken van deze wereld. De ingewijden slagen erin te begrijpen wat de wind die waait, de bomen die buigen, het water dat stroomt, de vliegen die zoemen, de deuren die piepen, het gezang van de vogels, de klank van snaren en fluiten, de zucht van zieken, het gejammer van de bedroefden te zeggen hebben... (Eva De Vitray-Meyerovitch (ed.), Anthologie du soufisme, Parijs 1978, 200 Het ideaal is niet alleen van uiterlijkheid naar innerlijkheid te gaan om het handelen van God in de ziel te ontdekken, maar er ook toe te komen Hem te ontmoeten in alle dingen, zoals de heilige Bonaventura leerde: “De contemplatie is des te verhevener, naarmate de mens in zich meer het effect van de goddelijke genade voelt of naarmate hij God meer in de andere schepselen weet te herkennen”. II, 23, 2, 3[[908]]

De heilige Johannes van het Kruis leerde dat al wat er aan goeds is in de dingen en de ervaringen van de wereld, “zich op eminente wijze oneindig in God bevindt, of beter gezegd, Hij is elk van deze grootheden die worden verkondigd”. XIV, 5[[3968]] Niet omdat de beperkte dingen van de wereld werkelijk goddelijk zijn, maar omdat de mysticus de innige band ervaart die er tussen God en alle wezens is, en zo “voelt dat God alles voor hem is”. XIV, 5[[3968]] Als hij de hoogte van een berg bewondert, kan hij dit niet scheiden van God en wordt hij gewaar dat deze innerlijke bewondering die hij beleeft, berust op de Heer: “De bergen hebben toppen, zij zijn hoog, imponerend, mooi, lieflijk, bloemrijk en geurig. De Beminde is voor mij als die bergen. De eenzame valleien zijn rustig, bekoorlijk, fris, schaduwrijk, rijk aan zoet water. Door de verscheidenheid van hun bomen en het aangename gezang van de vogels verkwikken en vermaken de zinnen en in hun eenzaamheid en stilte bieden zij verfrissing en rust: de valleien zijn voor mij mijn Beminde”. XIV, 6-7[[3968]]

De Sacramenten zijn een bevoorrechte wijze waarop de natuur van God wordt aangenomen en veranderd in een bemiddeling van het bovennatuurlijke leven. Door de eredienst worden wij uitgenodigd de wereld op een ander niveau te omarmen. Water, olie, vuur en kleuren worden met heel hun symbolische kracht aanvaard en worden opgenomen in de lofprijzing. De zegenende hand is instrument van de liefde van God en weerspiegeling van de nabijheid van Christus, die is gekomen om ons te begeleiden op de levensweg. Het water dat bij het Doopsel over het lichaam van het kind wordt gegoten, is teken van nieuw leven. Wij ontvluchten de wereld niet, noch negeren wij de natuur, wanneer wij God willen ontmoeten. Dit kan men in het bijzonder gewaar worden in de spiritualiteit van het christelijke Oosten: “Overal wordt de schoonheid zichtbaar, een van de meest geliefde termen in het Oosten om de goddelijke harmonie en het model van de verheerlijkte mensheid te verwoorden: in de vorm van de Kerk, de klanken, de kleuren, de lichten, de geuren”. Orientale Lumen, 11[[1180|11]] Voor de christelijke ervaring vinden alle schepselen van het materiële heelal hun ware zin in het vleesgeworden Woord, omdat Gods Zoon in zijn persoon een deel van het materiële heelal heeft opgenomen, waar Hij een kiem van definitieve verandering heeft gelegd: ”Het Christendom staat niet afwijzend tegenover de materie, de lichamelijkheid, het laat deze integendeel geheel tot haar recht komen in het liturgisch handelen waarin het menselijk lichaam toont ten diepste tempel te zijn van de Heilige Geest en waarin het zich verenigt met Jezus de Heer, die ook een lichaam heeft aangenomen voor het heil van de wereld”. Orientale Lumen, 11[[1180|11]]

In de Eucharistie vindt de schepping haar grootste verheffing. De genade die ertoe neigt zich voelbaar te manifesteren, bereikt een wonderbaarlijke uitdrukking, wanneer God zelf, mens geworden, zover gaat dat Hij zich door zijn schepsel laat eten. De Heer wilde op het toppunt van het mysterie van de menswording ons binnenste bereiken door een stuk materie. Niet van bovenaf, maar van binnenuit, opdat wij in onze wereld zelf Hem konden ontmoeten. In de Eucharistie wordt de volheid reeds verwezenlijkt en ligt het vitale middelpunt van het heelal, het middelpunt dat overstroomt van liefde en onuitputtelijk leven. Verenigd met de mensgeworden Zoon, die tegenwoordig is in de Eucharistie, brengt heel de kosmos dank aan God. De eucharistie is inderdaad op zich een daad van kosmische liefde: “Ja. kosmisch! Want zelfs als de Eucharistie wordt gevierd aan het nederige altaar van een plattelandskerkje, dan wordt zij in zekere zin altijd nog gevierd op het altaar van de wereld”. Ecclesia de Eucharistia, 8[[87|8]] De Eucharistie verenigt hemel en aarde, omarmt en doordringt heel de schepping. De wereld, die uit Gods handen is gekomen, keert in vreugdevolle en volledige aanbidding naar Hem terug: in het eucharistisch Brood “is de schepping gericht op de vergoddelijking, de heilige bruiloft, de eenmaking met de Schepper zelf”. Brood en wijn verwijzen naar de eenmaking met de Schepper zelf[[6021]] Daarom is de Eucharistie ook een bron van licht en motivatie voor onze zorgen omtrent het milieu en geeft ons richting om bewakers van heel de schepping te zijn.

De deelname aan de Eucharistie op zondag heeft een bijzondere betekenis. Deze dag wordt, evenals de Joodse sabbat, gezien als de dag voor een gezondmaking van de relatie van het menselijk wezen met God, met zichzelf, met de ander en met de wereld. De zondag is de dag van de verrijzenis, de “eerste dag” van de nieuwe schepping, waarvan de eersteling het verrezen mens-zijn van de Heer is, waarborg voor de uiteindelijke gedaanteverandering van heel de geschapen werkelijkheid. Bovendien verkondigt deze dag “de eeuwige rust van de mens bij God”. Catechismus van de Katholieke Kerk, 2175[[1|2175]] Zo vult de christelijke spiritualiteit de waarde van rust en feest aan. De mens heeft de neiging de contemplatieve rust te beperken tot de sfeer van het onvruchtbare en nutteloze en vergeet daarbij dat zo het werk dat men verricht, het belangrijkste wordt ontnomen: zijn betekenis. Wij zijn geroepen in ons handelen een dimensie van ontvankelijkheid en belangeloosheid in te sluiten, die iets anders is dan eenvoudig niets doen. Het betreft een andere wijze van handelen, die deel uitmaakt van ons wezen. Op deze wijze wordt het menselijk handelen niet alleen gevrijwaard van leeg activisme, maar ook van ongebreidelde gulzigheid en isolement van het bewustzijn, dat er toe leidt het exclusieve persoonlijke gewin na te jagen. De wet van de zondagsrust verplichtte ertoe zich te onthouden van werk op de zevende dag, want “dan kunnen ook uw rund en uw ezel rusten, en kunnen de zoon van uw slavin en de vreemdeling op adem komen” (Ex. 23, 12)[b:Ex. 23, 12]. Rust is een verruiming van de blik die het mogelijk maakt weer de rechten van de ander te erkennen. Zo verspreidt de rustdag, waarvan het middelpunt de Eucharistie is, zijn licht over de hele week en moedigt ons aan de zorg voor de natuur en de armen tot de onze te maken.

De Vader is de uiteindelijke bron van alles, liefdevol en meedelend fundament van wat bestaat. De Zoon, die Hem weerspiegelt en door wie alles is geschapen, verenigde zich met deze aarde, toen Hij in de schoot van Maria een menselijke gestalte aannam. De Geest, oneindige band van liefde, is ten innigste tegenwoordig in het hart van het heelal en tot nieuwe wegen bezielt en opwekt. De wereld is geschapen door de drie Personen als één goddelijk beginsel, maar ieder van hen verwezenlijkt dit gemeenschappelijk werk overeenkomstig de eigen persoonlijke identiteit. Daarom “moeten wij heel de Drie-eenheid prijzen, wanneer wij met bewondering kijken naar het heelal in zijn grootsheid en schoonheid”. Luisteren naar het Woord en de Geest in de kosmische openbaring, (4)[[5964|(4)]]

Voor ons Christenen leidt het geloven in een ene God, die een trinitaire gemeenschap is, ertoe te denken dat heel de werkelijkheid in zich een inderdaad trinitair stempel draagt. De heilige Bonaventura kwam ertoe te zeggen dat het menselijk wezen vóór de zonde kon ontdekken hoe ieder schepsel “ervan getuigt dat God drievuldig is”. De weerspiegeling van de Drie-eenheid kon men herkennen in de natuur, “toen noch dat boek duister was voor de mens, noch het oog van de mens was vertroebeld”. 1, 2, concl.[[6022]] De franciscaanse heilige leert ons dat ieder schepsel in zich een specifiek trinitaire structuur draagt, die zo werkelijk is dat zij spontaan zou kunnen worden aanschouwd, als de blik van het menselijk wezen niet beperkt, duister en broos was. Op deze manier wijst hij ons op de uitdaging de werkelijkheid trinitair te leren lezen.

De goddelijke Personen zijn subsistente relaties en de wereld, die naar goddelijk model is geschapen, is een weefsel van relaties. De schepselen neigen naar God en op zijn beurt is het eigen aan ieder levend wezen naar iets anders te neigen, en wel zo dat wij binnen het heelal talloze constante relaties kunnen tegenkomen die verborgen met elkaar verweven zijn. vgl: Summa Theologiae, Prima Pars q. 11 a. 3[[[t:ia q. 11 a. 3]]] vgl: Summa Theologiae, Prima Pars q. 11 a. 3[[[t:ia q. 21 a. 1 ad 3]]] vgl: Summa Theologiae, Prima Pars q. 11 a. 3[[[t:ia q. 47 a. 3]]] Dit nodigt ons er niet alleen toe uit de vele banden te bewonderen die er tussen schepsels bestaan, maar brengt ons ook ertoe een sleutel tot onze eigen verwezenlijking te ontdekken. Immers, hoe meer de menselijke persoon groeit, rijpt en zich heiligt, des te meer treedt hij in relatie, wanneer hij buiten zichzelf treedt, om in gemeenschap met God, met de ander en met alle schepselen te leven. Zo neemt hij in zijn eigen bestaan de trinitaire dynamiek op die God vanaf zijn schepping erin heeft gelegd. Alles is met elkaar verbonden en dit nodigt ons ertoe uit om een spiritualiteit van de solidariteit te doen rijpen, die voortkomt uit het mysterie van de Drie-eenheid.

Maria, de moeder die de zorg had voor Jezus, zorgt nu met moederlijke genegenheid en smart voor deze gekwetste wereld. Zoals zij met doorboord hart weende over de dood van Jezus, heeft zij nu medelijden met het lijden van de gekruisigde armen en van de schepselen van deze wereld die door menselijke macht worden uitgeroeid. Zij leeft met Jezus, geheel van gedaante veranderd, en alle schepselen bezingen haar schoonheid. Zij is de vrouw, “bekleed met de zon, de maan, onder haar voeten en op haar hoofd een kroon van twaalf sterren” (Openb. 12, 1)[b:Openb. 12, 1]. Opgenomen ten hemel, is zij moeder en koningin van heel de schepping. In haar verheerlijkt lichaam heeft zij samen met de verrezen Christus, als deel van de schepping, heel de volheid van haar schoonheid bereikt. Zij bewaart in haar hart niet alleen heel het leven van Jezus, die zij met zorg “bewaakte” (Lc. 2, 19.51)[[b:Lc. 2, 19.51]], maar ook nu nog begrijpt zij de zin van alle dingen. Daarom kunnen wij haar vragen dat zij ons helpt met wijzere ogen naar deze wereld te kijken.

Samen met haar komt in de heilige familie van Nazareth de figuur van de heilige Jozef naar voren. Hij zorgde voor en beschermde Maria en Jezus met zijn werk en zijn edelmoedige aanwezigheid. en hij bevrijdde hen van het geweld van de ongerechtigen door hen naar Egypte te brengen. In het Evangelie verschijnt hij als een rechtvaardige, hard werkende, sterke man. Maar van zijn figuur gaat ook een grote tederheid uit, die niet eigen is aan wie zwak is, maar werkelijk sterk is, let op de werkelijkheid om lief te hebben en nederig te dienen. Daarom is hij tot hoeder van de universele Kerk uitgeroepen. Ook hij kan ons leren zorg te dragen, hij kan ons motiveren met edelmoedigheid en tederheid te werken om deze wereld, die God ons heeft toevertrouwd, te beschermen.

Op het einde zullen wij van aangezicht tot aangezicht de oneindige schoonheid van God ontmoeten (1 Kor. 13, 12)[[b:1 Kor. 13, 12]] en zullen wij met vreugdevolle bewondering het mysterie van het heelal kunnen lezen, dat samen met ons zal delen in de volheid zonder einde. Ja, wij zijn op weg naar de sabbat van de eeuwigheid, naar het nieuwe Jeruzalem, naar het gemeenschappelijke huis van de hemel. Jezus zegt ons: “Zie, Ik maak alles nieuw” (Openb. 21, 5)[b:Openb. 21, 5]. Het eeuwige leven zal een gedeelde verwondering zijn, waar ieder schepsel, lichtend veranderd, zijn plaats zal innemen en de definitief bevrijde armen iets te bieden zal hebben.

In afwachting hiervan verenigen wij ons om ons te ontfermen over dit huis, dat ons door God is toevertrouwd, wetend dat wat er aan goeds hierin is, in het feest van de hemel zal worden opgenomen. Samen met alle schepselen zijn wij op deze aarde op weg, God zoekend, omdat, “als de wereld een begin heeft en geschapen is, zij wie haar heeft geschapen, zoekt, wie haar een begin heeft gegeven, zoekt, Hem die de haar Schepper is”. 1, 2, 6: PG 29, 8[[5956]] Laten wij zingend de weg gaan! Mogen onze strijd en onze zorg voor deze planeet ons de vreugde van de hoop niet ontnemen!

God, die ons oproept tot edelmoedige toewijding en oproept alles te geven, biedt ons de krachten en het licht dat wij nodig hebben om verder te gaan. In het hart van deze wereld blijft de Heer van het leven altijd tegenwoordig, die ons zo liefheeft. Hij laat ons niet in de steek, hij laat ons niet alleen, omdat Hij zich definitief met onze aarde heeft verenigd, en zijn liefde brengt ons ertoe steeds nieuwe wegen te vinden. Hem zij de lof!

Na deze lange vreugdevolle en tegelijk dramatische overweging stel ik twee gebeden voor, een dat wij allen die in een scheppende, almachtige God geloven, kunnen delen, en een ander, opdat wij Christenen de verplichtingen jegens de schepping die het Evangelie van Jezus ons voorhoudt, op ons kunnen nemen.

Gebed voor onze aarde
Almachtige God
die aanwezig bent in heel het universum
en in het kleinste van Uw schepselen,
Gij die al wat bestaat met tederheid omgeeft,
stort over ons de kracht van Uw liefde uit opdat
wij het leven en de schoonheid zouden beschermen.
Dompel ons onder in vrede opdat wij
als broeders en zusters zouden leven
zonder iemand schade te berokkenen.
O God van de armen,
help ons de verwaarloosden te hulp te komen
en degenen die op deze aarde vergeten worden
en in Uw ogen zo veel waarde hebben.
Genees ons leven,
opdat wij beschermers zouden zijn van de wereld
en geen roofdieren,
opdat wij schoonheid zouden zaaien
en geen vervuiling noch vernieling.
Raak de harten
van hen die alleen winst nastreven
ten koste van de aarde en de armen.
leer ons de waarde van ieder ding
te ontdekken, met bewondering te beschouwen,
te erkennen dat wij ten diepste één zijn
met alle schepselen
op onze weg naar Uw oneindig licht.
Dank U omdat Gij alle dagen met ons bent.
Ondersteun ons, zo bidden wij U,
in onze strijd voor gerechtigheid, liefde en vrede.

Christelijk gebed met de schepping
Wij loven U, Vader, met alle schepselen,
die uit Uw machtige hand zijn voortgekomen.
Zij zijn de Uwe en zijn vervuld van Uw aanwezigheid
evenals van Uw tederheid.
Geloofd zijt Gij.

Zoon van God, Jezus,
alle dingen zijn door U geschapen.
Gij hebt U in de moederschoot van Maria gevormd,
Gij hebt deel uitgemaakt van deze aarde
en Gij hebt met menselijke ogen naar deze wereld gekeken.
Vandaag leeft Gij in elk schepsel
met Uw heerlijkheid van Verrezene.
Geloofd zijt Gij.

Heilige Geest, die door Uw licht
deze wereld naar de liefde van de Vader richt
en het zuchten van de schepping vergezelt,
Gij leeft ook in ons hart
om ons op te wekken tot het goede.
Geloofd zijt Gij.

O God, Drie-één,
verheven gemeenschap van oneindige liefde,
leer ons U te schouwen
in de schoonheid van het universum,
waar alles ons van U spreekt.
Wek onze lof en dankbaarheid
voor elk wezen dat Gij geschapen hebt.
Geef ons de genade
ons innig één te voelen met al wat bestaat.

God van liefde, toon ons
onze plaats in deze wereld
als instrument van Uw genegenheid
voor alle wezens van deze aarde,
omdat geen enkel door U vergeten wordt.
Verlicht de machthebbers en geldbezitters
opdat zij zich hoeden voor de zonde van onverschilligheid,
het algemeen welzijn liefhebben, de zwakken begunstigen,
en zorg dragen voor deze wereld waarop wij wonen.
De armen en de aarde smeken:
Heer, grijp ons
door Uw macht en Uw licht
om elk leven te beschermen,
om een betere toekomst voor te bereiden,
opdat uw Rijk van gerechtigheid, vrede, liefde en schoonheid zou komen.
Geloofd zijt Gij.
Amen.