H. Bonaventura (1) - zijn leven

Dierbare broeders en zusters,

Vandaag zou ik willen spreken over de heilige Bonaventura van Bagnoregio. Ik geef toe dat ik bij dit thema een zeker heimwee heb omdat het mij doet terugdenken aan het onderzoek dat ik als jonge onderzoeker precies over deze schrijver die mij bijzonder dierbaar is, gedaan heb. Hem te kennen heeft mijn opleiding sterk beïnvloed. Met grote vreugde ben ik enkele maanden geleden op bedevaart geweest naar zijn geboorteplaats[3121], Bagnoregio, een Italiaans stadje in Latio, dat de herinnering aan hem met verering bewaart.

Waarschijnlijk rond 1217 geboren en gestorven in 1274, leefde hij in de XIIIe eeuw, een tijd waarin het christelijk geloof dat diep doordrongen was van de cultuur en de samenleving van Europa, blijvende werken geïnspireerd heeft op het domein van de literatuur, visuële kunsten, filosofie en theologie. Onder de grote christelijke persoonlijkheden die bijgedragen hebben tot de samenstelling van deze harmonie tussen geloof en cultuur onderscheidt zich juist Bonaventura, een man van actie en contemplatie, diepe vroomheid en voorzichtig beleid.

Hij heette Giovanni di Fidanza. Zoals hijzelf vertelt, heeft een gebeurtenis zijn leven op zeer jonge leeftijd diep getekend. Hij was door een ernstige ziekte getroffen en zelfs zijn vader, die arts was, had de hoop opgegeven hem van de dood te kunnen redden. Toen nam zijn moeder haar toevlucht tot de heilige Franciscus van Assisi, die kort voordien heilig verklaard was. En Giovanni genas. Enkele jaren later werd hij nog meer vertrouwd met de figuur van de Poverello van Assisi toen hij voor zijn studies in Parijs was. Hij had het diploma van meester in de kunsten behaald, dat wij kunnen vergelijken met dat van een hedendaagse middelbare school van grote faam. Zoals vele jongeren toen en ook vandaag, stelde Giovanni zich een cruciale vraag: “wat moet ik met mijn leven doen?”. Gefascineerd door het getuigenis van vurigheid en evangelische radicaliteit van de Minderbroeders, die in 1219 in Parijs aankwamen, klopte Giovanni aan bij het franciscaanse klooster van de stad en vroeg opgenomen te worden in de grote familie van de volgelingen van de heilige Franciscus. Vele jaren later verklaarde hij de redenen van zijn keuze: in de heilige Franciscus en de beweging waaraan hij het ontstaan gegeven had, erkende hij dat Christus aan het werk was. Hij schreef dit in een brief aan een broeder:

“Ik beken voor God dat de reden waarom ik het meest ben gaan houden van het leven van de zalige Franciscus, is dat het gelijkt op het begin en de groei van de Kerk. De Kerk begon met gewone vissers en verrijkte zich later met zeer vermaarde en wijze leraars; de godsdienst van de zalige Franciscus werd niet bepaald door menselijke voorzichtigheid maar door Christus” in "Opere di San Bonaventura. Introduzione generale", Rome 1990, p. 29[[3483]].

Daarom nam Giovanni rond het jaar 1243 het franciscaanse habijt aan en nam de naam Bonaventura aan. Hij werd onmiddellijk in de richting van de studie geleid en bezocht de faculteit van theologie aan de universiteit van Parijs, waar hij cursussen volgde op zeer hoog niveau. Hij kreeg de verschillende titels die vereist zijn voor een academische loopbaan, die van baccalaureus in de bijbel en baccalaureus in de rechten. Zo bestudeerde Bonaventura diepgaand de Heilige Schrift, de Sentences (spreuken) van Petrus Lombardus[3351] - het theologische handboek van die tijd, en ook de belangrijkste theologische schrijvers en door contact met leraars en studenten die vanuit heel Europa naar Parijs toevloeiden -, rijpte zijn persoonlijke reflectie en zeer waardevolle spirituele gevoeligheid die hij in de loop van de daarop volgende jaren in zijn boeken en sermoenen wist te verwoorden, zodat hij één van de belangrijkste theologen werd in de geschiedenis van de Kerk. De titel van de thesis die hij verdedigde om theologie te kunnen onderwijzen, de” licentia ubique docendi”, zoals men toen zei, is van betekenis. Zijn dissertatie had als titel “Vragen over het kennen van Christus”. Dit argument toont de centrale rol die Christus steeds gespeeld heeft in het leven en het onderricht van Bonaventura. Wij kunnen zonder enige twijfel zeggen dat heel zijn denken diep christocentrisch was.

In de loop der jaren verspreidde zich in Parijs, de stad die Bonaventura geadopteerd had, een heftige polemiek tegen de minderbroeders van de H. Franciscus van Assisi[3392] en de predikheren van de H. Dominicus Guzman[3400]. Men betwistte hun recht om aan de universiteit te onderrichten en ging zo ver dat men de authenticiteit van hun godgewijd leven in twijfel trok. Zeker, de veranderingen die de bedelordes[3374] hadden ingevoerd in de kijk op het religieuze leven, waarover ik in vorige catecheses gesproken heb, waren zo vernieuwend dat niet iedereen ze begreep. Zoals dat soms zelfs gebeurt tussen mensen die oprecht godsdienstig zijn,kwamen daar redenen bij van menselijke zwakheid, zoals afgunst en jaloezie. Al was Bonaventura omgeven door de tegenkanting van andere universitaire leraars, toch gaf hij reeds onderricht aan de leerstoel van theologie van de franciscanen en om de bestrijders van de bedelordes van antwoord te zijn, schreef hij “De perfectione evangelica[3484]”. Daarin toont hij aan dat de bedelordes, de minderbroeders in het bijzonder, de raden van het Evangelie zelf volgden door de beoefening van de geloften van zuiverheid en gehoorzaamheid. Het onderricht van Bonaventura in zijn werk en leven reikt verder dan deze historische omstandigheden; het blijft altijd actueel: de Kerk wordt helderder en mooier door de trouw van haar zonen en dochters aan hun roeping, niet alleen door de evangelische geboden in praktijk te brengen maar ook door met Gods genade de geloften te onderhouden en zo door een arme, kuise en gehoorzame levensstijl te getuigen dat het Evangelie een bron is van vreugde en volmaaktheid.

Het conflict luwde, toch enige tijd, en dank zij de persoonlijke tussenkomst van paus Alexander IV, in 1257, werd Bonaventura officieel erkend als doctor en leraar aan de universiteit van Parijs. Doch hij moest van die eervolle taak afzien omdat het generaal kapittel hem datzelfde jaar verkoos tot algemene overste.

Hij beoefende die functie zeventien jaar met wijsheid en toewijding, bezocht de provincies, schreef de broeders, trad soms op met een zekere gestrengheid om misbruiken te verdrijven. Wanneer Bonaventura deze dienst begon, was de Orde der Minderbroeders wonderbaar toegenomen: meer dan 30.000 broeders waren in het westen verspreid en waren als missionaris aanwezig in Noord-Afrika, het Midden Oosten, Peking. Deze expansie diende geconsolideerd te worden en vooral een eenheid van handelen en geest gegeven te worden, volledig trouw aan het charisma van Franciscus. Onder de volgelingen van de heilige van Assisi stelde men inderdaad verschillen vast in het interpreteren van de boodschap en het gevaar van een interne scheuring was reëel. Om dit gevaar te vermijden, aanvaardde en keurde het generaal kapittel van de Orde te Narbonne in 1260, een tekst goed, door Bonaventura voorgesteld, die de normen die het dagelijks leven van de minderbroeders regelden, verzamelde en tot eenheid bracht. Bonaventura had nochtans de intuïtie dat wettelijke maatregelen, al zijn zij door wijsheid en gematigdheid geïnspireerd, niet volstonden om de gemeenschap van geest en hart te verzekeren. Men diende dezelfde idealen en motivaties te delen. Om die reden wou Bonaventura het authentieke charisma van Franciscus, zijn leven en leer, voorstellen. Hij verzamelde met grote ijver documenten over de Poverello en beluisterde aandachtig de herinneringen van degenen die Franciscus rechtstreeks gekend hadden. Zo ontstond over de heilige van Assisi een biografie, historisch degelijk gefundeerd, met als titel “Legenda maior[3254]”, ook in kortere vorm geschreven en dus “Legenda minor[3485]” genoemd. Het Latijnse woord wijst in tegenstelling tot het Italiaanse, niet op een vrucht van de verbeelding, doch “Legenda” betekent integendeel een gezaghebbende tekst, die officieel “moet gelezen worden”. Het kapittel van de minderbroeders dat in 1263 bijeen was in Pisa, erkende namelijk in de biografie van de heilige Bonaventura het meest getrouwe portret van de stichter en zo werd zij de officiële biografie van de heilige.

Welk beeld van Franciscus komt uit het hart en de pen van zijn vrome zoon en opvolger, de heilige Bonaventura? Het essentiële punt: Franciscus is een “alter Christus”, een man die Christus passioneel gezocht heeft. In de liefde die tot navolging aanzet, heeft hij zich volledig op Hem afgestemd. Bonaventura toonde dit levende ideaal aan alle volgelingen van Franciscus. Dit ideaal dat geldt voor elke Christen, gisteren, vandaag en altijd, werd door mijn voorganger, de eerbiedwaardige Johannes Paulus II, ook aangewezen als het programma voor de Kerk van het Derde Millennium. In de Brief “Novo millennio ineunte[9]” schreef hij dat dit programma gecentreerd is “op Christus zelf die men moet kennen, liefhebben, navolgen, om in Hem het trinitaire leven te leiden en met Hem de geschiedenis te transformeren tot aan haar voltooiing in het hemelse Jeruzalem” Novo millennio ineunte, 29[[9|29]].

In 1273 kende het leven van de heilige Bonaventura een andere wending. Paus Gregorius X wou hem tot bisschop wijden en kardinaal benoemen. Hij vroeg hem ook een zeer belangrijk kerkelijk gebeuren voor te bereiden: het IIe oecumenische concilie van Lyon dat tot doel had de gemeenschap te herstellen tussen de Latijnse en de Griekse Kerk. Hij wijdde zich toegewijd aan deze taak maar kon de afsluiting van deze oecumenische zitting niet meemaken want hij stierf tijdens het verloop. Een anonieme pauselijke notaris maakte een lofrede op Bonaventura, die ons een eindportret geeft van deze grote heilige en uitstekende theoloog: “ Een goed, betrouwbaar, vroom en barmhartig man, deugdvol, door God en de mensen bemind ... God had hem inderdaad zo een genade gegeven dat iedereen die hem zag door een liefde gegrepen werd die het hart niet kon verbergen” vgl. J.G. Bougerol,...vgl. J.G. Bougerol, “Bonaventura”, in A. Vauchez (onder de directie van), “Storia dei santi e della santità cristiana”. Vol. VI “L’epoca del rinnovamento evangelico”, Milaan 1991, p. 91.

Nemen wij het erfgoed van deze grote Kerkleraar op, die ons met volgende woorden herinnert aan de zin van ons leven: “Op de aarde ... kunnen wij door redenering en bewondering de Goddelijke immensiteit beschouwen; in het hemelse vaderland daarentegen, door het visioen, als wij aan God gelijk zullen zijn en door de extase ... zullen wij in Gods vreugde binnengaan” q. 6, “conclusione”, in “Opere di San Bonaventura. Opuscoli Teologici”/1, Rome 1993, p. 187[[3486]].