Inaestimabile donum

De onschatbare gave van de heilige Eucharistie is op nieuw onderwerp geweest van een brief van Paus Johannes Paulus II, toen hij zich in een schrijven van 24 februari 1980 richtte tot de bisschoppen en via hen, tot de priesters[404]. In aansluiting bij deze laatste brief wil de Congregatie voor de Sacramenten en de Eredienst[d:108] de aandacht van de bisschoppen vestigen op enige normen inzake de viering en verering van dit grote mysterie.

Het volgende is evenwel geen samenvatting van datgene wat door de Heilige Stoel sinds het Tweede Vaticaans Concilie[d:4] is bepaald in documenten over de Eucharistie die thans nog van kracht zijn, met name in het Romeins Missaal[1209], in het rituaal De heilige communie en de verering van de eucharistie buiten de mis[2523] in de Instructies Eucharisticum Mysterium[1560], Memoriale Domini[3595], Immensae caritatis[1389] en Liturgicae instaurationes[1384].

Met vreugde erkent de Congregatie[d:108] de talrijke en positieve resultaten van de liturgievernieuwingen, zoals, meer actieve en bewuste deelname van de gelovigen aan de liturgische viering van de mysteries, een doctrinaire en catechetische verrijking ten gevolge van het gebruik van de volkstaal en van het grote aantal Bijbellezingen, een verdieping van de gemeenschapszin in de liturgische beleving, de geslaagde pogingen om de kloof tussen leven en eredienst, tussen liturgische en persoonlijke vroomheid, tussen liturgie en volksvroomheid te overbruggen.

Toch kunnen deze positieve en bemoedigende feiten de bezorgdheid niet verhelen waarmee wij horen van allerlei misbruiken, die vaak niet tot een enkele maal beperkt blijven en die ons vanuit diverse streken van de katholieke wereld ter ore komen. Verwarring in de taken, vooral met betrekking tot de priesterlijke ambtsuitoefening en de rol van de leken (die zonder onderscheid het eucharistisch gebed gezamenlijk mede uitspreken, die de homilie houden, die de heilige communie uitreiken terwijl de priesters zich daarvan ontslagen achten); het steeds meer verloren gaan van de zin voor het sacrale (weglaten van liturgische gewaden, de gewoonte om zonder echte noodzaak de Eucharistie niet in een kerkgebouw te vieren; gebrek aan eerbied en aandacht voor het allerheiligst sacrament, enz.); veronachtzaming van het kerkelijk karakter van de liturgie (gebruik van privé-teksten, wildgroei van niet goedgekeurde eucharistische gebeden, misbruik van liturgische teksten voor sociaalpolitieke doeleinden). In dergelijke gevallen wordt men geconfronteerd met een vervalsing van de katholieke liturgie: 'Wie, in naam van de Kerk, voor God de eredienst viert op een wijze die niet krachtens goddelijk gezag door de Kerk is vastgesteld en in de Kerk gebruikelijk is, maakt zich schuldig aan vervalsing'. Summa Theologiae Secunda Secundae q. 93 a. 1[[t:iia-iiae q. 93 a. 1]]

Dit alles kan geen goede vruchten opleveren. Het kan niet anders of dit zal leiden tot een aantasting van de eenheid van het geloof en van de eredienst in de Kerk, tot onzekerheid op leerstellig gebied, tot aanstoot en twijfel bij het Volk van God en, bijna onvermijdelijk, tot heftige reacties.

De gelovigen hebben recht op ware liturgie d. w.z. liturgie, gevierd op de wijze die de Kerk heeft gewild en vastgesteld; met de mogelijkheid om in bepaalde, door haar aangegeven gevallen, de liturgie aan te passen aan de omstandigheden naargelang de pastorale eisen op verschillende plaatsen en diverse groepen van personen dit nodig maken. Experimenten, veranderingen en onrechtmatige overactiviteit brengen de gelovigen in verwarring. Bovendien heeft het gebruik van niet goedgekeurde teksten tot gevolg dat de noodzakelijke band tussen de lex orandi en de lex credendi vervaagt. Op dit punt mag men de waarschuwing van het Tweede Vaticaans Concilie niet vergeten: 'Volstrekt niemand anders, ook al is hij priester, mag op eigen gelegenheid in de liturgie iets toevoegen, weglaten of veranderen'. nr. 3[[570|22]] En Paulus VI heeft eraan herinnerd: 'Wie de (liturgie) vernieuwing misbruikt om naar willekeur te experimenteren, verspilt zijn krachten en doet inbreuk op de authentieke visie op de Kerk'. Tijdens het geheim consistorie waaronder 20 nieuwe kardinalen worden opgenomen[[5009]]

De twee delen waaruit de Mis als het ware is samengesteld namelijk de liturgie van het woord en van de eucharistie, zijn zo nauw met elkaar verbonden, dat zij één daad van eredienst uitmaken. Sacrosanctum Concilium, 56[[570|56]] Men nadere niet tot de tafel met het brood des Heren, tenzij men eerst geweest is bij de tafel van zijn woord. vgl: Sacrosanctum Concilium, 56[[[570|56]]] vgl: Dei Verbum, 21[[[576|21]]] Bij de viering van de Eucharistie is dus de heilige Schrift van het grootste belang. De bepaling van de Kerk: 'In de heilige vieringen moet een rijkere, meer afwisselende en meer aangepaste lezing van de heilige Schrift worden ingevoerd' par. 1[[570|35]] mag daarom niet veronachtzaamd worden. Men moet zich houden aan de normen van het lectionarium, zowel inzake het aantal lezingen als inzake de bepalingen voor bijzondere omstandigheden. Er is sprake van een ernstig misbruik, als men het woord van God vervangt door het woord van een mens, wie deze ook is. Liturgicae instaurationes, 2[[1384|2]]

De voorlezing van de evangelieperikoop is voorbehouden aan de gewijde bedienaar, d.w.z. aan de diaken of de priester. De overige lezingen moeten, zo mogelijk, worden toevertrouwd aan een lector die hiervoor de aanstelling heeft ontvangen, of aan andere leken die geestelijk en praktisch hierop zijn voorbereid. Op de eerste lezing volgt een psalm met refrein (de tussenzang), die een vast onderdeel is van de dienst van het woord. Institutio Generalis Missalis Romani, 59[[1798|59]]

De homilie heeft ten doel het woord van God, dat in de lezingen is verkondigd, voor de gelovigen te verklaren en zijn boodschap te actualiseren. De homilie is dus de taak van de priester of de diaken. a[[1384|2]]

Het uitspreken van het eucharistisch gebed, dat krachtens zijn aard als het ware het hoogtepunt is van de gehele viering, is voorbehouden aan de priester op grond van zijn wijding. Het is derhalve een misbruik bepaalde gedeelten van het eucharistisch gebed door de diaken, door een lagere assistent of door een gelovige te laten zeggen. vgl: Over het dossier Guy de Fontgalland, (8)[[[5007|(8)]]] vgl: Liturgicae instaurationes, 4[[[1384|4]]] Toch is de gemeenschap niet passief hierbij aanwezig: in stilte verenigt zij zich in geloof met de priester en getuigt van haar instemming door op enige vastgestelde momenten met acclamaties in te vallen in het eucharistisch gebed, n.l. met de antwoorden in de dialoog aan het begin van de prefatie, het Heilig, heilig, heilig, de acclamatie na de consecratie en het Amen op het einde, na de woorden Door Hem en met Hem ... , die aan de priester zijn voorbehouden. Vooral, dit Amen moet door zang een bijzonder reliëf krijgen, want het is het voornaamste Amen van de gehele eucharistieviering.

Alleen die eucharistische gebeden mogen worden gebruikt welke in het Romeins missaal[1209] staan of door de Heilige Stoel wettig zijn goedgekeurd volgens de nadere bepalingen en binnen de grenzen die door haar zijn vastgesteld. Het is een zeer ernstig misbruik door de kerk goedgekeurde eucharistische gebeden te wijzigen of andere in te voeren die door privé personen zijn samengesteld.

Men zij er aan herinnerd dat men geen andere gebeden of gezangen mag laten samenvallen met het eucharistisch gebed. Bij het zeggen van het eucharistisch gebed moet de priester zó duidelijk de woorden van de tekst uitspreken dat de gelovigen deze gemakkelijker kunnen begrijpen en dat er gemakkelijker een echte gemeenschap wordt gevormd die geheel geconcentreerd is op de viering van de gedachtenis van de Heer.

De concelebratie
De concelebratie, die in de liturgie van het Westen is hersteld, drukt op een geheel bijzondere wijze de eenheid van het priesterschap uit. Daarom moeten de concelebranten de vormen in acht nemen die deze eenheid verduidelijken: zo moeten zij b.v. vanaf het begin van de viering aanwezig zijn, de voorgeschreven liturgische kleding dragen, de plaats innemen die hun toekomt op grond van hun ambt als concelebranten en de andere regels trouw onderhouden met het oog op een waardige viering.

De materie voor de eucharistie
In navolging van het voorbeeld van Christus heeft de Kerk voor het vieren van de maaltijd des Heren altijd brood en wijn met water gebruikt. Het brood voor de eucharistieviering moet, volgens de traditie van de gehele Kerk, uitsluitend van tarwe zijn en, volgens de traditie van de Latijnse Kerk ongedesemd. Omwille van haar tekenwaarde wordt vereist dat de materie voor de eucharistieviering ook 'werkelijk kenbaar is als voedsel'. Dit moet men zo verstaan dat het van toepassing is op de consistentie van het brood, maar niet op zijn vorm, die in overeenstemming moet blijven met het traditionele gebruik op dit punt. Men mag aan het tarwemeel en het water geen vreemde elementen toevoegen. De bereiding van het brood moet zo zorgvuldig geschieden dat zijn samenstelling in niets te kort doet aan de waardigheid die het eucharistisch brood behoort te bezitten, dat het waardig kan worden gebroken zonder te veel te kruimelen, en dat het kan worden genuttigd zonder daarbij de godsdienstige gevoelens van de gelovigen te kwetsen. De wijn voor de eucharistieviering moet afkomstig zijn 'van de vrucht van de wijnstok' (Lc. 22, 18)[b:Lc. 22, 18] en natuurlijk en zuiver zijn, d.w.z. niet met vreemde elementen vermengd. vgl: Liturgicae instaurationes, 5[[[1384|5]]]

Het ontvangen van de Eucharistie
De Communie is een gave van de Heer, welke aan de gelovigen wordt uitgereikt door de bedienaar die voor deze taak is bestemd. Het is de gelovige niet toegestaan zelf het geconsacreerde brood en de kelk te nemen, laat staan van hand tot hand aan elkaar door te geven.

Een gelovige - kloosterling of leek - die aangesteld is als buitengewoon bedienaar van de Eucharistie, zal alleen dan de Communie kunnen uitreiken als priester, diaken of acoliet ontbreken, of als de priester invalide of bejaard is en daardoor verhinderd is dit te doen of als het aantal communicanten zo groot is dat de viering van de Eucharistie daardoor te lang zou duren. vgl: Immensae caritatis, 1[[[1389|1]]] Daarom is het gedrag af te keuren van die priesters die, ondanks hun aanwezigheid bij de viering, toch zelf de Communie niet uitreiken, maar deze taak overlaten aan leken.

De Kerk heeft steeds van de gelovigen eerbied en godsvrucht jegens de Eucharistie gevraagd op het ogenblik dat zij deze ontvangen.

Wat de houding bij het communiceren betreft: de gelovigen kunnen de Communie geknield of staande ontvangen, overeenkomstig de normen die door de bisschoppenconferentie zijn uitgevaardigd. 'Wanneer de gelovigen geknield communiceren, is het niet nodig nóg een teken van eerbied jegens het heilig Sacrament te stellen, omdat het knielen zelf al een uitdrukking is van aanbidding. Wanneer zij echter staande communiceren, wordt dringend aanbevolen om, wanneer zij in processie naderbij komen, voordat zij het Sacrament ontvangen een teken van eerbied te stellen, en wel op de geschikte plaats en het geschikte ogenblik om het komen en gaan van de gelovigen niet te verstoren'. Eucharisticum Mysterium, 34[[1560|34]] vgl: Institutio Generalis Missalis Romani, (244,246,247)[[[1383|(244.246.247)]]]

Het woord 'Amen', dat de gelovigen bij het ontvangen van de communie uitspreken, is een uitdrukking van persoonlijk geloof in Christus' tegenwoordigheid.

Wat de Communie onder beide gedaanten betreft: men moet de kerkelijke bepalingen onderhouden zowel met betrekking tot de aan dit Sacrament verschuldigde eerbied als ten behoeve van hen die de Eucharistie ontvangen, naargelang van de omstandigheden, tijd en plaats. vgl: Institutio Generalis Missalis Romani, (241-242)[[[1383|(241-242)]]]

Noch de bisschoppenconferenties noch de ordinarii zelf mogen verder gaan dan de momenteel geldende bepalingen: het toestaan van de Communie onder beide gedaanten geschiede niet willekeurig en de betreffende vieringen moeten duidelijk bepaald worden, de groepen, die hiertoe verlof bezitten, moeten goed omschreven, geordend en homogeen zijn.vgl: Institutio Generalis Missalis Romani, (242)[[[1383|(242)]]]

Ook na de Communie blijft de Heer onder de gedaanten aanwezig. Daarom moeten, na het uitreiken van de Communie, de overgebleven hosties óf genuttigd worden óf door een hiertoe bevoegde assistent worden gebracht naar de plaats die bestemd is voor het bewaren van de Eucharistie.

De geconsacreerde wijn daarentegen moet onmiddellijk na de communie worden genuttigd en mag niet worden bewaard. Men moet er op letten dat slechts zoveel wijn wordt geconsacreerd als voor de communie nodig is.

Tevens moet men de bepalingen onderhouden aangaande de reiniging van de kelk en van de andere heilige vaten die de eucharistische Gedaanten hebben bevat. vgl: Institutio Generalis Missalis Romani, (238)[[[1383|(238)]]]

Met bijzondere eerbied en zorg moeten de heilige vaten, kelk en pateen voor de eucharistieviering en cibories voor de heilige Communie, worden behandeld. De vorm van de heilige vaten moet aangepast zijn aan het liturgisch gebruik waarvoor zij zijn bestemd. Het materiaal waarvan ze vervaardigd zijn moet edel en duurzaam zijn en passend voor liturgisch gebruik. Het oordeel hierover komt toe aan de bisschoppenconferentie van elk gebied.

Het is niet geoorloofd gewone mandjes te gebruiken of ander vaatwerk dat buiten de liturgische vieringen voor profane doeleinden is bestemd of dat van minderwaardige kwaliteit of zonder enige artistieke waarde is.

Kelken en patenen moeten, voordat zij in gebruik genomen worden, door de bisschop of door een priester worden gezegend. vgl: Institutio Generalis Missalis Romani, (288,289,292,295)[[[1383|(288.289.292.295)]]] vgl: Liturgicae instaurationes, 8[[[1384|8]]] vgl: Hfd. 7 nr. 3[[[4283]]]

Men wijze de gelovigen op de vereiste dankzegging na de Communie: zij mogen deze niet vergeten. Deze dankzegging kan geschieden binnen de viering door de inlassing van enige ogenblikken van stilte of door het zingen van een lofzang, psalm of een ander loflied, of na de viering door een gepaste tijd in gebed en overweging door te brengen.

Zoals bekend is, zijn er verschillende rollen die in de liturgische bijeenkomst door een vrouw kunnen worden vervuld: zoals het voorlezen van het woord Gods en het uitspreken van de intenties van de voorbede. Vrouwen mogen echter niet de functies van de acoliet (degene die aan het altaar dient) vervullen. vgl: Liturgicae instaurationes, 7[[[1384|7]]]

Bijzondere oplettendheid en speciale zorg is geboden met betrekking tot heilige Missen die langs audio-visuele weg worden uitgezonden. Want vanwege de zeer wijde verbreiding moeten zij zó worden gevierd dat zij tot voorbeeld strekken. vgl: Sacrosanctum Concilium, 20[[[570|20]]] vgl: Communio et Progressio, 151[[[1107|151]]]

Wat betreft vieringen in particuliere woningen, moet men de normen in acht nemen van de Instructie Actio Pastoralis[1382] van 15 mei 1969.

Zowel de openbare als de privé devotie tot de heilige Eucharistie, ook buiten de Mis, wordt nadrukkelijk aanbevolen: de tegenwoordigheid van Christus, die door de gelovigen in het heilig Sacrament wordt aanbeden, vloeit immers voort uit het offer en is gericht op de sacramentele en geestelijke communie.

Wanneer er oefeningen van eucharistische vroomheid worden georganiseerd, dient men rekening te houden met de liturgische tijden, zodat deze oefeningen in overeenstemming zijn met de liturgie, in zekere zin daaruit voortvloeien en het volk tot de liturgie voeren. De sacra communione et de cultu mysterii eucharistici extra Missam, (79-80)[[2523|(79-80)]]

Wat betreft de korte of de langdurige uitstelling van het heilig Sacrament, de sacramentsprocessies, de eucharistische congressen, kortom de gehele regeling van de eucharistische devotie, dient men de pastorale voorschriften en normen in acht te nemen die in het Romeins rituaal zijn vervat. De sacra communione et de cultu mysterii eucharistici extra Missam, (82-112)[[2523|(82-112)]]

Men mag niet vergeten dat 'vóór de zegen met het Allerheiligste een passende tijd moet worden uitgetrokken voor de lezing van het woord Gods, voor gezangen, gebeden en voor een persoonlijk gebed in stilte'. vgl: De sacra communione et de cultu mysterii eucharistici extra Missam, (89)[[[2523|(89)]]] Tegen het einde van de aanbidding wordt een hymne gezongen en wordt één van de vele gebeden uitgesproken of gezongen die in het Romeins rituaal staan.

Het tabernakel
Het tabernakel, waarin de Eucharistie wordt bewaard, kan zich bevinden op een altaar of zelfs daarbuiten op een plaats in de Kerk die goed zichtbaar, werkelijk voornaam en passend versierd is, of in een aparte kapel die zich leent voor persoonlijk gebed en aanbidding door de gelovigen.

Het tabernakel moet stevig zijn, veilig en niet doorschijnend. vgl: De sacra communione et de cultu mysterii eucharistici extra Missam, (10)[[[2523|(10)]]] De aanwezigheid van de Eucharistie ter plaatse wordt aangeduid door het conopeum of een andere geschikte wijze door het bevoegd gezag bepaald; in de nabijheid van het tabernakel moet er voortdurend een lamp branden als eerbewijs voor de Heer.

Gehandhaafd blijven het eerbiedwaardig gebruik om, als teken van aanbidding, te knielen voor het in het tabernakel bewaarde of openbaar uitgestelde heilig Sacrament. vgl: De sacra communione et de cultu mysterii eucharistici extra Missam, (84)[[[2523|(84)]]] Dit gebaar moet als het ware door de geest verlevendigd worden; wil men dat het hart zich uit diepe eerbied voor God buigt, dan moet men bijgevolg niet haastig of slordig de knieën buigen.

Als iets is ingevoerd dat met deze normen in strijd is, moet het worden gecorrigeerd.

De moeilijkheden bij het in praktijk brengen van de vernieuwing van de liturgie, met name van de Eucharistieviering, komen voor het grootste deel voort uit het feit dat sommige priesters en gelovigen zich niet voldoende op de hoogte hebben gesteld van de theologische en spirituele motieven die ten grondslag liggen aan de veranderingen overeenkomstig de door het Concilie vastgestelde princiepen.

De priesters moeten zich meer en meer een oprechte visie op de Kerk eigen maken, Lumen Gentium[[617]] waarvan de liturgische viering, vooral de Mis, als het ware een levende uitdrukking is. Zonder voldoende Bijbelse scholing kunnen de priesters aan de gelovigen de betekenis van de liturgie als actualisering - in - tekenen van de heilsgeschiedenis niet verklaren. Ook de kennis van de geschiedenis van de liturgie zal helpen om de ingevoerde veranderingen te begrijpen, niet als nieuwigheden, maar als herstel en aanpassing van de authentieke traditie.

Bovendien vereist de liturgie een groot evenwicht omdat zij, zoals de Constitutie Sacrosanctum Concilium[570], leert, er 'in de hoogste mate toe bijdraagt dat het leven van de gelovigen uitdrukking en openbaring wordt van het Christus-mysterie en van de eigenlijke aard van de ware Kerk, aan welke het eigen is tegelijk menselijk en goddelijk te zijn, zichtbaar en vervuld van onzichtbare werkelijkheden, opgaande in het werk en vrij voor de beschouwing, in de wereld aanwezig en toch op pelgrimstocht; en wel zo dat in haar het menselijke in ondergeschiktheid gericht is op het goddelijke, het zichtbare op het onzichtbare, het werken op het beschouwen, het heden op de toekomstige stad waarnaar wij zoeken'. Sacrosanctum Concilium, 2[[570|2]] Zonder dit evenwicht wordt de ware gestalte van de christelijke liturgie misvormd.

Om deze idealen gemakkelijker te verwezenlijken zal het noodzakelijk zijn de liturgische vorming aan de seminaries en aan de theologische faculteiten vgl: In Ecclesiasticam futurorum[[[3728]]] te bevorderen alsmede de deelname van priesters aan liturgische cursussen, congressen, ontmoetingsdagen of studieweken. waarop studie en reflectie op waardevolle wijze worden aangevuld met liturgische vieringen die als voorbeeld kunnen gelden. Op deze wijze immers zullen de priesters zich met nog meer succes kunnen wijden aan het pastorale werk door liturgische catechese van de gelovigen, het organiseren van lectorengroepen, geestelijke en praktische vorming van hen die aan het altaar dienen, scholing van degenen die de gemeenschap bij de viering stimuleren, door geleidelijke uitbreiding van het zangrepertoire, kortom door allerlei initiatieven die kunnen bijdragen tot verdieping van de kennis van de liturgie. Bij de uitvoering van de liturgievernieuwing rust er een belangrijke taak op de diocesane en nationale commissies, de liturgische instituten en centra, vooral wat betreft het vertalen van de liturgische teksten en de vorming van geestelijkheid en volk in de geest van de door het Concilie bepaalde vernieuwing.

Het werk van deze instellingen moet in dienst staan van het kerkelijk gezag, zodat dit kan rekenen op hun loyale medewerking inzake de voorschriften en richtlijnen van de Kerk en hun onthouding van willekeurige initiatieven en van particularismen die de vruchten van de liturgievernieuwing kunnen teniet doen.

Dit document wordt de bedienaren van de eredienst ter hand gesteld tien jaar na het verschijnen van het Romeins missaal[1209], dat door paus Paulus VI is uitgevaardigd overeenkomstig de voorschriften van het Concilie.

Het lijkt nu het geschikte ogenblik om een woord van genoemde paus over de trouw aan de normen van de viering in herinnering te roepen: 'Het moet een ernstige zaak worden geacht dat daar verdeeldheid wordt gebracht waar Christus' liefde ons heeft verenigd, n.l. in de liturgie en in het eucharistisch offer, doordat men weigert de normen op te volgen die vastgesteld zijn inzake de liturgie. Maar in naam van de traditie vragen wij van al onze zonen en van alle katholieke gemeenschappen de riten van de vernieuwde liturgie waardig en met godvruchtige ijver te vieren'. Si Quid Est[[5010]]

Als personen die 'in de hun toevertrouwde Kerk het liturgisch leven regelen, bevorderen en waakzaam begeleiden' Christus Dominus, 15[[646|15]] moeten de bisschoppen de meest geschikte middelen vinden om deze normen ijverig en vastberaden in praktijk te brengen tot glorie van God en tot heil van de Kerk.