De kenmerkende eenheid van de Poolse bisschoppen erkende bron van geestelijke kracht

1. Allereerst wens ik mijn vreugde en diepe bewogenheid uit te spreken over onze bijeenkomst van vandaag. De conferentie van het Poolse episcopaat was de gemeenschap en het milieu van waaruit Christus in zijn onnaspeurlijke raadsbesluit mij op 16 oktober 1978 naar de zetel van de heilige Petrus in Rome heeft geroepen, doordat Hij zijn wil duidelijk maakte door de stemmen van het heilig college dat in de Sixtijnse Kapel in conclaaf bijeen was. Wanneer ik vandaag het geluk heb, opnieuw deel te nemen aan de voltallige vergadering van de conferentie van het Poolse episcopaat op Jasna Góra kan ik niet anders dan vooral mijn gevoelens van dankbaarheid en broederlijke solidariteit uitspreken, die teruggaan tot de begintijd zelf van mijn bisschopsbenoeming in 1958. Ik herinner me, dat de eerste conferentie waaraan ik, nog als. benoemde bisschop, deelnam, ook toen op Jasna Góra plaatsvond, in de eerste dagen van september.

Tijdens de twintig jaar van mijn lidmaatschap van en deelneming aan het werk van de conferentie van het Poolse episcopaat, heb ik heel veel geleerd, zowel van de afzonderlijke leden van deze bisschoppelijke gemeenschap, te beginnen met de zeer eminente primaat van Polen, als van die gemeenschap als zodanig. Voor de conferentie van het Poolse episcopaat is immers de eenheid bijzonder kenmerkend die de bron is van geestelijke kracht. Juist door die eenheid dient het Poolse episcopaat de kerk in Polen en de universele kerk het meest. De samenleving geeft zich hiervan heel goed rekenschap en koestert voor het Poolse episcopaat een volledig en verdiend vertrouwen. Dit vertrouwen geldt het hele episcopaat, alle aartsbisschoppen en bisschoppen in hun bisdommen, en in het bijzonder de primaat van Polen, waarover ik vandaag alleen datgene wil zeggen wat ik reeds meerdere malen tot uitdrukking heb gebracht, dat hij een mens van de voorzienigheid is voor de kerk en voor ons vaderland. Dat zeggen niet alleen de polen, maar ook mensen die tot de andere landen van Europa en de wereld behoren, en die samen met ons de Heer danken, die zulk een macht gegeven heeft aan mensen. (Mt. 9, 8) [[b:Mt. 9, 8]]

Tijdens de twintig jaar van mijn bisschoppelijke bediening, waarin ik de kerk van Kraków heb mogen dienen eerst aan de zijde van aartsbisschop Eugeniusz Baziak zaliger gedachtenis (metropoliet van het vaderloze bisdom Lwów) en vervolgens als metropoliet van Kraków en kardinaal, opvolger van kardinaal Adam Stefan Sapieha zaliger gedachtenis op de zetel van de heilige Stanislaus heeft zich in mijn hart zoveel dank opgestapeld die ik verschuldigd ben, en waaraan ik zoveel mogelijk probeer te voldoen door de herdenking van en het gebed voor de levende of overleden Poolse kardinalen, aartsbisschoppen en bisschoppen. Die overledenen vervagen niet in mijn herinnering: vooral niet degenen die het mij vergund was van nabij te ontmoeten in de samenwerking, in het stralingsbereik van hun persoonlijkheid, zoals in het geval van voornoemde aartsbisschop van Kraków, van kardinaal Boleslaw Kominek zaliger gedachtenis, metropoliet van Wroclaw, van aartsbisschop Antoni Baraniak zaliger gedachtenis, metropoliet van Poznaf en van zoveel schitterende, onvergetelijke figuren van ordinarii en hulpbisschoppen, vol menselijke oorspronkelijkheid en christelijke authenticiteit, die de Heer in deze twintig jaar tot zich heeft geroepen. Ik kan niet anders dan ook kardinaal Boleslaw Filipiak zaliger gedachtenis te gedenken, die vele jaren van zijn leven de Apostolische Stoel gediend heeft en die ik zovele malen in Rome heb ontmoet.

De deelneming aan het werk van het Poolse episcopaat heeft het mij mogelijk gemaakt de problematiek van de moderne kerk in haar universele dimensie dichter te benaderen. En dat vooral dankzij het concilie, dat ik het geluk had van de eerste tot de laatste dag bij te wonen. Door binnen te dringen in deze brede problematiek, die Vaticanum II in al zijn documenten heeft uitgedrukt, heb ik me er rekenschap van kunnen geven welk een bijzondere en verantwoordelijke plaats Polen en in het bijzonder de Poolse kerk inneemt op de grote kaart van de moderne wereld, waarheen wij allen uitgezonden zijn, zoals de apostelen op het moment van de hemelvaart van Christus werden gezonden met de woorden: 'Gaat dus en maakt alle volkeren tot mijn leerlingen' (Mt. 28, 19) [b:Mt. 28, 19]. Dit bewustzijn heeft zich later nog verdiept tijdens de post-conciliaire jaren, vooral dankzij het werk in de bisschoppensynode, in de congregaties van de Apostolische Stoel en ook dankzij de ontmoetingen met vertegenwoordigers van verschillende episcopaten zowel van Europa als van buiten Europa. Een van de gelegenheden was ook de bezoeken aan Poolse emigranten die ik verschillende malen in naam van het Poolse episcopaat aflegde.

Dit alles herinner ik me vandaag met dankbaarheid. Dit lidmaatschap van de Poolse bisschoppenconferentie en de veelvoudige deelneming aan haar werk werd door de voorzienigheid van God bekrachtigd als de beste weg ter voorbereiding op het ambt dat ik vanaf 16 oktober moet uitoefenen voor de gehele universele kerk. Ik wens dit te zeggen aan het begin van mijn toespraak, gericht tot deze buitengewone voltallige vergadering van de Poolse bisschoppenconferentie van vandaag.

2. Het jaar 1979 is in de kerk van mijn vaderland het jaar van de heilige Stanislaus. Er zijn 900 jaar verlopen sinds de dood die hij door de handen (of op bevel) van koning Boleslaw de Stoute op Skalka onderging. De dood van die bisschop die allen de koning niet uitgezonderd de waarheid van het geloof en van de christelijke moraal verkondigde, heeft de betekenis van een bijzonder getuigenis, afgelegd van het evangelie en van Christus zelf. Stanislaus van Szczepanów heeft de dood ondergaan, waardoor hij zich in het geheugen van onze geschiedenis in de tweede eeuw van het christendom in Polen, als bisschop-martelaar, bloed van het bloed en been van het gebeente van de natie, gevoegd heeft bij een andere bisschop-martelaar, die nog tot de missionaire generatie en het tijdperk van de doop behoorde: de heilige Adelbert van Tsjechische oorsprong. Ik roep dit in herinnering omdat deze twee figuren in de herinnering van het volk van God op Poolse grond verenigd zijn en door een bijzondere verering en devotie omgeven worden.

Stanislaus van Szczepanów was bisschop van Kraków en lid van het toenmalige Poolse episcopaat en daarom heeft het huidige Poolse episcopaat bijzondere gronden om zijn persoon met bijzondere verering te omgeven en vooral het eeuwfeest van zijn martelaarschap te vieren. Dat gebeurt in het aartsbisdom Kraków reeds sinds 1972, maar in het bisdom Tarnów, op welks grondgebied zich Szczepanów, de geboorteplaats van deze heilige, bevindt, wordt nu het jaar van de heilige Stanislaus gevierd. Als bisschop en herder op de zetel van Kraków was de heilige Stanislaus een van de pijlers van de hiërarchische orde die reeds in het jaar 1000 op de grondgebieden van de Piasts werd ingesteld. We hebben alle redenen om God voortdurend te danken voor de hechte basis van deze orde welke tijdens de bijeenkomst van Gniezno werd ingesteld op de grondslag van de apostolische zending van de heilige Adelbert en van zijn martelaarschap. En juist naar dit doodgemartelde lichaam, dat Boleslaw de Dappere met verering heeft overgebracht naar Gniezno, kwamen de afgevaardigden van paus Silvester II en keizer Otto III. Het Polen van de Piasts, dat reeds vanaf 968 'cepit habere episcopum' in Poznan - betrekkelijk snel, want nauwelijks 34 jaar na de dood van Mieszko - heeft haar eigen kerkelijke organisatie gekregen: de metropolitane zetel in Gniezno met bisschopszetels in Kraków, Wroclaw en Kolobrzeg. Deze feiten zijn algemeen en wel bekend. Het is echter onmogelijk er bij deze buitengewone gebeurtenis die we vandaag beleven niet aan te herinneren en er niet naar te verwijzen.

De hiërarchische orde is een constitutief element van de kerk van Christus, zoals de dogmatische constitutie ' Lumen Gentium [617]' over de kerk op magistrale wijze in herinnering heeft geroepen. De kerk welke als volk van God is gebouwd op het mysterie van de menswording en de verlossing en voortdurend geboren blijft worden uit de zending van de Heilige Geest, is de zichtbare werkelijkheid van een duidelijk omschreven hiërarchische inrichting. Deze inrichting bepaalt de kerk als welomschreven gemeenschap en samenleving, welke ook door die eigen hiërarchische inrichting een plaats inneemt in de geschiedenis van de mensheid, in de geschiedenis van de verschillende volkeren en naties. Terecht vereren wij dus de heilige Adelbert als patroon van de hiërarchische orde in ons vaderland. Terecht waarderen en gedenken wij de grote coryfeeën van de bijeenkomst van Gniezno. De kerk heeft zich door de duidelijke hiërarchische structuur die ze toen in Polen kreeg, stevig ingevoegd in de geschiedenis van onze natie. Het jaar 1000 is een datum die we terecht verbinden met de datum van de doop, in 966. De kennis van de geschiedenis van Polen vertelt ons nog meer; in 1000 is niet alleen de hiërarchische inrichting van de kerk op beslissende wijze in de geschiedenis van de natie opgenomen, maar werd ook de geschiedenis van de natie op providentiële wijze geworteld in de structuur van de kerk in Polen, een structuur die we te danken hebben aan de bijeenkomst van Gniezno. Deze stelling werd in de verschillende perioden van de geschiedenis van Polen bevestigd, maar vooral in de moeilijkste perioden. Toen de nationale structuren en staatsstructuren kwamen te vervallen, vond de samenleving welke grotendeels katholiek was, steun in de hiërarchische inrichting van de kerk. Dat heeft het haar mogelijk gemaakt de tijd van de verdeling en van de bezetting te overleven. En dat heeft haar geholpen haar besef van de eigen identiteit te bewaren en zelfs te verdiepen. Misschien zal een buitenstaander deze situatie voor 'atypisch' houden, maar voor de polen is ze absoluut ondubbelzinnig. Het maakt gewoon deel uit van de waarheid van de geschiedenis van ons eigen vaderland.

Het episcopaat van het moderne Polen is op bijzondere wijze de erfgenaam en vertegenwoordiger van deze waarheid. Het feit dat een millennium van de geschiedenis lang het patroonschap van de heilige bisschoppen en martelaren Adelbert en Stanislaus het denken en voelen van de polen heeft vergezeld, heeft een diepliggende motivering.

3. Toen in het jaar 1000 in Polen de fundamentele structuur van de hiërarchische inrichting van de kerk ontstond, gebeurde dat van meet af aan in eenheid van de hiërarchie met de inrichting van de universele kerk, in verbinding met de Apostolische Stoel. In deze verhouding is de structuur van de kerk in ons vaderland ononderbroken tot op vandaag blijven bestaan. Dankzij dat feit, is Polen katholiek. En 'altijd trouw'. De eenheid van de hiërarchische structuur, de band tussen het Poolse episcopaat en de zetel van Petrus, vormen de basis van deze eenheid in haar universele dimensie. De kerk in Polen is de eeuwen door sterk en onwankelbaar geworteld gebleven in die universaliteit, die een van de kentekens is van de kerk van Christus. De constitutie ' Lumen Gentium [617]' heeft dit uitputtend behandeld in zijn verschillende aspecten, tegelijk aantonend op welke wijze de universele dimensie van de kerk verbonden is met de zending en het ambt van Petrus.

Dit geworteld zijn in haar katholiciteit van de kerk van Polen, reeds vanaf het moment van de doop en de bijeenkomst van Gniezno, en de hele geschiedenis door, heeft, zoals wij heel wel weten, een bijzondere betekenis voor het geestelijk leven van de natie. En ook een betekenis voor haar cultuur welke zich niet alleen onderscheidt door de traditie.van zichtbare banden met Rome, maar ook die kenmerken van universaliteit bezit die het katholicisme eigen zijn, en van openheid voor alles wat in de universele uitwisseling van goederen het deel wordt van elk die eraan deelneemt. Deze stelling zou kunnen worden bekrachtigd door talloze argumenten, geput uit ónze geschiedenis. Een van die argumenten zou ook het gebeuren kunnen zijn dat we vandaag samen beleven, namelijk dat een Poolse paus vandaag het Poolse episcopaat ontmoet.

Algemeen kan men stellen dat de deelneming van het Poolse volk aan het geestelijk erfgoed van de kerk, welke voortvloeit uit haar katholieke eenheid, een element van eenheid en waarborg voor de identiteit en eenheid van de natie is geworden in bijzondere moeilijke perioden. Die perioden werden ook heel bijzonder gekenmerkt door de uitstraling van de christelijke géest. De 19e eeuw is hiervan een bewijs en het wordt voor ons eveneens bevestigd door de laatste decenniën van deze eeuw. Na de periode van de bezetting die, zoals bekend, een verschrikkelijke en dodelijke bedreiging voor het bestaan van Polen was, is een periode begonnen van grote veranderingen die naar buiten tot uitdrukking kwamen, bijvoorbeeld in de totaal nieuwe regeling van de staatsgrenzen.

In dit verband heeft de sinds eeuwen beproefde band tussen het leven van de natie en de activiteit van de kerk zich nogmaals voor onze ogen bewezen. De normalisering van de kerkelijke betrekkingen binnen de nieuwe grenzen van de Poolse staat en vooral in de westelijke en noordelijke gebieden, heeft duidelijk bevestigd, wat het jaar 1000 of de tijden van de heilige Adelbert en de heilige Stanislaus betekend hebben. De hiërarchische inrichting van de kerk is niet alleen het middelpunt geworden van haar pastorale zending maar ook een duidelijk steunpunt voor het hele leven van de samenleving, voor de natie, welke zich van haar bestaansrechten bewust is en welke, als in overgrote meerderheid katholieke natie, deze steun ook zoekt in de hiërarchische structuren van de kerk. Dat komt tot uitdrukking in de gebeurtenissen die in de tijd van het pontificaat van paus Pius XII in 1945 begonnen, kort na het einde van de oorlog en de bezetting, met de gedenkwaardige missie van kardinaal August Hlond, primaat van Polen, en beëindigd met de definitieve beslissingen van paus Paulus VI van juni 1972, op het moment dat in het aartsbisdom Kraków het zevenjarig jubileum begon van de pastorale dienst van de heilige Stanislaus. Het is betekenisvol dat deze belangrijke beslissingen van Paulus VI juist tijdens de voltallige vergadering in Kraków op 28 juni bekend werden gemaakt. vgl. Archief van de Kerken 27.. vgl. Archief van de Kerken 27 ( 1972), 749 en 1158

De hiërarchische orde van de kerk vindt haar sluitsteen in de zending en de dienst van Petrus. De Apostolische Stoel ontleent aan deze zending en bediening het karakter dat haar eigen is. En dat is niet het karakter van een profane en politieke stuctuur ook al is met de zetel .van Rome, op ook voor vandaag nog geldende gronden, een rest van de oude pauselijke staat verbonden. Maar van een staat die in zijn historische aspect in 1870 ophield te bestaan en, hoewel wat er vandaag nog van rest slechts symbolisch is, de waarborg is van de soevereiniteit van de Apostolische Stoel ten opzichte van de wereld en een basis vormt waarop datgene steunt wat voor de Apostolische Stoel wezenlijk is. Dit vloeit uitsluitend voort uit de aard van de kerk, uit haar apostolische zending, uit de evangelische dienst aan de waarheid en de liefde, uit de pastorale zending waartoe de hiërarchische inrichting van de kerk vooral dient. Zeer terecht zijn de hoofdstukken die aan deze hiërarchische inrichting gewijd zijn te vinden in de constitutie ' Lumen Gentium [617]' ná de hoofdstukken die het mysterie van de kerk en de universele zending van het volk van God behandelen.

Alleen wanneer men dit evenredige en juiste beeld van de kerk voor ogen houdt, en, in haar organische geheel, het eigen beeld van de Apostolische Stoel, kan men met nauwkeurigheid de betekenis vaststellen van de kwestie die sinds vele jaren in Polen weer actueel is geworden, dat wil zeggen die van de normalisering van de betrekkingen tussen kerk en staat. Hier dient gesproken te worden over een hernieuwde actualiteit, omdat bovengenoemde kwestie op begrijpelijke gronden een lange en rijke historie achter zich heeft, waaraan men zich wel moet refereren. Het Poolse episcopaat heeft in nauwe samenwerking met de Apostolische Stoel, en vooral tijdens het pontificaat van Johannes XXIII en Paulus VI, zeer veel gedaan voor de zaak van de normalisering. Allereerst heeft het een reeks reële elementen vastgesteld waarop deze gebaseerd dient te zijn. Fundamentele steun werd bij deze pioniersarbeid geleverd door de leer vervat in de documenten van het Tweede Vaticaans Concilie en vooral door grondige gebruikmaking van de Verklaring over de godsdienstvrijheid [702], een document dat rechtstreeks aansluit bij de beginselen afgekondigd in de voornaamste staatsdocumenten en internationale documenten, waaronder de grondwet van de volksrepubliek Polen. Het is duidelijk, dat de concrete toepassing van deze beginselen alleen aan het denkbeeld 'godsdienstvrijheid' kan beantwoorden, wanneer ze rekening houdt met de werkelijke behoeften van de kerk, welke met haar veelvoudige activiteit zijn verbonden.

Op 12 januari jongstleden heb ik over dit onderwerp, evenals over de bereidheid van de kerk samen te werken met alle landen en alle mensen van goede wil, gesproken tot het corps diplomatique bij de Heilige Stoel. Ziehier een gedeelte van die toespraak: 'Door contacten op te nemen onder andere door middel van diplomatieke vertegenwoordigingen met zoveel staten van zo verschillend profiel, wenst de Apostolische Stoel vooral zijn diepe achting uit te spreken voor iedere natie en ieder volk, voor zijn traditie, zijn cultuur, zijn vooruitgang op elk gebied ... De staat als uitdrukking van de soevereine zelfbeschikking van de volkeren en naties, vormt een normale verwezenlijking van de sociale orde. Daarin ligt zijn morele gezag. Als zoon van een volk met een duizendjarige cultuur dat lange tijd beroofd was van zijn onafhankelijkheid als staat, ken ik uit ervaring de grote betekenis van dit beginsel.

De Apostolische Stoel verwelkomt met vreugde alle diplomatieke vertegenwoordigers, niet alleen als woordvoerders van hun eigen regering, regimes en politieke structuren, maar ook en vooral als vertegenwoordigers van de volkeren en naties die door deze politieke structuren hun soevereiniteit, hun politieke onafhankelijkheid en de mogelijkheid op autonome wijze over hun bestemming te beslissen, tonen. En hij doet dit zonder enig vooroordeel betreffende het· numerieke belang van de bevolking: hier is niet de aantalsfactor beslissend.

De Apostolische Stoel verheugt zich over de aanwezigheid van zo talrijke vertegenwoordigers; hij zou zelfs blij zijn er nog vele andere te zien, vooral van landen en volkeren die soms een eeuwenoude traditie in dit opzicht hadden. Ik denk hier vooral aan de landen die men als katholiek kan beschouwen. Maar ook aan anderen. Want zoals op het ogenblik het oecumenisme tussen de katholieke kerk en de andere christelijke kerken zich ontwikkelt, zoals men er naar streeft contacten aan te knopen met alle mensen onder een beroep op de goede wil, zo verbreedt zich ook deze kring... en wordt er voortdurend een grond tot uitbreiding gevonden in het bewustzijn dat de kerk heeft van haar eigen zending, zoals mijn vereerde voorganger het zo goed uitdrukte in zijn encycliek ' Ecclesiam Suam [91]'....

De Apostolische Stoel wil, in overeenstemming met de zending van de kerk, in het middelpunt van deze broederlijke toenadering staan. Hij verlangt de zaak van de vrede te dienen niet door een politieke activiteit maar door de waarden en beginselen te dienen die voorwaarden zijn voor vrede en toenadering en aan de basis liggen van het internationale algemene welzijn...

We zien heel goed dat de mensheid op vele manieren is verdeeld. Het gaat ook en misschien wel vooral, om ideologische verdeeldheden die met de verschillende staatssystemen zijn verbonden. Het zoeken naar oplos'singen die het de menselijke samenlevingen mogelijk zouden maken hun eigen taken te volbrengen en in rechtvaardigheid te leven is wellicht het voornaamste teken van onze tijd. Alles wat deze belangrijke zaak kan dienen, onder welk regime ook, dient te worden gerespecteerd. Men moet zijn voordeel doen met de wederzijdse ervaringen...

De Apostolische Stoel, die daarvan reeds het bewijs heeft gegeven, is altijd bereid zijn openheid te tonen tegenover elk land of regime door het wezenlijk goede te zoeken, dat het echte goed is van de mens. Een groot aantal eisen met betrekking tot dit goed werden neergelegd in de 'Verklaring van de rechten van de mens' en in internationale overeenkomsten die de practische toepassing ervan mogelijk maken. (AAS 71, 1979, blz. 354- 357.. (AAS 71, 1979, blz. 354- 357 (Archief van de Kerken 34 (1979), 611-613)

Het Poolse episcopaat heeft zijn eigen ervaringen op dit belangrijke gebied. Het heeft, zich baserend op de leer van Vaticanum II, een hele reeks theoretische documenten uitgewerkt welke bekend zijn bij de Apostolische Stoel, en heeft tegelijkertijd in de pastorale praktijk een geheel van houdingen uitgewerkt die de bereidheid tot dialoog bevestigen welke duidelijk aantonen, dat een authentieke dialoog de overtuigingen van de gelovigen, hun rechten als burgers en de normale voorwaarden voor de activiteit van de kerk als godsdienstige, gemeenschap, waartoe de overgrote meerderheid van de polen behoort, ten volle dient te respecteren. We geven ons er rekenschap van, dat deze dialoog niet gemakkelijk kan zijn, want ze worde gevoerd tussen twee lijnrecht tegenovergestelde wereldbeschouwingen, maar ze moet mogelijk en doeltreffend zijn, als het welzijn van de mens en van de natie erom vragen. Het Poolse episcopaat dient zich deze inspanningen te blijven getroosten die zo belangrijk zijn voor de kerk van vandaag. Bovendien is het nodig, dat de procedure-beginselen die in de huidige situatie uitgewerkt werden binnen de kerkelijke gemeenschap zowel met betrekking tot de houding van de geestelijken of leken als tot de status van de verschillende instellingen, in de toekomst duidelijk blijven. Die duidelijkheid van de beginselen, evenals hun overeenstemming met de praktijk, is een bron van morele kracht en dient daarenboven het proces van een waarachtige normalisering.

In onze tijd pleit de zaak van de fundamentele rechten van de mens voor de normalisering van de betrekkingen tussen kerk en staat, waaronder het recht op godsdienstvrijheid een onbetwijfelbare betekenis heeft welke in zekere zin fundamenteel is en centraal staat. De normalisering van de betrekkingen tussen kerk en staat vormt een bewijs voor de practische eerbiediging van dit recht en van alle consequenties hiervan op het leven van de politieke gemeenschap. Zo verstaan, is de normalisering ook een practische uitdrukking van het feit, dat de staat zijn opdracht tegenover de samenleving opvat volgens het subsidiariteitsbeginsel (principium subsidiarietatis), dat zij dus de volle soevereiniteit van de natie wil uitdrukken. Juist voor de Poolse natie krijgt dit laatste aspect, gezien haar duizendjarige en haar huidige bijzondere binding met de katholieke kerk, een bijzondere betekenis.

4. Door deze hele beschouwing, vooral in het laatste deel, zijn wij diep doorgedrongen in het gebied van de ethische gronden die de fundamentele dimensie vormen van het menselijke leven, ook op het gebied van de activiteit die als politiek wordt omschreven. Overeenkomstig de traditie van het Europese denken dat teruggaat op de werken van de grootste filosofen van de oudheid en haar volledige bevestiging en verdieping heeft gevonden in het evangelie en in het christendom, krijgt ook - en zelfs vooral - de politieke activiteit haar eigenlijke betekenis in de zorg voor het welzijn van de mens, hetgeen een goed van ethische aard is. Hieraan ontleent de hele zogenaamde sociale leer van de kerk haar diepste uitgangspunten, die vooral in onze tijd, vanaf het einde van de 19e eeuw, enorm verrijkt werd door de hele moderne problematiek. Dit betekent niet dat die leer pas bij de wisseling van de twee laatste eeuwen is ontstaan, want ze bestond reeds vanaf het begin, als consequentie van het evangelie en van de mensopvatting die het in de betrekkingen met andere mensen inbracht, en vooral in het gemeenschapsleven en maatschappelijke leven.

De heilige Stanislaus wordt de patroon van de morele orde in Polen genoemd. Misschien is juist in zijn persoon op overduidelijke wijze te zien hoe diep de voor de mens, voor het 'humanum', zo fundamentele morele orde in de structuren en lagen van het bestaan van de natie als staat, in de structuren en lagen van het politieke bestaan, doordringt. We kunnen nooit genoeg nadenken over de wijze waarop deze heilige, die als bisschop van Kraków de dood onderging door de hand van een voortreffelijk vertegenwoordiger van de dynastie van de Piasts, vervolgens vooral in de 13e eeuw door de erfgenamen van diezelfde dynastie verwelkomd en daarna na zijn heiligverklaring in 1253 - vereerd werd als patroon van de eenheid van het vaderland dat uiteen bleek te vallen door dynastieke verdeeldheden. Deze ongewone traditie van de verering van de heilige Stanislaus werpt zeker een bijzonder licht op de gebeurtenissen in het jaar 1079, waarbij de bisschop van Kraków de dood vond, terwijl koning Boleslaw de Stoute zijn kroon verloor en gedwongen werd Polen te verlaten. En ook al heeft anonymus van Sint Gallen in zijn enkele tientallen jaren later geschreven kroniek met betrekking tot bisschop Stanislaus de uitdrukking 'traditor' gebruikt, vinden we deze of soortgelijke uitdrukkingen in die tijd ook gebruikt voor verschillende andere bisschoppen (zoals bijvoorbeeld de heilige Thomas Becket) of zelfs voor de pausen (bijvoorbeeld de heilige Gregorius VII) die de stralenkrans van de heiligen voor zich hebben verworven. Klaarblijkelijk was het bisschoppelijke ambt soms verbonden met de noodzaak zijn leven te verliezen om zo de prijs te betalen voor de verkondiging van de waarheid en de goddelijke wet.

Het feit dat de heilige Stanislaus, door de geschiedenis tot 'patroon van de polen' uitgeroepen, van de zijde van het Poolse episcopaat vooral erkend werd als patroon van de morele orde, vindt zijn reden in de ethische welsprekendheid van zijn leven en zijn dood, evenals ook in de hele traditie welke door alle generaties van het Polen van de Piasts, van de Jagellon-dynastie en van de gekozen koningen heen tot in onze tijd heeft gesproken. Het beschermheerschap van de morele orde dat we met de heilige Stanislaus verbinden, is vooral verbonden met de erkenning van het universeel bindende gezag van de morele wet, van de wet van God. Deze wet is voor allen verplichtend, voor de onderdanen evenzeer als voor de regeerders. Ze vormt de morele norm en is een wezenlijk criterium van de waarde van de mens. Alleen wanneer we uitgaan van deze wet, van de moraal, kan de waardigheid van de menselijke persoon bewaard en universeel geëerbiedigd worden. Tegelijk zijn de moraal en dus die wet fundamentele voorwaarden voor de maatschappelijke orde. Daarop worden staten en naties gebouwd. Zonder haar vergaan ze.

Met een groot gevoel van verantwoordelijkheid voor het lot van de natie toont het Poolse episcopaat in zijn pastorale programma's altijd duidelijk het geheel van bedreigingen van morele aard aan, waarmee de mens van onze tijd, de mens van de moderne beschaving, worstelt. Deze bedreigingen betreffen zowel het persoonlijke als het maatschappelijke leven en wegen vooral zwaar op de gezinsgemeenschap en op de opvoeding van de jongeren. De echtgenoten, de gezinnen moeten beschermd worden tegen de zonde, tegen de zware zonde tegen het beginnende leven. Het is immers bekend, dat de omstandigheden van deze zonde zwaar wegen op het hele moreel van de samenleving en dat zijn consequenties de toekomst van de natie bedreigen. De mens moet beschermd worden tegen de zonden van losbandigheid en drankmisbruik, omdat deze de vernedering van zijn menselijke waardigheid in zich dragen en op maatschappelijk niveau onberekenbare consequenties hebben. Altijd moet gewaakt worden, altijd moet het menselijke geweten wakker worden geschud, voortdurend moet tot waakzaamheid worden opgeroepen met betrekking tot de schending van de morele wet, altijd moet aangespoord worden tot de verwezenlijking van het gebod van de liefde; want de innerlijke ongevoeligheid schiet gemakkelijk wortel in het hart van de mens.

Dit is de eeuwenoude problematiek die in onze tijd niet alleen geenszins aan actualiteit heeft ingeboet, maar steeds duidelijker en opvallender wordt. De kerk heeft de hiërarchische orde nodig om de mens en de samenleving op het gebied van de morele orde doeltreffend te kunnen dienen. De heilige Stanislaus is daarvan uitdrukking, symbool en patroon. Aangezien de morele orde de grondslag vormt van de hele menselijke cultuur, ziet onze nationale traditie de plaats van de heilige Stanislaus terecht aan de grondslagen zelf van de Poolse cultuur. Het Poolse episcopaat dat zijn blik richt op deze grote hoofdpersoon van de geschiedenis van het vaderland, kan niet alleen, maar is zelfs verplicht zichzelf de bewaker te voelen van deze cultuur. Het dient in zijn huidige zending en dienst een bijzondere zorg op te nemen voor het hele Poolse culturele erfgoed, waarvan wij weten hoezeer het doordrongen is van het licht van het christendom. Bekend is bovendien, dat juist de cultuur het eerste en fundamentele bewijs is van de identiteit van een natie. De zending van het Poolse episcopaat, als voortzetting van die van de heilige Stanislaus en als het ware getekend door zijn historische charisma, blijft op dit gebied overduidelijk en onvervangbaar.

5. Het is moeilijk ons grote jubileum van het negende eeuwfeest van de dood van de heilige Stanislaus los van de Europese context te beschouwen. Evenals het moeilijk is het millennium van de doop van Polen los van die context te overdenken en te beleven. Vandaag is die context uitgebreid tot buiten Europa, vooral omdat de zonen en dochters van zoveel Europese naties - waaronder ook de Polen het sociale leven in andere werelddelen hebben bevolkt en gevormd. Hier echter ligt de Europese context zonder enige twijfel aan de grondslagen zelf. Reeds de vermelde analogieën tussen de zaak van de heilige Stanislaus en die van andere naties en staten uit dezelfde periode van de geschiedenis, tonen duidelijk aan hoezeer het Polen van de 11 e eeuw deel uitmaakte van Europa en deelhad aan haar problemen, zowel in het leven van de kerk als in dat van de politieke gemeenschappen van die tijd. En zo beleven we dus het jubileum van de heilige Stanislaus, dat vooral een eigen, Poolse, 'onze', vaderlandse dimensie heeft, juist in die Europese context, en het anders beleven zou onmogelijk zijn. Uiterst kostbaar en veelzeggend is dan ook de aanwezigheid hier van de vertegenwoordigers van zo talrijke episcopaten van Europa bij deze gelegenheid.

Dankzij de voorzienigheid heb ik op 18 mei van dit jaar deel kunnen nemen aan de 35e herdenking van de slag om Monte Cassino en van de daar behaalde overwinning waarin mijn landgenoten een groot aandeel hebben gehad. Op diezelfde Monte Cassino hebben we eer gebracht aan de heilige Benedictus, verwijzend naar het komende 15e eeuwfeest van zijn geboorte van die heilige Benedictus die door Paulus VI tot patroon van Europa werd uitgeroepen [2967].

Indien ik me bij deze gelegenheid een dergelijke verwijzing veroorloof, doe ik dat juist gezien de Europese contekst van de heilige Stanislaus en zijn jubileum, dat we nu vieren. Europa dat in haar geschiedenis vele malen verdeeld was, het Europa dat tegen het einde van de eerste helft van onze eeuw tragisch verscheurd werd door de afschuwelijke wereldoorlog, het Europa dat met haar huidige en blijvende verdeeldheden in regimes, ideologieën en economisch-politieke systemen niet kan nalaten haar fundamentele eenheid te zoeken, moet zich richten tot het christendom. Ondanks de verschillen in de tradities die op het Europese grondgebied naar voren treden tussen haar oostelijke en westelijke deel, is het toch een en hetzelfde christendom, dat zijn oorsprong vindt in dezelfde ene Christus, dat hetzelfde woord van God aanvaardt, dat verbonden is met dezelfde twaalf apostelen. Dit ligt nu precies aan de wortels van de geschiedenis van Europa. Dit vormt haar geestelijke genealogie. De inhoud van het huidige jubileum van de heilige Stanislaus, patroon van Polen, waaraan de eerste pauspool, paus-slaaf in de geschiedenis van de kerk en van Europa het geluk heeft deel te nemen, is daarvan de uitdrukking. Het christendom moet opnieuw zijn aandeel leveren in de vorming van de geestelijke eenheid van Europa. Alleen economische en politieke gronden zijn niet in staat die eenheid te vormen. We moeten dieper afdalen: tot aan de ethische grondslagen. Het Poolse episcopaat, alle episcopaten en kerken van Europa hebben hier een grote opdracht uit te voeren. De Apostolische Stoel ziet, met betrekking tot deze veelvoudige taken, de hare in overeenstemming met de aard van de zending en de bediening van Petrus. Toen Christus tot Petrus zei: 'Versterk uw broeders' (Lc. 22, 32) [b:Lc. 22, 32] zei Hij daarmee ook: 'dien hun eenheid'.