Omwille van u is Christus arm geworden (vgl. 2 Kor 8, 9)

-

Jezus Christus (...) is omwille van u arm geworden. (2 Kor. 8, 9) [[b:2 Kor. 8, 9]] Met deze woorden richt de apostel Paulus zich tot de eerste christenen van Korinte om hen aan te moedigen solidair te zijn met hun noodlijdende broeders en zusters. Ook dit jaar is de Werelddag van de Armen [d:456] een heilzame uitdaging om ons te helpen nadenken over onze manier van leven en over de vele vormen van armoede overal om ons heen.

Enkele maanden geleden ging de storm van de pandemie langzaam liggen en zagen we tekenen van economisch herstel. Miljoenen verarmde mensen die hun job verloren hadden, zouden daarvan kunnen profiteren. Ondanks het verdriet omwille van het verlies van geliefde mensen, heerste er een voorzichtig optimisme omdat we uiteindelijk weer met elkaar in contact zouden kunnen komen en elkaar zonder verboden of beperkingen zouden kunnen ontmoeten. Toen doemde echter een nieuwe catastrofe aan de horizon op, die de wereld een heel ander scenario zou opdringen.

Boven op de regionale oorlogen die de afgelopen jaren dood en verderf zaaiden, brak een oorlog uit in Oekraïne. Maar hier is de situatie nog complexer omdat ‘een supermacht’ rechtstreeks ingrijpt om zijn wil op te leggen, wat in strijd is met het beginsel van de zelfbeschikking van de volkeren. Opnieuw zien we tragische scenario’s en eens te meer verstikken de wederzijdse dreigementen van enkele machthebbers de stem van de mensenfamilie die schreeuwt om vrede.

Hoeveel mensen verarmen door de waanzin van de oorlog! Overal waar we kijken, zien we hoe geweld weerloze en zwakke mensen treft. Er zijn deportaties van duizenden mensen, vooral van kinderen, om hen te ontwortelen en hen een andere identiteit op te dringen. De woorden van de psalmist over de verwoesting van Jeruzalem en de ballingschap van de Hebreeuwse jeugd, vinden opnieuw weerklank: Aan de stromen van Babel, daar zaten wij neer, daar weenden wij tranen, denkend aan Sion; onze citers hingen al aan de wilgen. En daar eisten juist die rovers gezang. Vrolijkheid wilden die beulen (...) Hoe zouden wij het lied van de Heer kunnen zingen, zingen hier op vreemd grondgebied? (Ps. 137, 1-4) [b:Ps. 137, 1-4].

Miljoenen vrouwen, kinderen en senioren moeten het gevaar van bommen trotseren, om als ontheemden een veilig toevluchtsoord in de buurlanden te zoeken. Hoeveel anderen blijven in de oorlogsgebieden en leven elke dag in angst, ontberen voedsel, water, medische verzorging en vooral menselijke genegenheid? Deze situaties gaan ons verstand te boven en ontelbare gewone mensen voelen de gevolgen ervan en het al hoge aantal noodlijdenden neemt nog toe. Hoe kunnen we adequaat reageren op deze situatie en hulp en vrede brengen aan zo veel mensen die noodgedwongen in onzekerheid en gebrek moeten leven?

Tegen de achtergrond van deze zorgwekkende toestand vieren we de 6de Werelddag van de Armen [d:456]. Het thema ervan is de uitnodiging van Paulus om onze ogen te richten op Jezus die, omwille van ons arm is geworden, terwijl Hij rijk was, opdat wij rijk zouden worden door zijn armoede. (2 Kor. 8, 9) [[b:2 Kor. 8, 9]] Tijdens zijn bezoek aan Jeruzalem had Paulus een ontmoeting met Petrus, Jakobus en Johannes, die hem vroegen de armen niet te vergeten. De gemeenschap van Jeruzalem had het zwaar te verduren omwille van de hongersnood in het land. De apostel organiseerde onmiddellijk een grote inzamelactie voor deze arme mensen. De christenen van Korinte waren erg meelevend en ondersteunend. Op verzoek van Paulus verzamelden zij elke eerste dag van de week wat zij konden sparen en iedereen was erg vrijgevig.

Net als in de voorbije eeuwen stellen ook wij in de zondagseucharistieviering hetzelfde gebaar en verzamelen we onze gaven zodat de gemeenschap in de noden van de allerarmste mensen kan voorzien. Dat is iets wat christenen altijd met vreugde en verantwoordelijkheidsgevoel gedaan hebben: ervoor zorgen dat geen van onze broeders of zusters het allernoodzakelijkste mist. Dit blijkt al uit het verslag dat de heilige Justinus in de tweede eeuw aan keizer Antonius Pius schreef, waarin hij de zondagseucharistievering van de christenen op de volgende wijze typeerde:

Op zondag komen alle mensen, of zij nu in de stad wonen of op het platteland, op één plaats bijeen en lezen we de herinneringen van de apostelen of de geschriften van de profeten, voor zover de tijd het toelaat. (...) De Eucharistie wordt uitgedeeld aan alle aanwezigen en de diakens brengen die naar de afwezigen. Rijke mensen mogen, als zij dat willen, een vrije bijdrage geven. De collecte wordt bij de voorganger neergelegd. Hij helpt daarmee wezen en weduwen, en allen die om welke reden dan ook in nood verkeren, hetzij omdat ze ziek zijn, gevangen zitten of ver van huis zijn. Kortom, er wordt gezorgd voor alle mensen die hulpbehoevend zijn

LXVII,1-6 [[1026]]

Wat de gemeenschap van Korinte betreft: na het aanvankelijke enthousiasme, begon hun engagement te verwateren en verloor het door de apostel voorgestelde initiatief zijn elan. Daarom schreef Paulus hun en vroeg hen in hartstochtelijke bewoordingen om de inzameling opnieuw op gang te brengen: Voltooi nu uw werk en laat het resultaat beantwoorden aan de bereidwilligheid bij de opzet, volgens de middelen waarover u beschikt (2 Kor. 8, 11) [b:2 Kor. 8, 11].

Ik denk op dit moment aan de edelmoedigheid van hele bevolkingsgroepen die de afgelopen jaren hun deuren openden om miljoenen vluchtelingen uit oorlogen in het Midden-Oosten, Centraal-Afrika en nu Oekraïne op te vangen. Gezinnen maakten in hun huizen ruimte vrij voor andere gezinnen en gemeenschappen onthaalden grootmoedig vele vrouwen en kinderen om hun de waardigheid te geven die ze verdienen. Maar hoe langer de conflicten duren, hoe zwaarder de gevolgen ervan worden. De volkeren die hulp bieden, krijgen het almaar moeilijker om de continuïteit van hun hulpverlening te waarborgen; gezinnen en gemeenschappen beginnen de last te voelen van een situatie die langer duurt dan het bieden van de eerste noodopvang. Dit is het moment om niet op te geven en de aanvankelijke motivatie te hernieuwen. Wat we begonnen zijn, moeten we met hetzelfde verantwoordelijkheidsgevoel voltooien.

Dat is precies solidariteit: het weinige dat we hebben, delen met hen die niets hebben zodat niemand te kort heeft. Wanneer het gemeenschaps- en saamhorigheidsgevoel deel gaan uitmaken van onze levensstijl, kan solidariteit groeien. We moeten ook bedenken dat in de afgelopen decennia de welvaart en de bestaanszekerheid van vele gezinnen aanzienlijk verbeterd zijn. Dit is een positief resultaat van particuliere initiatieven en wetten die de economische groei bevorderd hebben, en ook van concrete maatregelen die het gezinsbeleid en de sociale verantwoordelijkheid gestimuleerd hebben. De voordelen van deze verworven zekerheid en stabiliteit kunnen nu gedeeld worden met diegenen die hun huis en land hebben moeten achterlaten om zichzelf te redden en te overleven. Laten wij, als burgers van de samenleving, ons inzetten voor de waarden van vrijheid, verantwoordelijkheid, broederlijkheid en solidariteit. En laten wij als christenen, altijd naastenliefde, geloof en hoop tot de basis van ons leven en handelen maken.

Het is merkwaardig dat de apostel de christenen niet wil dwingen tot het verrichten van een liefdesdienst: Ik zeg dit niet bij wijze van bevel (2 Kor. 8, 8) [b:2 Kor. 8, 8]. In plaats daarvan wil hij aan hun ijver voor arme mensen de echtheid van hun liefde toetsen. (2 Kor. 8, 8) [[b:2 Kor. 8, 8]] Zeker, Paulus’ verzoek is ingegeven door de nood aan concrete hulp; niettemin is zijn verlangen veel diepgaander. Hij vraagt de Korintiërs om de collecte een teken van liefde te laten zijn, een verwijzing naar de liefde die Jezus zelf gestalte gaf. Kortom, vrijgevigheid ten opzichte van arme mensen vindt zijn sterkste motivatie in het voorbeeld van de Zoon van God die ervoor koos zelf arm te worden.

De apostel maakt inderdaad duidelijk dat dit voorbeeld van Christus, deze ‘zelf-ontlediging’, een genade is: de liefde die onze Heer Jezus Christus u betoond heeft (2 Kor. 8, 9) [b:2 Kor. 8, 9]. Alleen door deze te aanvaarden, kunnen we ons geloof concreet en consequent gestalte geven. De leer van het hele Nieuwe Testament is hierover eensluidend. Paulus’ visie vindt weerklank in de woorden van de apostel Jakobus: Luister niet alleen naar het woord, maar handel er ook naar; anders bedriegt u uzelf. Wie luistert naar het woord maar er niet naar handelt, lijkt op iemand die het gezicht waarmee hij geboren is, in een spiegel bekijkt. Nauwelijks heeft hij zich bekeken, of hij gaat heen, en meteen is hij vergeten hoe hij eruitzag. Maar wie zich buigt over de wet die volmaakt is en vrijmaakt, en daarbij blijft, wie niet vergeet wat hij hoort maar er ook naar handelt, zo iemand zal gelukkig zijn in wat hij doet (Jak. 1, 22-25) [b:Jak. 1, 22-25].

Als het om arme mensen gaat, moeten we geen grote toespraken houden, maar wel onze handen uit de mouwen steken en ons geloof in praktijk brengen door een persoonlijk engagement dat we niet kunnen delegeren. Soms bekruipt ons echter een zekere laksheid die leidt tot inconsequent gedrag, zoals onverschilligheid ten opzichte van arme mensen. Het komt ook voor dat sommige christenen vanuit een overdreven gehechtheid aan geld vastlopen in een erbarmelijk gebruik van hun goederen en rijkdommen. Deze situaties getuigen van een zwak geloof en een flauwe, kortzichtige hoop.

We weten dat geld op zich niet het probleem is, want geld maakt deel uit van ons dagelijkse leven, zowel op het individuele als op het maatschappelijke vlak. Wat we moeten overwegen, is welke waarde we aan geld geven: het mag niet ons absolute en voornaamste doel in het leven worden. Gehechtheid aan geld verhindert ons realistisch naar het dagelijkse leven te kijken, vertroebelt onze blik en maakt ons blind voor de noden van anderen. Niets ergers dat een christen en een gemeenschap kan overkomen dan verblind worden door de afgod van rijkdom, die ons uiteindelijk vastketent aan een oppervlakkige en tot mislukken gedoemde levensvisie.

Het gaat dus niet om een paternalistische mentaliteit van armen helpen, zoals vaak gebeurt; wel om ervoor te zorgen dat niemand het levensnoodzakelijke ontbreekt. Het is niet het activisme dat redt, maar de oprechte en edelmoedige aandacht waarmee we arme mensen benaderen als broeders en zusters die naar ons de hand uitsteken om ons te doen opstaan uit de verlamming waarin we verzeild geraakt zijn. Daarom zou niemand mogen zeggen dat hij zich ver van de armen ophoudt omdat zijn levenskeuzes hem meer aandacht doen schenken aan andere taken. Dat is een vaak voorkomend excuus in academische middens, ondernemingen, in professionele en zelfs kerkelijke middens. (...) Niemand mag zich vrijgesteld wanen van de zorg voor de armen en de sociale rechtvaardigheid. Evangelii Gaudium [[4984|201]] Er moeten dringend nieuwe wegen gevonden worden die verder gaan dan die visie op sociaal beleid die opgevat wordt als een beleid voor de armen maar nooit met de armen of door de armen, en zeker nooit geïntegreerd in een project dat volkeren samenbrengt. Fratelli tutti [[7800|169]] In plaats daarvan moeten we streven naar de houding van de apostel die aan de Korintiërs schreef: Het is niet de bedoeling dat u door anderen te ondersteunen zelf in moeilijkheden komt. Er moet een zeker evenwicht zijn (2 Kor. 8, 13) [b:2 Kor. 8, 13].

Er is een paradox die we vandaag, net als vroeger, moeilijk kunnen aanvaarden, omdat hij botst met ons menselijke denken: dat er een vorm van armoede bestaat die ons rijk kan maken. Door te verwijzen naar de ‘genade’ van Jezus Christus, wil Paulus herhalen wat Hij zelf verkondigd heeft, namelijk dat ware rijkdom niet bestaat in het verzamelen van schatten op aarde, waar mot of houtworm ze aantast, en waar dieven inbreken om ze te stelen (Mt. 6, 19) [b:Mt. 6, 19], maar in de wederzijdse liefde die ons ertoe aanzet op zo’n manier elkaars lasten te dragen dat niemand in de steek gelaten of uitgesloten wordt. De kwetsbaarheid en beperkingen die we de laatste jaren ervaren hebben en de tragedie van deze oorlog met wereldwijde gevolgen, moeten ons iets wezenlijks leren: we zijn niet in deze wereld om alleen maar te overleven, maar om een waardig en gelukkig leven te leiden. Jezus’ boodschap wijst ons de weg en laat ons ontdekken dat er een armoede is die vernedert en doodt, en een andere armoede, Christus’ eigen armoede, die ons bevrijdt en vrede brengt.

Armoede die doodt, is pure ellende, het resultaat van onrecht, uitbuiting, geweld en onrechtvaardige verdeling van de middelen. Deze uitzichtloze en meedogenloze armoede wordt opgedrongen door de wegwerpcultuur die toekomstperspectieven noch uitwegen biedt. Deze ellende die mensen dwingt tot extreme armoede, ondermijnt ook de geestelijke dimensie, die weliswaar vaak over het hoofd gezien wordt, maar toch bestaat en meetelt. Wanneer de enige wet de berekening van de winst aan het einde van de dag is, weerhoudt niets ons ervan anderen uit te buiten en alleen te gebruiken als middelen om ons doel te bereiken. Eerlijke lonen en werktijden bestaan niet meer en er ontstaan nieuwe vormen van slavernij. Vooral diegenen die geen alternatieven hebben en dit bittere onrecht moeten verdragen om het bestaansminimum bijeen te schrapen, zijn er het slachtoffer van.

Armoede die ons bevrijdt daarentegen is het resultaat van een verantwoorde keuze om ballast af te werpen en ons te concentreren op wat essentieel is. Bij veel mensen bespeuren we een gevoel van ontevredenheid omdat zij aanvoelen dat er in hun leven iets belangrijks ontbreekt waarnaar zij dolend op zoek gaan. In hun zoektocht naar wat hun voldoening kan schenken, hebben zij iemand nodig die hen naar het kleine, kwetsbare en arme leidt, zodat ze eindelijk kunnen zien wat ze werkelijk nodig hebben. Arme mensen ontmoeten stelt ons in staat om vele angsten en kleine ergernissen te overwinnen, en om uit te komen bij wat werkelijk belangrijk is in het leven, de schat die niemand ons kan afnemen: ware en belangeloze liefde. In feite zijn arme mensen, vooraleer ze ontvangers van onze aalmoezen zijn, mensen die ons kunnen helpen ons te bevrijden van de boeien van bezorgdheid en oppervlakkigheid.

De heilige Johannes Chrysostomus, de kerkvader en kerkleraar die in zijn geschriften het gedrag van christenen ten opzichte van arme mensen scherp aan de kaak stelde, schreef: Als u er niet op vertrouwt dat armoede u rijk kan maken, denk dan aan uw Heer en houd op met twijfelen. Want als Hij niet arm was geweest, zouden jullie niet rijk zijn. Dat is juist het verbazingwekkende, dat armoede overvloedige rijkdom voortgebracht heeft. Wat Paulus bedoelt met ‘rijkdom’ is godsvrucht, reiniging van zonden, gerechtigheid en heiligheid, en al die ontelbare goede dingen die de Heer ons geschonken heeft en ons nog zal schenken. Al deze dingen hebben we te danken aan armoede. 17,1 [[2046]]

De woorden van de apostel die dit jaar als thema voor de Werelddag van de Armen [d:456] gekozen zijn, tonen de grote paradox van ons geloofsleven: Christus’ armoede verrijkt ons. Paulus kon deze geloofsovertuiging doorgeven – en de Kerk kan ze verspreiden en door de eeuwen heen ervan getuigen – omdat God zelf in zijn Zoon Jezus ervoor koos deze weg te volgen. Als Christus voor ons arm is geworden, wordt ons leven zelf in een nieuw licht geplaatst en omgevormd, en krijgt het een waarde die de wereld niet waardeert en niet kan geven. Jezus’ schat is zijn liefde, die niemand uitsluit en naar iedereen op zoek gaat, vooral naar mensen die aan de zijlijn staan en het levensnoodzakelijke moeten missen. Uit liefde heeft hij zichzelf ontledigd en de gestalte van een mens aangenomen. Uit liefde werd hij een dienaar, gehoorzaam tot de dood, de dood aan een kruis. (Fil. 2, 6-8) [[b:Fil. 2, 6-8]] Uit liefde werd Hij het brood om van te leven (Joh. 6, 35) [b:Joh. 6, 35], opdat niemand het levensnoodzakelijke zou ontberen en opdat iedereen voedsel voor het eeuwige leven zou vinden. Zoals het voor de leerlingen van de Heer moeilijk was deze leer te aanvaarden (Joh. 6, 60) [[b:Joh. 6, 60]], zo is het ook voor ons vandaag. Maar Jezus’ woorden zijn duidelijk: als we willen dat het leven de dood overwint en waardigheid niet door onrecht aangetast wordt, moeten we Christus’ weg van armoede volgen, ons leven uit liefde delen en ons levensbrood met onze broeders en zusters breken, te beginnen met de minsten onder hen, zij die het levensnoodzakelijke niet hebben. Dit is de weg om gelijkheid tot stand te brengen, om arme mensen van hun ellende, rijke mensen van hun zelfgenoegzaamheid en beide groepen van hun wanhoop te bevrijden.

Op 15 mei 2022 heb ik broeder Charles de Foucauld heilig verklaard. Hij was van rijke afkomst maar deed van alles afstand om Jezus te volgen en om net als Hij een arme broeder van alle mensen te worden. Charles’ kluizenaarsleven, eerst in Nazareth en daarna in de Sahara, was er een van stilte, gebed en delen, een voorbeeldig getuigenis van christelijke armoede. We zouden er goed aan doen zijn woorden te overwegen: Laten we de arme mensen, de kleine mensen, de arbeiders niet verachten; zij zijn niet alleen onze broeders in God, maar zij zijn ook diegenen die in de uiterlijke levensomstandigheden het meest op Jezus gelijken. Zij belichamen heel goed het beeld van Jezus, de arbeider van Nazareth. Zij zijn de eerstgeborenen onder de uitverkorenen, zij werden als eersten naar de kribbe van de Verlosser geroepen; zij vergezelden Jezus van zijn geboorte tot zijn dood. Laten we hen eren, laten we in hen de beelden van Jezus en zijn heilige ouders eren (...). Laten we (de plaats) innemen die Hij voor zichzelf innam (...). Laten we nooit ophouden in alles arm te zijn, broeders en zusters van arme mensen, tochtgenoten van arme mensen, en net als Hij arme mensen liefhebben en ons met hen omringen Commentaar op het evangelie.. Commentaar op het evangelie van Lucas, meditatie 263) Charles de Foucauld, La Bonté de Dieu. Méditations sur les saints Évangiles (1), 1996, p. 214-216. Voor broeder Charles waren dit niet slechts woorden, maar een concrete levensstijl die hem ertoe bracht het offer van zijn eigen leven met Jezus te delen.

Moge deze Werelddag van de Armen voor ons een genadevolle gelegenheid zijn voor een persoonlijk en gemeenschappelijk gewetensonderzoek. We kunnen ons afvragen of de armoede van Jezus Christus werkelijk ons leven vergezelt.

Rome, Sint-Jan van Lateranen, 13 juni 2022, gedachtenis van de heilige Antonius van Padua. + Franciscus