Over strafrecht, het bestraffen van ernstige misdaden en de menselijke waardigheid

Zeer geachte Dames en Heren,

Ik groet u allen hartelijk en ik wil graag mijn persoonlijke dankbaarheid tot uiting brengen voor uw dienstbaarheid aan de maatschappij en voor uw waardevolle bijdrage aan de ontwikkeling van een gerechtelijk proces dat de waardigheid en de rechten van de menselijke persoon respecteert, zonder onderscheid.

Ik zou graag enkele ideeën met u delen over een aantal zaken, die, hoewel deels - deels! - controversieel, direct raken aan de waardigheid van de menselijke persoon en daardoor de Kerk betreffen, in haar missie van evangelisatie, van menselijke ontwikkeling, van dienstbaarheid aan gerechtigheid en vrede. Ik zal dat in de vorm van een samenvatting doen, met hoofdstukindeling, op een verhelderende en beknopte wijze.

In de eerste plaats zou ik graag twee vooronderstellingen doen, sociologisch van aard met betrekking tot het aanzetten tot wraak en strafrechtpopulisme.

In de mythologie en ook bij primitieve maatschappijen, ontdekt de massa de kwade krachten van haar mensenoffers, die beschuldigd worden van de rampspoed die de gemeenschap ten deel valt. Deze dynamiek zien we ook in moderne maatschappijen. De werkelijkheid toont aan dat het bestaan van wettelijke en politieke instrumenten noodzakelijk om conflicten te adresseren en op te lossen niet voldoende garantie biedt om te voorkomen dat enkele individuen de schuld krijgen van de problemen van iedereen.

Maatschappelijk leven waarin een georganiseerde gemeenschap centraal staat, heeft regels voor coëxistentie nodig, en de moedwillige schending daarvan vereist passende correctie. We leven echter in tijden waarin publiek en privaat geweld en wraak worden aangemoedigd, in politieke sectoren zowel als in bepaalde media, niet alleen tegen hen die verantwoordelijk zijn voor het begaan van misdaden, maar ook tegen hen die verdacht worden, bewezen of niet, van het overtreden van de wet.

In deze context heeft in de afgelopen decennia de overtuiging wijdverbreid postgevat dat publieke bestraffing de meest ongelijksoortige sociale problemen kan oplossen, alsof totaal verschillende ziekten met hetzelfde medicijn kunnen worden behandeld. Het punt hier is niet zozeer het vertrouwen in een of andere sociale functie die van oudsher aan openbare bestraffing wordt toegekend, maar meer het geloof dat het mogelijk is dat zo'n bestraffing die voordelen kan behalen die de toepassing van een ander soort sociaal of economisch beleid zouden vereisen alsmede sociale integratie.

Men probeert niet alleen zondebokken te laten opdraaien, met hun vrijheid en hun leven, voor alle maatschappelijke misstanden, zoals typerend was voor primitieve samenlevingen, maar daarenboven is er af en toe een tendens om moedwillig vijanden uit de duim te zuigen: stereotypen die alle karakteristieken vertegenwoordigen die de maatschappij als bedreigend ervaart of interpreteert. De mechanismen die deze beelden vormgeven zijn dezelfde die destijds zorgden voor de verspreiding van racistische ideeën.

Zoals de situatie nu is, overschrijdt het strafrechtsysteem haar passende, bekrachtigde functie en plaatst zichzelf op het terrein van de vrijheden en rechten van de mensen, speciaal de meest kwetsbare, omwille van preventie waarvan de effectiviteit nog niet heeft kunnen worden vastgesteld, zelfs niet voor de strengste straffen, zoals de doodstraf. Het gevaar bestaat dat daardoor zelfs de proportionaliteit van de bestraffing niet bewaard blijft, die historisch gezien het door de staat beschermde waardesysteem weerspiegelt.

Er heeft een reductie plaatsgevonden van het ultima ratio principe van het strafrecht als laatste optie om te bestraffen, beperkt tot de meest ernstige zaken tegen de individuele en collectieve belangen die het meest voor bescherming in aanmerking komen. De discussie over het vervangen van gevangenisstraf door alternatieve strafmaatregelen is eveneens afgenomen.

In deze context kan de opdracht aan de rechtsgeleerden niet anders zijn dan het beperken en indammen van deze tendensen. Dat is een moeilijke taak, in tijden waarin vele rechters en werknemers in het strafrechtsysteem hun werk moeten doen onder de druk van de massamedia, van sommige gewetenloze politici en van de trend van wraakzucht die de maatschappij doordrenkt. Hen die met deze grote verantwoordelijkheid belast zijn, wordt gevraagd hun plicht te vervullen, want wanneer ze dat niet zouden doen komen mensenlevens in gevaar: hier moet met meer betrokkenheid mee worden omgegaan dan men soms aan de dag legt in het uitoefenen van zijn plicht.

Het is onmogelijk voor te stellen dat landen vandaag de dag niet een ander middel inzetten dan de doodstraf om de levens van mensen te beschermen tegen een onrechtvaardige agressor.

H. Johannes Paulus II veroordeelde de doodstraf vgl: Evangelium Vitae [[[2|56]]] evenals de Catechismus van de Katholieke Kerk [1]. Catechismus van de Katholieke Kerk [[1|2267]]

Het kan echter worden aangetoond dat landen mensen van het leven beroven niet alleen door middel van de doodstraf en door oorlog, maar ook wanneer overheidsfunctionarissen hun toevlucht zoeken in de schaduw van staatsprivileges, om hun misdaden te rechtvaardigen. Zogenaamde buitengerechtelijke en bovenwettelijke executies zijn moorden die welbewust worden begaan door staten en hun agenten, dikwijls onder het mom van confrontaties met criminelen of gepresenteerd als de onbedoelde gevolgen van het redelijk, noodzakelijk en gepast gebruik van geweld bij het toepassen van de wet. Op deze manier wordt de doodstraf illegaal toegepast in diverse gradaties over de hele wereld, hoewel van de 60 landen die de doodstraf goedkeuren, 35 die niet hebben toegepast in de afgelopen 10 jaar.

Diezelfde buitengerechtelijke executies worden op systematische wijze niet alleen door landen in de internationale gemeenschap uitgevoerd, maar ook door niet als zodanig erkende instanties, en dat zijn onvervalste misdaden.

Er zijn vele welbekende argumenten tegen de doodstraf. De Kerk heeft er een aantal terecht benadrukt, zoals de mogelijkheid van gerechtelijke dwaling en het gebruik van totalitaire en dictatoriale regimes die de doodstraf inzetten als een middel om politieke dissidenten te bestrijden of om religieuze en culturele minderheden te vervolgen, allen slachtoffers die in hun respectieve wetgeving `delinquenten´ worden genoemd.

Alle Christenen en mensen van goede wil zijn daarom geroepen niet alleen om te vechten voor de afschaffing van de doodstraf, legaal of illegaal, en in al zijn vormen, maar ook om de omstandigheden in gevangenissen te verbeteren, met respect voor de menselijke waardigheid van de personen die van hun vrijheid zijn beroofd. En ik verbind dit met levenslange gevangenisstraf. Kort geleden is de levenslange gevangenisstraf uit het strafwetboek van het Vaticaan gehaald. Een levenslange gevangenisstraf is niet anders dan een verkapte doodstraf.

Dit zijn geen sterke verhalen, dat weet u zeer goed. Voorlopige hechtenis - wanneer een vroegtijdige straf wordt geregeld op een wijze die op misbruik neerkomt, zonder veroordeling, of als maatregel toegepast in geval van een verdenking die min of meer is gebaseerd op een begane misdaad - betreft een hedendaagse vorm van onrechtmatige en verborgen straf(maatregel) voorbij de uiterlijke schijn van wettigheid.

Deze toestand is vooral ernstig in landen en regio´s van de wereld waar het aantal van niet-veroordeelde gedetineerden de helft van het totale aantal overschrijdt. Dit verschijnsel draagt bij aan een nog ernstiger verslechtering van de omstandigheden van detentie; het bouwen van nieuwe gevangenissen zal dit probleem nooit oplossen, aangezien de capaciteit van elke nieuwe gevangenis al is opgebruikt voordat zij is geopend. Daarenboven is het de oorzaak van het oneigenlijk gebruik van politiebureaus en militaire bases als detentiecentrum. Het probleem van niet-veroordeelde gevangenen moet met de nodige voorzichtigheid worden benaderd, omdat het risico bestaat dat het een ander probleem schept dat net zo ernstig is als het eerste, zo niet ernstiger: dat van niet voor de rechter gebrachte gevangenen, veroordeeld zonder de regels toe te passen.

De beklagenswaardige omstandigheden van detentie die op diverse plekken ter wereld worden waargenomen, zijn vaak waarlijk onmenselijke en onterende gebreken, die dikwijls het resultaat zijn van het strafrechtsysteem, maar ook het gevolg kunnen zijn van het gebrek aan infrastructuur en planning, en in niet weinig gevallen staan voor de willekeurige en gewetenloze uitoefening van macht over van hun vrijheid beroofde mensen.

Het adjectief ´wreed´; onder de titels die ik heb gebruikt, zit altijd die wortel: het menselijk vermogen tot wreedheid. Dit is een hartstocht, een echt slechte eigenschap! Een vorm van marteling die soms wordt toegepast is opsluiting in streng beveiligde gevangenissen. Onder het mom van het bieden van meer veiligheid aan de maatschappij of speciale behandeling van bepaalde categorieën gevangenen, is het belangrijkste kenmerk niets anders dan isolement ten opzichte van de buitenwereld. Zoals studies, uitgevoerd door diverse mensenrechtenorganisaties, laten zien, leiden het gebrek aan zintuiglijke prikkels, de totale onmogelijkheid van communicatie en het gebrek aan contact met andere mensen tot mentaal en fysiek lijden zoals paranoia, angst, depressie, gewichtsverlies, en verhogen het risico op zelfmoord aanzienlijk.

Dit verschijnsel, dat kenmerkend is voor streng beveiligde gevangenissen, komt ook voor in andere types van gevangenissen, naast andere vormen van fysieke en mentale marteling, die steeds breder worden toegepast. Tegenwoordig worden er gefolterd niet alleen als een middel om een specifiek doel te bereiken, zoals een bekentenis of informatie - praktijken die kenmerkend zijn voor nationaal veiligheidsbeleid - maar zij vormen onvervalste extra pijn bovenop het werkelijke leed van gevangenschap. Zo komt marteling niet alleen voor in illegale detentiecentra of in hedendaagse concentratiekampen, maar ook in gevangenissen, jeugdinrichtingen, psychiatrische ziekenhuizen, politiebureaus, en andere centra en instellingen voor detentie en straf.

Juist de theorie van het strafrecht heeft een grote verantwoordelijkheid op dit gebied, vanwege het feit dat zij in bepaalde gevallen heeft toegestaan dat marteling op bepaalde gronden is gelegitimeerd, waardoor de weg vrij komt naar verdere en uitgebreidere misbruiken.

Veel landen zijn ook verantwoordelijk, omdat zij binnen hun territoria ontvoeringen hebben gepleegd of getolereerd, onder andere van burgers van hun eigen land, of omdat zij het gebruik van hun luchtruim hebben geautoriseerd ten behoeve van illegale transporten naar detentiecentra waar martelingen plaatsvinden.

Deze misbruiken kan slechts een halt worden toegeroepen middels een duidelijk standpunt van de internationale gemeenschap om het primaat van het pro homine principe, van de waardigheid van de menselijke persoon boven al het andere te erkennen.

Staten moeten afzien van het strafrechtelijk slaan van kinderen, die nog niet volledig tot volwassenheid zijn ontwikkeld en daarom niet verantwoordelijk kunnen worden gehouden. In plaats daarvan moeten alle privileges die de staat kan aanbieden hen ten goede komen, met betrekking tot integratiebeleid net zo goed als methoden gericht op de ontwikkeling van hun respect voor het leven en voor de rechten van anderen.

De ouderen, van hun kant, zijn zij die, op basis van hun fouten, de rest van de maatschappij kunnen onderwijzen. Men leert niet alleen van de deugden van heiligen, maar ook van de tekortkomingen en fouten van zondaren, en onder hen, van hen die, om wat voor reden ook, gevallen zijn en misdaden hebben begaan. Bovendien bepalen humanitaire redenen de behandeling van volwassenen die nu gevorderd in leeftijd zijn, in die zin dat van straf moet worden afgezien dan wel beperkt voor hen die lijden aan een ernstige of terminale ziekte, voor zwangere vrouwen, voor gehandicapten, voor moeders of vaders die als enige verantwoordelijk zijn voor minderjarigen of voor gehandicapten.

Bepaalde vormen van criminaliteit, gepleegd door individuele burgers, brengen ernstige schade toe aan de menselijke waardigheid en het algemeen belang. Vele van deze vormen van criminaliteit zouden nooit gepleegd kunnen worden zonder de medeplichtigheid, actief dan wel passief, van overheidsinstanties.

Mensen tot slaaf maken, mensenhandel en oorlogsmisdaden worden, zowel door internationale wetgeving als door vele nationale wetten, erkend als misdaden tegen de menselijkheid. Mensenhandel is een misdaad tegen de menselijkheid en aangezien het niet mogelijk is zo'n complexe misdaad als mensenhandel te plegen zonder de medeplichtigheid, door handelen of nalaten, van staten, is het duidelijk dat wanneer pogingen om dit verschijnsel te voorkomen of te bestrijden onvoldoende zijn, we wederom te maken hebben met een misdaad tegen de menselijkheid. Bovendien, als het voorkomt dat de persoon die benoemd is om de mensen te beschermen en hun vrijheid te waarborgen, in plaats daarvan medeplichtige wordt van hen die in mensen handelen, dan zijn, in dat soort gevallen, de landen verantwoordelijk naar hun burgers en aan de internationale gemeenschap.

Getallen laten zien dat een miljard mensen gevangen zitten in absolute armoede. Anderhalf miljard mensen hebben geen toegang tot sanitaire voorzieningen, tot drinkwater, electriciteit, basisonderwijs of gezondheidszorg, en moeten economische ellende doorstaan die onverenigbaar is met een waardig leven. Human Development Report.. Human Development Report 2014, UNPD Hoewel het totaal aantal mensen in deze situatie is afgenomen de laatste jaren, is hun kwetsbaarheid toegenomen, vanwege het groeiend aantal problemen die zij moeten oplossen willen zij uit die situatie geraken. Dat is het gevolg van het steeds toenemend aantal mensen dat in door oorlog geteisterde gebieden woont. Alleen al in 2012 waren 45 miljoen mensen gedwongen te vluchten vanwege geweldsituaties of vervolging; 15 miljoen hiervan waren vluchtelingen, het hoogste aantal sinds 18 jaar. Zeventig procent van hen waren vrouwen. Verder zijn, naar schatting, zeven van de tien mensen die van honger sterven, vrouwen en kinderen. United Nations Development.. United Nations Development Fund for Women, UNIFEM

De schandelijke concentratie van wereldwijde welvaart wordt mogelijk gemaakt door de medeplichtigheid van publieke leiders met de machthebbers. Corruptie is op zichzelf een doodsproces; waar een leven wordt beëindigd, daar is corruptie.

Slechts weinig zaken zijn moeilijker dan het doorbreken van een corrupt hart. `Zo vergaat het hem, die voor zichzelf schatten verzamelt en niet rijk is in God´ (Lc. 12, 21) [b:Lc. 12, 21]. Wanneer zijn persoonlijke situatie gecompliceerd wordt, kent een corrupt persoon alle mazen om te ontsnappen, net als de onrechtvaardige rentmeester uit het Evangelie. (Lc. 16, 1-8) [[b:Lc. 16, 1-8]]

Een corrupt persoon gaat door het leven over de sluiproutes van opportunisme, met een air van iemand die zegt: `Ik was het niet`, terwijl hij erin slaagt zijn ´eerlijke mensen´-masker te internaliseren. Het is een proces van internalisatie. De corrupte persoon kan geen kritiek aanvaarden; hij brengt degenen die kritiek leveren in diskrediet; hij is er op uit al het morele gezag dat aan hem twijfelt, te bagatelliseren; hij respecteert anderen niet en wie ook maar op een andere manier denkt valt hij aan met beledigingen. Hij maakt van iedere gelegenheid gebruik iedereen die hem tegenspreekt te vervolgen.

Corruptie komt tot uiting in een sfeer van triomfalisme, omdat de corrupte persoon zich als een winnaar beschouwt. Hij paradeert rond in die omgeving met het doel anderen te kleineren. De corrupte persoon kent geen broederschap en geen vriendschap, maar slechts medeplichtigheid en vijandschap. De corrupte beseft zijn corruptie niet. Het lijkt een beetje op wat er gebeurt bij slechte adem: degene die het heeft is zich er zelden van bewust; het zijn de anderen die het merken en het hem moeten vertellen. Daarom is het niet waarschijnlijk dat de corrupte persoon in staat zal zijn zijn toestand te herkennen en door innerlijke wroeging zal veranderen.

Corruptie is een groter kwaad dan de zonde. Dit kwaad moet eerder worden behandeld dan vergeven. Corruptie is vanzelfsprekend geworden, zo zeer zelfs dat het een persoonlijk en sociaal statement is geworden, gekoppeld aan gewoonten, gangbare praktijk in handels- en financiële transacties, in openbare aanbesteding, in iedere onderhandeling waarbij ambtenaren betrokken zijn. Het is de overwinning van schijn op de werkelijkheid en van schaamteloosheid op eerbare discretie.

Toch wordt de Heer niet moe op de deur van de corrupte te kloppen. Corruptie is niet opgewassen tegen hoop.

Wat kan het strafrecht doen tegen corruptie? Er zijn vele conventies en internationale verdragen over dit onderwerp en de strafbare feiten die niet zozeer gericht zijn op het beschermen van de burgerij, die onherroepelijk het uiteindelijke slachtoffer is - in het bijzonder de meest kwetsbaren - als wel om de belangen van hen die de economische en financiële markten besturen te beschermen, nemen sterk toe.

Strafrechtelijke vervolging is selectief. Het is als een net dat alleen de kleine vissen vangt, terwijl het de grote vissen vrij in de oceaan laat zwemmen. De vormen van corruptie die hoognodig moeten worden aangepakt zijn die welke sociale schade veroorzaken - zoals bijvoorbeeld ernstige fraude tegen het openbaar bestuur of oneerlijke bestuursrechtelijke praktijken - zoals te zien is in elk type obstructie van de rechtsgang bedoeld om straffeloosheid te bewerkstelligen voor zijn eigen wandaden of voor die van een derde partij.

In de straftoepassing moet voorzichtigheid het onderliggende principe van het strafrechtsysteem zijn, en de volledige werkingskracht van het pro homine principe moet ervoor zorgen dat het staten niet geoorloofd is, juridisch noch de facto, respect voor de waardigheid van een menselijke persoon ondergeschikt te maken aan enig ander doel, zelfs niet als dit een of ander sociaal nut zou dienen. Respect voor de menselijke waardigheid moet er niet alleen toe dienen dat de willekeur en de excessen van overheidsdienaren een halt wordt toegeroepen, maar ook optreden als leidend principe voor de vervolging en bestraffing van die daden die de ernstigste aanslagen tegen de waardigheid en integriteit van de menselijke persoon vertegenwoordigen.

Dierbare vrienden, ik dank u wederom voor deze bijeenkomst, en ik verzeker u dat ik u nabij zal blijven in uw veeleisende werk bij het dienen van de mens op het gebied van rechtvaardigheid. Ongetwijfeld is dit voor diegenen onder u die geroepen zijn de christelijke roeping van uw doopsel te leven, een bevoorrecht en dynamisch terrein van wereldevangelisatie. Voor allen, zelfs degenen onder u die niet Christenen zijn, is er in iedere casus behoefte aan de hulp van God, die de bron is van alle rede en rechtvaardigheid. Daarom roep ik over ieder van u aan, door de voorspraak van de Maagd Maria, het licht en de kracht van de Heilige Geest. Ik zegen u vanuit mijn hart en ik vraag u alstublieft voor mij te bidden. Dank u.