Catechismus van de Katholieke Kerk

"VADER, (...) dit is het eeuwige leven, dat zij U kennen, de enige ware God en Hem die Gij hebt gezonden, Jezus Christus" Joh. 17, 3[b:Joh. 17, 3]. "God, onze heiland (...) wil dat alle mensen gered worden en tot de kennis van de waarheid komen" 1 Tim. 2, 3-4[b:1 Tim. 2, 3-4]. "Bij niemand anders is dan ook de redding te vinden en geen andere Naam onder de hemel is aan de mensen gegeven waarin wij gered moeten worden" Hand. 4, 12[b:Hand. 4, 12] dan de naam van JEZUS.

De tijden van vernieuwing van de Kerk zijn ook de sterke tijden van de catechese. Zo ziet men dat in het grote tijdperk van de Kerkvaders heilige bisschoppen hier een belangrijk deel van hun dienstwerk aan wijdden. Men kan wijzen op de heilige Cyrillus van Jeruzalem, de heilige Johannes Chrysostomus, de heilige Ambrosius en de heilige Augustinus en tal van andere Kerkvaders, wier catechetische werken een modelfunctie blijven behouden. Catechesi Tradendae, 12[572|12]

"Het catechetisch dienstwerk put steeds nieuwe kracht uit de concilies. Het concilie van Trente[d:21] vormt in dit opzicht een opmerkelijk voorbeeld: het heeft voorrang gegeven aan de catechese in zijn constituties en decreten; het ligt aan de oorsprong van de Catechismus Romanus[830] die ook de naam van dit concilie draagt en die als samenvatting van de christelijke leer een uiterst belangrijk werk is..." Catechesi Tradendae, 12[572|12] Dit concilie heeft in de Kerk geleid tot een opmerkelijke opbouw van de catechese, het is, dankzij heilige bisschoppen en theologen zoals de heilige Petrus Canisius, de heilige Carolus Borromeüs, de heilige Turibius van Mongrovejo en de heilige Robertus Bellarminus, de aanzet geweest tot het uitgeven van tal van catechismussen.

Vandaar is het niet verwonderlijk dat tijdens de periode na het Tweede Vaticaans Concilie, dat als de grote catechismus van de moderne tijd hoog geacht werd door Paus Paulus VI, de catechese van de Kerk opnieuw in de aandacht is komen te staan. Het "Algemeen directorium voor de catechese[894]" uit 1971, de zittingen van de bisschoppensynodes die gewijd waren aan de evangelisatie (1974)[d:58] en aan de catechese (1977)[d:281], de apostolische exhortaties die erop volgden, "Evangelii Nuntiandi[519]" (1975) en "Catechesi Tradendae[572]" (1979), getuigen hiervan. De buitengewone zitting van de bisschoppensynode uit 1985[d:172] vroeg "dat er een catechismus of compendium van de hele katholieke leer, zowel over het geloof als over de moraal, zou worden voorbereid". II,B, a 4[1485|15] De Heilige Vader, Johannes Paulus II, heeft deze wens die de bisschoppensynode had uitgesproken tot de zijne gemaakt door te erkennen dat "dit verlangen volledig beantwoordt aan een werkelijke behoefte van de universele Kerk en van de particuliere kerken". AAS 78 (1986) 435.[1487|(6)] Hij stelde alles in het werk om deze wens van de synodevaders te verwezenlijken.

Het gebruik van ingesprongen tekstdelen voor bepaalde passages geeft aan dat het gaat om historische of apologetische opmerkingen of om aanvullende leerstellige uiteenzettingen.

De citaten in de in gesprongen tekstgedeelten uit patristische, liturgische, magisteriële of hagiografische bronnen zijn bedoeld om de leerstellige uiteenzetting te verrijken. Vaak zijn deze teksten gekozen met het oog op een direct catechetisch gebruik.

Op het einde van iedere thematische eenheid, wordt door een reeks korte teksten in bondige formuleringen de kern van het onderricht samengevat. Deze "IN HET KORT"-formuleringen hebben tot doel suggesties voor samenvattende en memoriseerbare formules te geven bij de plaatselijke catechese.

Wie onderricht geeft, moet "alles voor allen" 1 Kor. 9, 22[b:1 Kor. 9, 22] worden om iedereen te winnen voor Christus. (...) Vooral mag hij niet de gedachte hebben dat slechts één categorie gelovigen aan hem zou zijn toevertrouwd en dat het hem daarom vrij zou staan om alle gelovigen op dezelfde wijze tot de ware vroomheid te brengen, met een en dezelfde methode en altijd dezelfde! Men moet goed beseffen dat sommigen in Jezus Christus zijn als kleine, "pasgeboren kinderen" 1 Pt. 2, 2[b:1 Pt. 2, 2], anderen als jongeren, en sommigen tenslotte als mensen in het bezit van hun volle kracht. (...) Wie geroepen zijn tot het dienstwerk van de prediking moeten bij het doorgeven van het onderricht van de geloofsmysteries en de morele regels, hun woorden afstemmen op de geest en het begripsvermogen van hun toehoorders. Voorwoord 11[830]

De hele doelstelling van de leer en van het onderricht moet geplaatst worden binnen de liefde die nooit vergaat. Er moet natuurlijk een goede uitleg zijn van wat men moet geloven, hopen en doen; maar bovenal moet men altijd de liefde van Onze Heer laten doorstralen, opdat iedereen begrijpt dat elke werkelijk christelijke, deugdzame handeling geen andere oorsprong heeft dan de Liefde en geen ander doel bezit dan de Liefde. Voorwoord 10[830]

De diepste grond van de menselijke waardigheid is gelegen in de roeping van de mens tot gemeenschap met God. Reeds vanaf zijn geboorte wordt de mens uitgenodigd tot een dialoog met God: immers, hij bestaat alleen, doordat hij door God uit liefde is geschapen en door Hem altijd uit liefde in stand wordt gehouden; hij leeft niet volledig volgens de waarheid, als hij die liefde niet vrijwillig erkent en zich niet aan zijn Schepper toevertrouwt § 1[575|19].

Heel het mensengeslacht deed Hij uit één ontstaan, om de gehele oppervlakte van de aarde te bewonen, waarbij Hij de seizoenen vaststelde en de grenzen van hun woongebied, opdat zij God zouden zoeken, of zij Hem misschien al tastende zouden vinden; Hij is immers niet ver van ieder van ons. Want door Hem hebben wij het leven, het bewegen en het zijn Hand. 17, 26-28[b:Hand. 17, 26-28].

'Groot zijt Gij, Heer, en alle lof waardig' Ps. 145, 3[b:Ps. 145, 3]; 'Groot is uw macht en uw wijsheid is onbegrensd' Ps. 147, 5[b:Ps. 147, 5]. Loven wil u een mens, een klein deeltje van Uw schepping, en dan nog wel de mens die, sterfelijk als hij is, het bewijs van zijn zonden en het bewijs dat Gij de hovaardigen weerstaat, met zich draagt. Toch wil de mens U loven, de mens, die maar een onderdeel is van Uw schepping. Gijzelf zet hem hiertoe aan. Gij maakt dat hij er zijn vreugde in vindt U te loven. Want Gij hebt ons gemaakt voor U en onrustig is ons hart totdat het rust vindt in U. I,1,1: PL 32, 659-661. Vert. Getijdenboek Lect. II,6,79[850]

De heilige Paulus zegt over de heidenen: "Want wat een mens van God kan weten, is in feite onder hen bekend; God zelf heeft het hun geopenbaard. Van de schepping der wereld af wordt zijn onzichtbare wezen door de rede in zijn werken aanschouwd, zijn eeuwige macht namelijk en zijn godheid". Rom. 1, 19-20[b:Rom. 1, 19-20] Hand. 14, 15.17; Hand. 17, 27-28; Wijsh. 13, 1-9[b:Hand. 14, 15.17; Hand. 17, 27-28; Wijsh. 13, 1-9]

En de heilige Augustinus zegt: "Ondervraag de schoonheid van de aarde, ondervraag de schoonheid van de zee, ondervraag de schoonheid van de onmetelijke lucht die ons omgeeft, ondervraag de schoonheid van de hemel (...) ondervraag dit alles. Dit alles antwoordt u: zie hoe schoon wij zijn! Hun schoonheid is een belijdenis (confessio). Wie anders heeft deze schepselen die onveranderlijk schoon zijn, gemaakt dan Hij die onveranderlijk schoon (Pulcher) is? 241, 2: PL 38, 1134, vert. uit Lat.[880]

"Want al kan het menselijk verstand, om het eenvoudig te zeggen, door zijn natuurlijke krachten en zijn natuurlijk licht tot een ware en zekere kennis komen van een persoonlijke God, die de wereld door zijn voorzienigheid in stand houdt en bestuurt, en omtrent de natuurwet die door de Schepper in ons hart is neergelegd, toch zijn er niet weinig factoren die het verstand verhinderen zijn natuurlijk vermogen daadwerkelijk en met vrucht te gebruiken. Want de waarheden die betrekking hebben op God en op de verhouding van de mens tot God, gaan de orde van de zintuiglijk waarneembare wereld volstrekt te boven; en wanneer men deze waarheden in praktijk gaat brengen en zijn leven ernaar gaat inrichten, vraagt dat algehele toewijding en zelfverloochening. Nu ondervindt het menselijk verstand bij het verwerven van de kennis van deze waarheden moeilijkheden zowel vanwege de invloed van de zintuigen en de verbeelding als vanwege de slechte begeerten, die een gevolg zijn van de erfzonde. En zo beelden de mensen zich bij dit alles gemakkelijk in dat de dingen die ze liever niet als waar zouden zien, ook inderdaad niet waar of minstens twijfelachtig zijn." vert. uit Lat.[470|2]

De heilige Ireneüs van Lyon spreekt herhaaldelijk over deze goddelijke pedagogie, waarbij hij het beeld gebruikt van de wederzijdse gewenning tussen God en mens: "Het Woord van God heeft in de mens gewoond en is Mensenzoon geworden om de mens eraan te wennen God te vernemen en God eraan te wennen in de mens te wonen naar het welbehagen van de Vader". 3.30.2: SC 211, 392 (PG 7, 944)[848] 3,17,1: SC 211, 330 (PG 7, 929); 4,12,4: SC 100, 518 (PG 7, 1006); 4,21,3: SC 100, 684 (PG 7, 1046), vert. uit Lat.[848]

Door ongehoorzaamheid aan U heeft hij uw vriendschap verloren, maar Gij hebt hem niet aan het geweld van de dood uitgeleverd (... ). Menigmaal hebt Gij aan de mensen een verbond aangeboden. Eucharistisch gebed IV, 118, vert. Altaarmissaal (NL) blz. 709; Missaal voor Zon-en Feestdagen (B), 303.[1209]

"Want Hij heeft zijn Zoon gegeven, zijn enig Woord. Hij heeft geen ander. Daarmee heeft Hij in dit éne Woord alles tegelijk gezegd in één keer. Méér heeft Hij niet te zeggen (...). Datgene immers wat Hij vroeger broksgewijze aan de profeten meedeelde, heeft Hij nu in zijn geheel tot ons gezegd door ons het Al te geven, namelijk zijn Zoon. Daarom zou degene die nu God wil ondervragen of een visioen of openbaring wenst, niet alleen een dwaasheid begaan, maar hij zou God ook een belediging aandoen, omdat hij zijn ogen niet geheel en al op Christus vestigt zonder iets anders of iets nieuws te wensen." 2,22,3-5, vert. Getijdenboek Lect. II,I,131; I,7,70; I,I,70[1082]

In de loop der eeuwen zijn er zogenaamde "bijzondere of privé" openbaringen geweest, waarvan er sommige door het gezag van de Kerk erkend zijn. Zij behoren echter niet tot de geloofsschat. Hun rol is het niet de definitieve openbaring van Christus te "verbeteren" of "aan te vullen", maar te helpen deze voller te beleven in een bepaald tijdperk van de geschiedenis. Geleid door het leergezag van de Kerk weet de zin van de gelovigen te onderscheiden en te aanvaarden wat in deze openbaringen een authentieke oproep van Christus of van zijn heiligen aan de Kerk is. Het christelijk geloof kan geen "openbaringen" aanvaarden die de openbaring waarvan Christus de vervulling is, beweren te overtreffen of te verbeteren. Dit is het geval met sommige niet-christelijke godsdiensten en ook met sommige sektes van recente datum die zich baseren op dergelijke "openbaringen".

"God beschikte in zijn overgrote welwillendheid dat, wat Hij tot heil van alle volken geopenbaard had, tot in eeuwigheid ongerept zou blijven en aan alle geslachten doorgegeven zou worden." vert. uit Lat.[576|7]

• Mondeling: "door de apostelen die door mondelinge prediking, voorbeelden en instellingen overgeleverd hebben wat zij ofwel uit de mond van Christus, uit hun omgang met Hem en uit zijn werken ontvangen hadden, ofwel wat zij door de ingeving van de Heilige Geest geleerd hadden";
• Schriftelijk: "door die apostelen en mannen uit hun omgeving die, onder de ingeving van dezelfde Heilige Geest, de heilsboodschap hebben opgetekend". vert. uit Lat.[576|7]

De Overlevering (of traditie) waarvan hier sprake is, komt van de apostelen en zij geeft door wat de apostelen ontvangen hebben van het onderricht en het voorbeeld van Jezus en wat zij door de Heilige Geest geleerd hebben. Immers, de eerste generatie Christenen had nog geen geschreven Nieuwe Testament en het Nieuwe Testament getuigt zelf van het ontwikkelingsproces van de levende Overlevering. Hiervan dient men de theologische, leerstellige, liturgische of devotionele "overleveringen" te onderscheiden die in de loop van de tijd in de plaatselijke kerken ontstaan zijn. Dit zijn bijzondere vormen van overlevering waarin de grote Overlevering op een aan verschillende plaatsen en verschillende tijdperken aangepaste manier tot uitdrukking wordt gebracht. In het licht van de grote Overlevering kunnen deze gehandhaafd, veranderd of ook afgeschaft worden onder leiding van het leergezag van de Kerk.

• "door de beschouwing en de studie van de gelovigen die dit alles in hun hart bewaren"; vert. uit Lat.[576|8] het is in het bijzonder "het theologisch onderzoek dat de kennis van de geopenbaarde waarheid verdiept". § 7, vert. uit Lat.[575|62] § 2[575|44] Dei Verbum, 23,24[576|23.24] Unitatis Redintegratio, 4[618|4]
• "door het innerlijk inzicht in de geestelijke dingen dat de gelovigen ervaren"; vert. uit Lat.[576|8] "de goddelijke woorden en wie ze leest groeien samen;" 1,7,8:CCL 142, 87 (PL 76, 843), vert. uit Lat.[1190]
• "door de prediking van hen die met de opvolging in het bisschopsambt het zeker charisma van de waarheid hebben ontvangen". vert. uit Lat.[576|8]

Herinnert U zich dat één en hetzelfde Woord van God in de hele Schrift verspreid is en dat één en hetzelfde Woord uit de mond van de vele heiligen klinkt. Omdat dit Woord van in het begin bij God was, heeft het geen lettergrepen nodig, want het is niet onderworpen aan de tijd. 103,4,1, vert. uit Lat.[838]

1. Allereerst veel aandacht schenken "aan de inhoud en de eenheid van de hele Schrift". De Schrift, immers, is, hoe verschillend de boeken ook zijn waaruit zij bestaat, één op grond van de eenheid van God heilsplan, waarvan Jezus Christus het middelpunt is en het hart dat sinds zijn Pasen geopend is. Lc. 24, 25-27.44-46[b:Lc. 24, 25-27.44-46]

Met het hart Ps. 22, 15[b:Ps. 22, 15] van Christus wordt de heilige Schrift bedoeld, die het hart van Christus doet kennen. Dit hart was echter vóór het lijden gesloten, omdat de Schrift duister was; maar na het lijden werd de Schrift geopend, omdat zij die haar al kenden, nu aanschouwen en inzien hoe de profetieën uitgelegd moeten worden. 21,11, vert. uit Lat.[861]

2. Vervolgens de Schrift lezen in "de levende Overlevering van heel de Kerk". Volgens een uitdrukking van de Kerkvaders laat de heilige Schrift zich beter lezen in het hart van de Kerk dan in de stoffelijk uitdrukkingsmiddelen. Daarom bewaart de Kerk in haar Overlevering de levende herinnering aan het woord van God en is het de Heilige Geest die haar de geestelijke uitleg van de Schrift schenkt (" ... volgens de geestelijke betekenis welke de Geest aan de Kerk schenkt".) 5,5, vert. uit Gr.[1843]

3. Letten "op de analogie van het geloof". Rom. 12, 6[b:Rom. 12, 6] Onder "analogie van het geloof" verstaan wij de onderlinge samenhang van de geloofswaarheden onderling en binnen het totale heilsplan van de openbaring.

Volgens een oude overlevering kan men onderscheid maken tussen twee betekenissen van de Schrift: de letterlijke betekenis en de geestelijke betekenis, waarbij de laatste weer onderverdeeld wordt in een allegorische, morele en anagogische betekenis. De diepgaande overeenkomst tussen de vier betekenissen geeft aan de levende lectuur van de Schrift in de kerk al haar rijkdom.

De letterlijke betekenis. Dat is de betekenis die door de woorden van de Schrift tot uitdrukking wordt gebracht en die door de exegese die de regels van de juiste interpretatie volgt, ontdekt wordt. "Alle betekenissen van de heilige Schrift zijn gebaseerd op de letterlijke betekenis". I q. 1, a. 10 ad 1, vert. uit Lat.[t:i, q. 1, a. 10 ad 1]

De geestelijke betekenis. Dankzij de eenheid in het heilsplan van God kan niet alleen de tekst van de Schrift, maar kunnen ook de werkelijkheid en de gebeurtenissen waarover zij spreekt, tekenen zijn.

1. De allegorische betekenis. Wij kunnen een dieper begrip van de gebeurtenissen krijgen, indien wij hun betekenis in Christus herkennen; zo is de doortocht door de Rode Zee een teken van de overwinning van Christus en daardoor van het Doopsel; 1 Kor. 10, 2[b:1 Kor. 10, 2]
2. De morele betekenis. De in de Schrift vermelde gebeurtenissen moeten ons ertoe brengen juist te handelen. Ze werden beschreven "als een waarschuwing voor ons" 1 Kor. 10, 11[b:1 Kor. 10, 11]. Heb. 3, 1 - 4, 11[b:Heb. 3, 1 - 4, 11]
3. De anagogische betekenis. Het is ook mogelijk werkelijkheden en gebeurtenissen te bezien in hun eeuwige betekenis, daar zij ons leiden (in het Grieks: anagogè) naar ons vaderland. Zo is de Kerk op aarde teken van het hemels Jeruzalem. Openb. 21, 1 - 22,5[b:Openb. 21, 1 - 22,5]

Een middeleeuws distichon vat de vier betekenissen als volgt samen:

"Littera gesta docet, quid credas allegoria
Moralis quid agas, quo tendas anagogia" I[1271]

De letter leert de gebeurtenissen, de allegorie wat men moet geloven,
de morele betekenis wat men moet doen, en de anagogie waarheen men moet streven.

Ik zou het Evangelie niet geloven, als het gezag van de katholieke Kerk mij er niet toe aanzette. 5,6, vert. uit Lat.[839]

Voor het Oude Testament zijn dit: Genesis, Exodus, Leviticus, Numeri, Deuteronomium, Jozua, Rechters, Ruth, de twee boeken Samuel, de twee boeken Koningen, de twee boeken Kronieken, Ezra en Nehemia, Tobit, Judit, Ester, de twee boeken Makkabeeën, Job, Psalmen, Spreuken, Prediker, Hooglied, Wijsheid, Wijsheid van Jezus Sirach, Jesaja, Jeremia, Klaagliederen, Baruch, Ezechiël, Daniël, Hosea, Joël, Amos, Obadja, Jona, Micha, Nahum, Habakuk, Sefania, Haggai, Zacharias, Maleachi. Voor het Nieuwe Testament zijn dit: de Evangelies van Matteüs, Marcus, Lucas en Johannes, de Handelingen van de Apostelen, de brieven van de heilige Paulus: aan de Christenen van Rome, de eerste en de tweede brief aan de Christenen van Korinte, de brief aan de Galaten, de brief aan de Christenen van Efeze, Filippi en Kolosse, de eerste en de tweede brief aan de Christenen van Tessalonica, de eerste en de tweede brief aan Timóteus, de brief aan Titus, aan Filémon; de brief aan de Hebreeën, de brief van Jakobus, de eerste en de tweede brief van Petrus, de drie brieven van Johannes, de brief van Judas en de Apocalyps.

Bij het tot stand komen van de evangelies kan men drie fases onderscheiden:

1. Het leven en de leer van Jezus. De Kerk gelooft vast dat de vier Evangelies, "waarvan zij de historiciteit zonder aarzelen bevestigt, getrouw weergeven wat Jezus, de Zoon van God, tijdens zijn leven onder de mensen werkelijk gedaan en geleerd heeft voor hun eeuwig heil, tot op de dag waarop Hij ten hemel is opgenomen".
2. De mondelinge Overlevering. "De apostelen hebben na de Hemelvaart van de Heer datgene wat Hij gezegd en gedaan had, aan hun toehoorders doorgegeven met het vollediger inzicht dat zijzelf genoten, onderricht als zij waren door de glorievolle gebeurtenissen van Christus en verlicht door de Geest van waarheid".
3. De geschreven Evangelies."De gewijde schrijvers hebben bij het schrijven van de vier Evangelies een keuze gedaan uit het vele dat mondeling of ook reeds schriftelijk was overgeleverd, en andere zaken tot een synthese samengevoegd of met het oog op de situatie van de kerken uitgelegd. Tenslotte hebben zij de vorm van de prediking behouden, altijd zó dat zij ons de zuivere waarheid over Jezus meedeelden". , vert. uit Lat.[576|19]

"Er is geen grootser, beter, kostbaarder en schitterender leer dan de tekst van het evangelie. Ziet en bewaart in uw hart wat onze Heer en Meester, Christus, zowel in zijn woorden geleerd heeft als door zijn daden tot stand gebracht heeft." SC 345,380, vert. uit Lat.[8506]

"Het is bovenal het hele Evangelie dat mij gedurende mijn gebed voedsel geeft; hierin vind ik alles wat nodig is voor mijn arme ziel. Ik ontdek er steeds nieuw licht, verborgen en mysterieuze betekenissen." A 83 v.[3958]

De Kerk houdt niet op haar geloof te belijden in één God, Vader, Zoon en Heilige Geest.

Als in een spiegel zien wij nu reeds de heerlijke gaven die ons werden beloofd en waarvan we, in geloof, verwachten te zullen genieten. 15,36, vert. Getijdenboek Lect. I,3,99[881] iia-iiae q. 4 a. 1, vert uit Lat.[t:II-II, q. 4 a. 1]

"Want deze geloofsbelijdenis is niet opgesteld volgens een idee van mensen. Uit de hele Schrift is het belangrijkste bijeengebracht als een samenvatting van de geloofsleer. Een mosterdzaadje bevat veel takken in een kleine kiem en zo balt de geloofsbelijdenis in weinig woorden het hele geloofsgoed van het Oude en het Nieuwe Testament samen." 5, 12, vert. Getijdenboek Lect. II,8,133[885]

Het Griekse woord "symbolon" duidde de helft van een gebroken voorwerp aan (b.v. een zegel) dat men aanbood als een teken van herkenning. De gebroken gedeelten werden weer samengevoegd om de identiteit van de drager te verifiëren. Het geloofssymbolon is dus een teken van herkenning en van gemeenschap onder de gelovigen. "Symbolon" duidt vervolgens een verzameling aan, een collectie of een samenvatting. De geloofsbelijdenis is de bundeling van de belangrijkste geloofswaarheden. Vandaar dat zij als eerste en fundamentele referentiepunt van de catechese dient.

1. "In het eerste deel wordt de eerste goddelijke Persoon en het wonderbare werk van de schepping behandeld;
2. in het tweede deel de tweede goddelijke Persoon en het mysterie van de verlossing van de mensen;
3. in het derde deel de derde goddelijke Persoon, beginsel en bron van onze heiliging". 1,1,4, vert. uit Lat.[830]

"Deze geloofsbelijdenis is het geestelijk zegel, het is de overdenking van ons hart en de voortdurend aanwezige hoedster, het is stellig de schat van onze ziel". 1, vert. uit Lat.: CSEL 73, 3 (PL 17, 1193)[849]

Wij geloven vast en verklaren eenvoudig dat er één ware God is, eeuwig, onmetelijk groot en onveranderlijk, onbegrijpelijk, almachtig en onuitsprekelijk, Vader, Zoon en heilige Geest: drie personen, maar één wezen, één substantie, d.w.z. één enkelvoudige natuur". vert. uit Lat.[796|1]

Mozes zegt tot God: "Maar als ik nu bij de Israëlieten kom en hun zeg: 'De God van uw vaderen zendt mij tot u', en zij vragen: 'Hoe is zijn naam?' Wat moet ik dan antwoorden?" God zegt tot Mozes: "Ik ben die is." En Hij zegt: "Dit moet ge de Israëlieten zeggen: 'Hij? is' zendt mij tot u (...). Dit is mijn naam voor altijd. Zo moet men mij aanspreken, alle geslachten door" Ex. 3, 13-15[b:Ex. 3, 13-15].

Uit respect voor zijn heiligheid spreekt het volk Israël de naam van God niet uit. Bij het lezen van de heilige Schrift wordt de geopenbaarde naam door de goddelijke benaming "Heer" vervangen ("Adonai", "Kyrios" in het Grieks). Met deze benaming zal de godheid van Jezus plechtig beleden worden: "Jezus is de Heer".

"O Heer, neem weg van mij wat mij afwendt van U. O Heer, geef ook mij wat mij richt op U. O Heer, onttrek mijzelf aan mij en hecht mij aan U". in R. Amschwand, Bruder Klaus. Ergänzungsband zum Quellenwerk von R. Durrer (Sarnen 1987) p. 215.[888]

Laat niets je verstoren / Laat niets je beangstigen.
Alles gaat voorbij / God verandert niet.
Geduld verkrijgt alles / Niets ontbreekt
aan wie God bezit, / God alleen voldoet. 9[889]

• op welke manier het mysterie van de gelukzalige Drie-eenheid geopenbaard is (II (De openbaring van God als Drie-eenheid)[1|+ 294]),
• hoe de Kerk de geloofsleer over dit mysterie geformuleerd heeft (III (De Heilige Drie-eenheid in de geloofsleer)[1|+ 306])
• en hoe tenslotte God de Vader, door de goddelijke zendingen van de Zoon en de Heilige Geest, zijn "liefdevol heilsplan" van schepping, verlossing en heiliging verwezenlijkt (IV (De goddelijke werken en de zendingen van de Drie-eenheid)[1|+ 315]).

De Kerkvaders maken een onderscheid tussen theologia en oikonomia: met de eerste term bedoelen ze het mysterie van het innerlijk leven van God als Drieëenheid, met de tweede alle werken van God, waarin Hij zich openbaart en zijn leven meedeelt. Door de oikonomia wordt ons de theologia geopenbaard; maar omgekeerd verklaart de theologia heel de oikonomia. De werken van God openbaren wie Hij in zichzelf is; en omgekeerd verheldert het mysterie van zijn innerlijk leven het verstaan van al zijn werken. Zo gaat het op analoge wijze tussen menselijke personen. De persoon toont zich in zijn handelen en hoe beter wij een persoon kennen, des te beter begrijpen wij zijn handelen.

Door God met de naam Vader aan te duiden wijst de taal van het geloof voornamelijk op twee aspecten, namelijk dat God van alles de eerste oorsprong is en de transcendente autoriteit en dat Hij tegelijkertijd goedheid en liefdevolle zorg is voor al zijn kinderen. Deze ouderlijke genegenheid van God kan ook met het beeld van het moederschap tot uitdrukking gebracht worden, Jes. 66, 13; Ps. 131, 2[b:Jes. 66, 13; Ps. 131, 2] een beeld dat veeleer de immanentie van God, het innige contact tussen God en zijn schepsel aangeeft. De taal van het geloof put zo uit de ervaring die een mens van zijn ouders heeft, die in zekere zin voor hem de eerste vertegenwoordigers van God zijn. Maar deze ervaring zegt ook dat de menselijke ouders kunnen falen en dat zij het beeld van het vader- en moederschap kunnen misvormen. Dan dient men voor ogen te houden dat God het menselijk onderscheid in geslacht overstijgt. Hij is noch man, noch vrouw, Hij is God. Hij overstijgt eveneens het menselijk vader- en moederschap, Ps. 27, 10[b:Ps. 27, 10] aangezien Hij er de oorsprong en de maat van is: Ef. 3, 14; Jes. 49, 15[b:Ef. 3, 14; Jes. 49, 15] niemand is vader zoals God het is.

De bevestiging van het filioque kwam niet voor in de in 381 te Constantinopel uitgesproken geloofsbelijdenis. Maar de heilige paus Leo heeft dit reeds dogmatisch beleden in 447, DS 284[898|(2)] hiermee een oude Latijnse en Alexandrijnse overlevering volgend, en dit nog vóórdat Rome in 451 op het concilie van Chalcedon, de geloofsbelijdenis uit 381 leerde kennen en aanvaardde. Het gebruik van deze formulering in het Credo heeft langzamerhand ingang gevonden in de Latijnse liturgie (tussen de 8e en de 11e eeuw). Het inlassen van het filioque door de Latijnse liturgie in de geloofsbelijdenis van Nicea-Constantinopel vormt nu nog een geschilpunt tussen de katholieke Kerk en de orthodoxe kerken.

De oosterse traditie brengt, wat de Heilige Geest betreft, op de eerste plaats tot uitdrukking dat Hij éérst uit de Vader voortkomt. Door te belijden dat de Geest "uitgaat van de Vader" Joh. 15, 26[b:Joh. 15, 26], verklaart zij dat Hij voortkomt uit de Vader door de Zoon. Ad Gentes Divinitus, 2[703|2] De westerse traditie brengt allereerst de eenheid in wezen tussen de Vader en de Zoon tot uitdrukking door te zeggen dat de Geest voortkomt uit de Vader en de Zoon (filioque). Het is "gewettigd en redelijk" vert. uit Lat.[895|2] dat zij dit zegt, want de eeuwige orde van de goddelijke personen in hun eenheid van wezen houdt in dat de Vader de allereerste oorsprong is van de Geest, in zoverre Hij "beginsel zonder beginsel" DH 1331, vert. uit Lat.[899|1] is, maar ook dat Hij als Vader van de enige Zoon met Hem "het enige beginsel waaruit de Heilige Geest voortkomt" DH 850, vert. uit Lat.[901|+2] is. Als deze gewettigde complementariteit niet al te zeer benadrukt wordt, tast zij het wezen van het geloof niet aan in de werkelijkheid van hetzelfde mysterie dat men belijdt.

Om het dogma van de Drie-eenheid te formuleren heeft de Kerk een eigen terminologie moeten ontwikkelen met behulp van begrippen uit de filosofie: "substantie", "persoon" of "hypostase", "relatie" enz. Hierbij heeft zij het geloof niet onderworpen aan menselijke wijsheid, maar heeft zij een nieuwe, ongekende betekenis aan deze termen gegeven, die bestemd zijn om voortaan ook een onuitsprekelijk mysterie te verwoorden, "dat alles wat wij naar menselijke maatstaf kunnen begrijpen, in oneindige mate overtreft". vert. uit Lat.[763|2]

Behoudt bij dit alles en vóór alles de kostbare geloofsschat, waarvoor ik leef en strijd, en die ik op mijn laatste tocht als reisgenoot zou willen meenemen, die mij alle smarten doet verdragen en alle genot doet geringschatten: ik bedoel hiermee het belijden van het geloof in de Vader en de Zoon en de Heilige Geest. Deze belijdenis vertrouw ik vandaag aan u toe; hiermee zal ik u zowel in het water onderdompelen als u er weer uit omhoog heffen. Haar geef ik mee als gezellin en beschermster voor heel uw leven: de éne godheid en macht die één is in drie personen en tegelijk drie personen bevat, één zonder ongelijkheid van substantie of natuur, zonder hogere graad die verheft, of lagere graad die verlaagt (...). Het is de oneindige natuurgemeenschap van de drie oneindigen. Ieder is, op zich beschouwd, geheel God (...). God zijn zij alle drie, als zij tezamen gedacht worden (...). Nauwelijks komt bij mij de gedachte aan hun één-zijn op of ik word omstraald door de drie goddelijke personen; nauwelijks heb ik een onderscheid in drie goddelijke personen gemaakt, of ik word in gedachten weer teruggebracht tot hun één-zijn. 40,41: SC 358, 292-294 (PG 36, 417) vert. uit Gr.[903]

O mijn God, Drie-eenheid, die ik aanbid, help mij mijzelf totaal te vergeten om mijn intrek te nemen in U, in eenheid van hart en in vrede, gevestigd in uw eeuwig nù. Moge niets mijn vrede verstoren, niets mij wegtrekken van U, o mijn onveranderlijke God. Elke minuut voere mij verder binnen in de diepte van uw mysterie. Breng mij tot rust en stilte - mijn hart een hemel voor U, een geliefd huis waar Gij rusten kunt. Dat ik U daar nooit alleen laat: ik wil bij U zijn met heel mijn wezen, heel wakker in geloof, heel en al aanbidding, helemaal prijsgegeven aan uw scheppende kracht! vert. Getijdenboek Lect. I,4,156[904]