Alma Parens

APOSTOLISCHE BRIEF van zijne heiligheid Paus Paulus VI aan zijn eerbiedwaardige broeders John Carmel Kardinaal Heenan, aartsbisschop van West­minster. en Gordon Joseph Gray, Aartsbisschop van Saint Andrews en Edinburgh, alsmede aan de overi­ge Aartsbisschoppen en Bisschoppen van Engeland en Schotland, bij gelegenheid van het tweede congres over de scholastiek, dat tijdens het zevende eeuw­feest van de geboorte van JOHANNES DUNS SCO­TUS te Oxford en Edinburgh wordt gehouden. Paus Paulus VI groet zijn eerbiedwaardige broeders en zendt hun zijn apostolische zegen.

Als een zorgzame moeder van grote mannen voegt Groot-Brittannië aan het grote getal beroemde kin­deren waardoor het reeds wordt geëerd thans een nieuw sieraad toe dat zeker niet van geringer waar­de is. Want het weet de herinnering aan zijn be­roemde zonen met een voorbeeldige zorg te bewaren, en volgens de traditie van de herdenkingsplechtig­heden weet het hun de eer te bewijzen die hun op grond van hun betekenis toekomt. Deze gedachten kwamen als vanzelf bij ons op, toen wij een uitgebreid rapport ontvingen van het tweede internationaal congres over de scholastiek dat bij u wordt voorbereid ter herdenking van het zevende eeuwfeest van de geboorte van de eerbiedwaardige Johannes Duns Scotus; en wij maakten daarvan dankbaar gebruik door ze voor onszelf verder uit te werken. Wanneer een dergelijk congres te Oxford en Edin­burgh onder uw leiding wordt gehouden, eerbied­waardige broeders, zal het zeker een levendig en wetenschappelijk verantwoord verloop hebben. En als men de lijst van thema's doorneemt die aan de orde zullen worden gesteld, of het aantal grote geleerden verneemt die aan de vergaderingen zullen deelnemen, valt het inderdaad gemakkelijk te voorzien, dat het congres tot schitterende resultaten zal leiden en van zeer groot belang zal zijn. Want de universiteiten van Engeland en Schotland, en uit het buitenland die van Parijs en Keulen, waar Scotus heeft gedoceerd, zullen vertegenwoordigers zenden, evenals vele an­dere universiteiten; er zullen bovendien, behalve de katholieken, ook vertegenwoordigers aanwezig zijn van de anglicaanse gemeenschap, naast talrijke filosofen en theologen uit de gehele wereld.

Reeds van te voren willen wij het komend congres van harte een gelukkig verloop en overvloedige resultaten toewensen, en wij willen nu reeds openlijk bekennen, dat wij er verheugd over zijn, dat men dit congres zo'n speciaal karakter en zo'n duidelijk stempel heeft willen geven. Want volgens de opzet van dit congres gaat het er allereerst om de persoon en de filosofische en theologische leer van Johannes Duns Scotus in een zo helder mogelijk licht te stellen, en evenzo de hoofdlijnen van zijn zedelijk leven en van zijn ascetische aanleg. Men heeft getracht de klippen van de talrijke strijdvragen en twistpunten van vorige eeuwen te omzeilen, door de historisch-kritische methode voorop te stellen, die heden ten dage zeer verbreid is en die al belangrijke resultaten heeft geboekt bij het onderzoek naar de authenticiteit van de werken van de Doctor Subtilis en bij de evaluatie van zijn persoonlijke opvattingen. Veel geleerden werken hierbij samen om de ver uiteenliggende stromingen in één totaal beeld onder te brengen dat de gehele familie van scholastieke leraars omvat; nog afgezien van andere mogelijkheden, kan men zo tot een gefundeerd en veelomvattend oordeel komen over de rijke schakeringen aan filosofische en theologische opvattingen die in de Middeleeuwen aanwezig waren.

Binnen dit panorama moet men de heilige Thomas van Aquino met zijn Summa Theologiae, overzicht [835] ongetwijfeld als de kruin zien die hoog uitsteekt boven de aangrenzende bergtoppen, namelijk heel het decor van de theologie van die tijd. Want in zijn formulering van de overeenstemming tussen geloof en rede, tussen het geloof dat de rede zoekt - zoals uw heilige Anselmus van Kantelberg Voorrede (Patr. lat. 158. 225; ed. F. S. Schmidt. I. Seckau 1938. 94 [[879]] reeds eerder had geformuleerd - en de rede die het geloof zoekt, heeft de Doctor Angelicus een synthese opgesteld die een zo algemene instemming heeft gevonden, dat hij als de grootste in de rij van scholastieke theologen wordt beschouwd, en met de titel Doctor Communis is geëerd. Niettemin stralen naast hem als kleinere sterren verschillende scholastieke magisters en doctoren die de katholieke leer in diezelfde periode schitterend hebben uiteengezet.

Reeds uit de encycliek Aeterni Patris [2514] van onze voorganger Leo XIII spreekt een vurig verlangen om de studie van de scholastieken onder leiding van de heilige Thomas van Aquino te doen herleven, als antwoord op de dwalingen in de ideologieën van onze tijd; na de verklaring dat "de heilige Thomas van Aquino ver boven de anderen uitsteekt", Aeterni Patris [[2514|42]] worden daar nog andere grote scholastieke leraars opge­somd, waaronder op de meest verheven plaats de heilige Bonaventura, die door de heilige Pius X later de "andere prins van de scholastieken" Acta Pii X. I. Rome 1905, 235 [[2655]] is genoemd. En door allen wordt als vaststaand aangenomen, dat Johannes Duns Scotus de leer van deze Doctor Se­raphicus het meest heeft vervolmaakt.

Wij wijzen er bovendien op, dat het Tweede Vati­caans Oecumenisch Concilie in zijn decreet " over de priesteropleiding [675]" heeft voorgeschreven: "Het onder­wijs in de filosofie moet zo worden gegeven, dat de leerlingen op de eerste plaats tot een hechte en har­monische kennis van mens, wereld en God worden begeleid, gebaseerd op het eeuwig geldend filosofisch erfgoed" Optatam Totius Ecclesiae [[675|15]] en hierin is zonder enige twijfel ook de franciscaanse school begrepen.

Naast de verheven en unieke kathedraal van de hei­lige Thomas van Aquino rijzen nog andere bouwwer­ken op van grote waarde; en daaronder datgene wat Johannes Duns Scotus heeft opgericht, op een stevi­ge grondslag en met hoge pinakels versierd, door het werk van zijn vurige, contemplatieve geest ­hoewel het naar structuur en aanzien van geheel an­dere aard is. Bij zijn beschouwingen heeft hij vooral de platoons-augustijnse richting gevolgd, en de Sta­giriet (nl. Aristoteles) beoordeelt hij lang niet altijd positief. Hij heeft de theologische werken van meer dan vijftig franciscaanse scholastieke leraars, waar­onder de heilige Antonius van Padua, Alexander van Hales, de heilige Bonaventura, Mattheus van Acqua­sparta, Richard van Middletown, Adam van Marsh, Roger Bacon en Willem van Ware, in een synthese samengevat en verder verdiept: juist daardoor is hij de meest vooraanstaande leraar van de franciscaan­se school geworden.

Telkens wanneer hij in zijn werk de voorkeur geeft aan "rechtschapen leven" boven "wetenschap", her­kent men zeer duidelijk en venvoord met de vurig­heid van de serafijnse geest het schone volmaaktheidsideaal van de heilige Franciscus van Assisi. Herhaaldelijk bevestigt hij de voorrang van de liefde boven al het weten, het universeel primaat van Christus, die het hoofdwerk van God is, die de heili­ge Drieëenheid verheerlijkt, die de Verlosser is van het menselijk geslacht, Koning over de natuurlijke en de bovennatuurlijke orde tegelijk, en bij wie de onbevlekte Maria, koningin van de wereld, in oorspronkelijke schoonheid schittert: op die plaatsen stelt hij de alles overheersende ideeën van de waar­heid, zoals die in het evangelie is geopenbaard, in een helder licht, en speciaal die ideeën die de heilige Evangelist Johannes en de heilige apostel Paulus als de voornaamste en meest verhevene van het heils­plan van God hebben begrepen.

Velen verwachten, dat het congres dat in Groot Brittannië ter ere van de Doctor Subtilis en Marialis zal worden gehouden, uitgelezen vruchten tot rijping zal brengen, hetzij op het gebied van de speculatieftheologische wetenschap, hetzij op dat van het moreel en praktisch leven. Wij voor ons zouden op de eerste plaats zeer graag zien, dat men hierdoor weer een vernieuwde belangstelling krijgt voor de geschiedenis van de theologie, vooral van die van de scholastieke leraars, en dat men tot een verantwoord onderzoek komt dat de verspreide gegevens overzichtelijk samenbrengt en methodisch beoordeelt. Het is onze diepste overtuiging. dat in de waardevolle theologische schat van Johannes Duns Scotus doeltreffende wapens kunnen worden gevonden om de donkere wolk van het atheïsme, die een schaduw werpt over onze tijd, te bestrijden en te verdrijven. Maar al te vaak moet men van hen die op grond van de rede of uit gewoonte het bestaan van God ontkennen, zeggen, dat zij enkel hun eigengemaakte denkbeelden en voorstellingen willen erkennen, en zich geheel in hun eigen gedachtenkring opsluiten. (Rom. 1, 21-22) [[b:Rom. 1, 21-22]] De Doctor Subtilis heeft zijn Godsleer echter opgebouwd uit het inzicht en de elementen die de Heilige Schrift ons over God geeft: "Ik ben die ben" (Ex. 3, 14) [b:Ex. 3, 14] en "God is liefde" (1 Joh. 4, 16) [b:1 Joh. 4, 16] en hij verklaart en ontwikkelt op een buitengewoon geëigende wijze zijn leer over Hem die "het oneindig ware en het oneindig goede" 1, dist. 3, n. 59 (ed. Vat. III, 41) [[2936]] is, "de eerste bewerker", "het begin en doel van alles", "de eerste in absolute zin, boven alles verheven", "de zee van volmaaktheid", en "naar zijn diepste wezen liefde". 1, dist. 2, n. 57-59, 60-62, 41; dist. 8, n. 198-200 (ed. Vat. II, 162-165, 165-167, 149-150; IV, 264-266) [[2936]]

Trouwens, wij verheugen ons nog in een andere verwachting. In de gemeenschappelijke verklaring die wij op 24 maart van dit jaar in de basiliek van Sint Paulus buiten de muren met onze geëerbiedigde broeder Michael Ramsey, anglicaans aartsbisschop van Canterbury, hebben uitgegeven, wordt onze wens tot uitdrukking gebracht, "dat de rooms-katholieke Kerk en de Anglicaanse gemeenschap tot een eerlijke dialoog zullen komen, die het evangelie en de traditie, die beiden gemeenschappelijk hebben, tot uitgangspunt zal nemen, en die werkelijk zal leiden tot die eenheid, waarom Christus heeft gebeden". Gemeenschappelijke verklaring over de gesprekken tussen de Rooms Katholieke Kerk en de Anglicaanse Gemeenschap [[533]] Misschien zou de gouden leer van Scotus de basis kunnen verschaffen waarop zulk een eerlijk gesprek tussen de beide gemeenschappen tot stand kan komen. Zijn leer werd immers drie eeuwen lang in alle Britse scholen onderwezen, totdat de afscheiding van de Apostolische Stoel een feit werd. En zij is daar niet als een vreemde leer tot bloei gekomen, maar als die van een landgenoot, van een man die in Groot-Brittannië was geboren en opgegroeid, en die dit land nog vandaag tot voorbeeld kan dienen, zowel door zijn snelle en veelzijdige geest als door zijn praktische levenswijsheid. Wnt hij was een theoloog die opbouwde, omdat hij liefhad, en hij had lief met die concrete liefde die praktisch is; in zijn eigen woorden: "Het is bewezen, dat de liefde bij uitstek praktisch is" prol. n. 303 (ed. Vat. I, 200) [[2936]]

Hij die leert, dat de serafijnse liefde het hoogtepunt en de aanvang van alles is, is daarom de eerste die voor het komend gesprek wetenschappelijke gegevens kan verschaffen die aan beide partijen dierbaar zijn, en zijn vurige geest kan ons inspireren. Hij raadt ons tegelijk aan om de weg van de geleidelijkheid te volgen:

"men mag niet meer elementen aan de geloofsleer toevoegen, dan bewezen kunnen worden uit de waarheid van het reeds voorhanden geloofsgoed". IV, dist. 11, q. 3. n. 3 (ed. Vivès XVII, 352a) [[2936]] "Niets mag men tot de wezenlijke inhoud van het geloof rekenen, wat niet uitdrukkelijk door de Heilige Schrift is geleerd of door de Kerk is afgekondigd, of wat niet vanzelfsprekend volgt uit iets dat duidelijk in de Heilige Schrift of in de bepalingen van de Kerk ligt opgesloten". IV, dist. 11, q. 3. n. 5 (ed. Vivès XVII, 353a) [[2936]]

Inderdaad heeft de Doctor Subtilis er voortdurend voor gewaakt, dat hij nauwgezet acht gaf op het leergezag van de Kerk dat het charisma van de waarheid bezit, en dat hij zich daarnaar richtte zonder ooit de verschuldigde eerbied te schenden:

"Als er iets nieuws wordt voorgesteld door iemand die het ambt van leraar bekleedt. is het niemand toegestaan daarmee zonder meer in te stemmen ( ), maar eerst moet hij de Kerk raadplegen om zo elke dwaling te vermijden". III, dist. 25, q. un., n. 6 (ed. Vivès XXIII, 462a) [[2937]] Als leidraad, als vaandelspreuk had hij kunnen voeren: "onder de leiding van het leergezag van de Kerk".

Hij zocht zijn kennis verder te ontwikkelen langs een nauwgezet kritische methode; zijn geest hield oplettend de oorspronkelijke beginselen in het oog, en legde vervolgens met een weloverwogen oordeel zijn eigen gevolgtrekkingen voor, "niet om in een strijdlustige zelfgenoegzaamheid te overwinnen, maar bewogen door de nederigheid om tot overeenstemming te komen", zoals Johannes Gerson zegt. lectio altera, consid. 5 (Opera IV, Parijs 1521. fol. 34 rb) [[2938]] Tegenover de opvattingen van het rationalisme stelt hij, dat men de rede en de verbeeldingskracht moet bedwingen tot binnen de grenzen van de kennis van de van godswege geopenbaarde waarheden, en hij wijst erop, dat deze voor de mens absoluut noodzakelijk zijn, wil hij de uiteindelijke bestemming bereiken waartoe hij is geschapen. Juist in de verheven poging om een harmonie te vinden tussen de natuurlijke en de bovennatuurlijke waarheden, om een huwelijk tussen geloof en wijsbegeerte tot stand te brengen, wijst hij ons op het gevaar dat ons bedreigt, dat wij ons namelijk in de dwalingen van de heidense wijsgeren verliezen en, zoals zijn leidsman de heilige Bonaventura het uitdrukt: "zoveel water van de wijsbegeerte" mengen met "de wijn van de Heilige Schrift, dat de wijn in water verandert". visio 3, collo 7. n. 14 (ed. F. Delorme, Quaracchi 1934, 217) [[1432]]

Geheel in overeenstemming met deze gedachten zenden wij u onze beste wensen, in de hoop dat de van zichzelf al vruchtbare akker een gouden oogst mag voortbrengen, en dat de wetenschappelijke discussies mogen leiden tot een verregaande en eendrachtige overeenstemming die de waarheid doet opbloeien "die ons zo hoog verheft". Paradiso, XXII, 42: "la verità che tante ei sub lima" [[1076]]

Om deze vaderlijke wensen te bevestigen, roepen wij over het tweede internationale congres over de scholastiek, dat te Oxford en Edinburgh ter ere van Johannes Duns Scotus zal worden gehouden, de genadige bescherming af van God, de bron van waarheid en liefde, die ons "in liefde verenigd" wil zien binnen zijn unieke liefde voor ons. III. dist. 28, q. un., n. 2 (ed. Vivès XV. 378b-379a) [[2936]] En hierbij verlenen wij van harte onze apostolische zegen aan u, eerbiedwaardige broeders, aan hen die dit congres voorbereiden, en ook aan degenen die eraan zullen deelnemen.

Gegeven te Rome, bij de Sint Pieter, 14 juli 1966, in het vierde jaar van ons pontificaat. Paus Paulus VI