Gaudet Mater Ecclesia

1. Eerbiedwaardige Broeders,

De Moederkerk jubelt omdat door de bijzondere gunst van de Goddelijke Voorzienigheid thans de vurig verbeide dag is aangebroken, waarop onder de bescherming van de Maagd, Moeder van God, wier moederlijke waardigheid vandaag feestelijk wordt gevierd, hier bij het graf van Sint Petrus het Tweede Vaticaans Oecumenisch Concilie [d:4] plechtig wordt geopend.

Al de Concilies die in de loop der geschiedenis gehouden werden - de twintig Oecumenische Concilies en de ontelbare niet weinig Regionale Concilies - zijn een duidelijk bewijs van de levenskracht van de Katholieke Kerk en staan als lichtpunten in haar annalen opgetekend.

De laatste en nederige Opvolger van de Prins der Apostelen, die tot u spreekt wilde door de aankondiging van deze zeer weidse Vergadering het Kerkelijk Magisterium, dat nooit te kort schiet en tot het einde der tijden blijft voortduren, opnieuw bevestigen; rekening houdend met de dwalingen, de eisen en de noden van onze tijd, zal dit Magisterium ongetwijfeld door middel van dit Concilie aan alle mensen, hoe talrijk ook, op een buitengewone wijze tegenwoordig worden gesteld.

Bij het begin dus van deze algemene Synode wendt de Plaatsbekleder van Christus, die tot u spreekt, zijn blik vanzelfsprekend naar het verleden en hij hoort uit dit verleden als het ware een opgewekte en bemoedigende stem: want gaarne brengt hij zich de verdienstelijke Pausen in herinnering, die in de oudste en in de nieuwere tijd geleefd hebben; uit de Concilies [d:59] van Oost en West, vanaf de vierde eeuw tot aan de Middeleeuwen en in onze tijd, hebben zij de getuigenissen van die eerbiedwaardige en plechtige stem tot ons overgebracht. Deze getuigenissen verkondigen voortdurend met grote ijver de roem van die goddelijke en menselijke Maatschappij, namelijk van de Kerk van Christus, die van de Goddelijke Verlosser naam, genaden en volledige kracht ontvangt.

Al vormen deze de reden tot geestelijke vreugde, toch kunnen Wij niet ontkennen dat gedurende de lange reeks van een en twintig eeuwen droefheid en beproevingen haar geschiedenis hebben verduisterd. Want waarlijk bestond en bestaat nog wat eertijds de oude Simeon tot Maria, de Moeder van Jezus, in profetische woorden heeft gezegd: "Zie, dit Kind is bestemd tot val en opstanding van velen en tot teken, dat men zal tegenspreken" (Lc. 2, 34) [b:Lc. 2, 34]. En Jezus zelf heeft op rijpere leeftijd duidelijk aangetoond hoe de mensen zich door de tijden heen tegenover Hem zouden gedragen, en wel met deze mysterieuze woorden: "Wie u hoort, hoort Mij" (Lc. 10, 16) [b:Lc. 10, 16]. Bovendien heeft Hij gezegd, wat wij bij Sint Lucas, die ook bovenstaande woorden weergeeft, geschreven zien: "Wie niet met Mij is, is tegen Mij. Wie niet met Mij verzamelt, verstrooit" (Lc. 11, 23) [b:Lc. 11, 23].

De zeer gewichtige zaken en problemen, die het mensdom heeft op te lossen, zijn na bijna twintig eeuwen nog niet veranderd; want Christus is steeds als het ware het middelpunt van de geschiedenis en van het leven: met Hem en met Zijn Kerk, en dan genieten goedheid, orde en vrede; ofwel zij leven zonder Hem of keren zich tegen Hem, en blijven met opzet buiten de Kerk, en dan ontstaat onder hen verwarring, komen er scherpe tegenstellingen en dreigt er het gevaar van bloedige oorlogen.

Telkens wanneer een Oecumenisch Concilie [d:59] gehouden wordt, bevestigt zij plechtig deze eenheid van Christus en Zijn Kerk, naar alle kanten zendt zij het licht van de waarheid uit, zij geeft de juiste richting aan het leven van ieder afzonderlijk, van het gezin en van de maatschappij, zij stimuleert en versterkt de geesteskracht en zij richt de blik steeds op het ware en de eeuwige goederen.

De getuigenissen van dit buitengewoon Magisterium van de Kerk, namelijk van de Algemene Concilies, staan voor Onze ogen, terwijl Wij de opeenvolging van de verscheiden tijdperken gedurende deze twintig eeuwen van christelijke geschiedenis aandachtig beschouwen. Deze getuigenissen zijn verzameld in meerdere indrukwekkende boekwerken en zij dienen beschouwd te worden als een heilige schat, die verborgen ligt in de archieven van deze Stad en in de beroemdste bibliotheken van de gehele wereld.

Wat de oorsprong en de reden van het grote gebeuren betreft, waarvoor Wij u hier bijeen hebben laten komen, is het voldoende Onze bescheiden getuigenis nogmaals te bevestigen, die Wij echter door Onze persoonlijke ondervinding kunnen staven: eerst immers hebben Wij dit Concilie [d:4] bijna onverwachts met Onze geest waargenomen en daarna hebben Wij het in eenvoudige woorden uitgesproken [139|3] voor het Heilig College van Kardinalen op die gelukkige 25e januari 1959, het feest van de Bekering van Sint Paulus de Apostel, in zijn eigen Patriarchale Basiliek buiten de Muren. Terstond werden de aanwezigen plotseling getroffen als door een schitterende straal van bovenaards licht en het bracht grote vreugde in aller gelaat en ogen. Tegelijk echter ontbrandde er over de gehele wereld een grote ijver en alle mensen begonnen de viering van het Concilie met belangstelling tegemoet te zien.

Ondertussen heeft men gedurende drie jaren hard gewerkt aan de voorbereiding van het Concilie om nauwkeuriger en intenser een onderzoek in te stellen naar de eervolle plaats, die in onze tijd het Geloof, het godsdienstig leven en de kracht van de Christelijke en vooral van de Katholieke gemeenschap innemen.

Deze tijd van voorbereiding van het Oecumenisch Concilie kwam Ons inderdaad met recht voor als een eerste teken en geschenk van de goddelijke genade.

Verlicht door het licht van dit Concilie zal de Kerk, naar Wij vertrouwen, rijker worden aan geestelijke goederen en, hieruit nieuwe krachten puttend, zal zij onverschrokken de toekomst tegemoet zien. Want door een gepaste vernieuwing en verstandig georganiseerde samenwerking zal de Kerk bereiken, dat mensen, gezinnen en volkeren inderdaad hun zinnen op hemelse zaken zullen richten.

Zo dient men dan wegens de viering van dit Concilie aan de Hoogste Schenker van alle goed in volle overtuiging dank te brengen en met grote vreugde dient men onze Heer Christus te verheerlijken, de onoverwonnen en onsterfelijke Koning van alle tijden en volkeren.

Er is bovendien nog iets anders, eerbiedwaardige Broeders, wat Wij u ter nadere overweging willen voorleggen. Om de heilige vreugde, die Ons op dit plechtige uur bezielt, nog vollediger tot uitdrukking te brengen, zij het Ons toegestaan om in deze zo plechtige bijeenkomst openlijk aan te tonen dat dit Oecumenisch Concilie onder zeer gelukkige omstandigheden een aanvang neemt.

Zoals Wij in de dagelijkse uitoefening van Ons herderlijk ambt ervaren, gebeurt het dikwijls dat niet zonder Onze oren te kwetsen stemmen van sommigen tot Ons doordringen, die, ofschoon zij getuigen van een vurige godsdienstijver, toch niet genoeg blijk geven van de juiste maat en van een voorzichtig oordeel bij het onderzoeken van de toestand. Want zij kunnen in de moderne tijd slechts ondergang en rampen zien; zij plegen te zeggen dat onze tijd in vergelijking met vroegere eeuwen steeds slechter wordt; zij gedragen zich alsof zij niets uit de geschiedenis geleerd hebben, welke toch de leermeesteres van het leven is en alsof ten tijde van vroegere Concilies alles verliep in de volle triomf van de christelijke leer, van het christelijk leven en van de rechtmatige vrijheid van de Kerk.

Wij echter zijn van mening dat Wij het in het geheel niet eens kunnen zijn met deze onheilsprofeten, die altijd rampzalige gebeurtenissen voorspellen alsof het einde van de wereld voor de deur staat.

In de tegenwoordige loop der gebeurtenissen, waarin de menselijke maatschappij een nieuwe ordening schijnt in te gaan, dient eerder de geheimzinnige leiding van de Goddelijke Voorzienigheid erkend te worden, die in de opeenvolging der tijden door het werk van de mensen zelf en meestal boven hun verwachting uit haar doel bereikt en alles, ook de geschillen onder de mensen, met grote wijsheid op het welzijn van de Kerk weet te richten.

Dit is gemakkelijk te constateren, wanneer men met aandacht de ingewikkelde politieke en economische problemen en meningsverschillen van onze tijd beschouwt. Dit alles houdt zo de zorgen van de mensen bezig, dat hun zorgen en gedachten van de geestelijke zaken worden afgewend, waarmee het heilig Magisterium van de Kerk zich bezig houdt. Deze handelwijze is zeker niet vrij van schuld en moet terecht worden afgekeurd. Niemand kan echter ontkennen dat deze nieuwe verhoudingen in het moderne leven althans dit voordeel bieden, dat uit hun midden reeds die talloze hindernissen zijn opgeruimd, waarmee vroeger de kinderen van de wereld het vrije werken van de Kerk gewoonlijk belemmerden. Het is immers voldoende een vluchtige blik op de Kerkgeschiedenis te slaan om terstond duidelijk te zien dat zelfs de Oecumenische Concilies, wier handelingen met gouden letters in de geschiedboeken van de Kerk staan aangetekend, wegens de onrechtmatige inmenging der staatsautoriteiten dikwijls met de grootste moeilijkheden en redenen tot droefheid gevierd zijn. De vorsten van deze wereld wilden immers soms in alle oprechtheid de Kerk beschermen; dit geschiedde echter meestal niet zonder geestelijke schade en gevaar, daar zij zich herhaaldelijk lieten leiden door politieke doeleinden en al te veel op hun eigen voordeel belust waren.

Wij zouden u vandaag willen bekennen welk een groot verdriet Wij gevoelen omdat verschillenden van de Herders der Kerk onder u ontbreken; zij zijn Ons zeer geliefd, die ter wille van hun trouw aan Christus gevangen zijn genomen of om andere redenen verhinderd zijn: de gedachte aan hen dwingt Ons tot vurige gebeden tot God; toch zien Wij met grote hoop en tot Onze grote troost hoe de Kerk thans, eindelijk van zovele belemmeringen uit vroeger tijden bevrijd, vanuit deze Vaticaanse Basiliek als vanuit een tweede Cenakel van de Apostelen, door u haar stem vol majesteit en grootheid kan verheffen.

Wat voor het Oecumenisch Concilie van het grootste belang is, is dat het heilig erfdeel van de Christelijke leer op doeltreffender wijze bewaard en verkondigd wordt.

De leer omvat geheel de mens, samengesteld uit lichaam en ziel, en zij gebiedt ons als bewoners van deze aarde, als pelgrims naar het hemels vaderland te streven.

Dit toont ons aan hoe wij dit sterfelijk leven moeten inrichten: namelijk zo, dat wij onze plichten als burgers van deze aarde en van de hemel vervullen en aldus het ons door God gestelde doel kunnen bereiken. Dit betekent dat volstrekt alle mensen, zowel individueel als collectief, verplicht zijn onophoudelijk hun hele leven door naar de hemelse goederen te streven en hiertoe de aardse goederen zó te gebruiken dat deze de eeuwige zaligheid niet in gevaar brengen.

Inderdaad heeft Christus de Heer deze waarheid verkondigd: "Zoekt eerst het Rijk Gods en Zijn gerechtigheld" (Mt. 6, 33) [b:Mt. 6, 33]. Dit woord "eerst" toont in welke richting wij onze inspanningen en gedachten vooral moeten leiden; evenwel moeten we niet de andere woorden van dit bevel van Christus over het hoofd zien: ,"dan zal dat alles u er bij gegeven worden" (Mt. 6, 33) [b:Mt. 6, 33]. Inderdaad zijn er in de Kerk steeds mensen geweest, en zij zijn er nog, die, terwijl zij met alle kracht naar de Evangelische volmaaktheid streven, niet verzuimen de gemeenschap te dienen, daar alles, wat er aan voortreffelijks en edels is in de menselijke samenleving, uit de voorbeelden van hun leven en uit hun werken van naastenliefde een niet geringe kracht en rijkdom ontvangt.

Opdat echter deze leer doordringt op de veelvoudige gebieden van het menselijk handelen, tot ieder individu, tot de gezinnen en het sociale leven, is het vóór alles noodzakelijk, dat de Kerk haar ogen nooit afwendt van de schat der waarheid, die haar door de vaders is overgeleverd; tevens echter moet zij ook met deze tijd rekening houden, die gewijzigde situaties en nieuwe levensnormen hebben doen ingang vinden en die nieuwe wegen hebben geopend voor het katholiek apostolaat.

Op grond hiervan stond de Kerk bij de verbazingwekkende vooruitgang van de ontdekkingen en wetenschappen van de menselijke geest van vandaag niet werkeloos ter zijde en zij heeft niet geaarzeld haar waardering daarvoor te tonen; maar terwijl zij dit alles met een waakzame zorg begeleidt, houdt zij niet op de mensen voor te houden door alle aardse dingen heen God, de bron van alle wijsheid en schoonheid, te zoeken; zij, tot wie gezegd is "Onderwerpt de aarde en heerst over haar" (Gen. 1, 28) [[b:Gen. 1, 28]] mogen nooit dit zo belangrijke gebod vergeten: "Gij zult de Heer uw God aanbidden en Hem alleen dienen" (Mt. 4, 10; Lc. 4, 8) [b:Mt. 4, 10; Lc. 4, 8], opdat de vluchtige betovering van de aardse dingen de ware vooruitgang niet zal verhinderen.

Eerbiedwaardige Broeders,

Hieruit blijkt duidelijk de rol, die men van het Oecumenisch Concilie ten aanzien van de leer verwacht.

Het 21e Oecumenisch Concilie - dat beschikt over een overvloed aan doeltreffende en achtenswaardige hulp van hen, die uitmunten in de kennis van de gewijde wetenschappen en het apostolaat en in het bestuur - wil de katholieke leer in haar geheel, onverminderd en niet verwrongen doorgeven, die, ondanks moeilijkheden en tegenspraak, als een gemeenschappelijk erfgoed der mensheid is geworden. Dit is niet aan allen welgevallig, maar voor de mensen van goede wil staan zijn rijkdommen altijd ter beschikking.

Wij hebben echter niet alleen de plicht deze kostbare schat te bewaren, alsof wij ons alleen met het verleden bezighouden, maar wij moeten ons thans moedig en zonder vrees aan het werk zetten, dat door onze tijd wordt vereist, door verder te gaan op de weg, die de Kerk bijna twintig eeuwen gegaan is.

Het eerste doel van ons werk is niet om sommige belangrijke hoofdstukken van de kerkelijke leer te behandelen en aldus uitvoeriger de leer van de Vaders en van de oude en nieuwere theologen te herhalen: Wij zijn van mening dat deze leer ieder van u bekend en terecht vertrouwd is.

Om dergelijke besprekingen te houden was geen Oecumenisch Concilie nodig geweest. Maar op het ogenblik moet de gehele onvervalste christelijke leer door iedereen in onze tijd met nieuwe ijver en met heldere en rustige instemming worden aanvaard, zoals zij in nauwkeurige begrippen en in de juiste vorm ons tegemoet straalt vooral uit de Acten van het Concilie van Trente [d:21] en van het Eerste Vaticaans Concilie [d:217]; volgens het vurig verlangen van alle oprechte voorstanders van de christelijke, de katholieke en apostolische zaak moet deze leer beter en dieper gekend worden en de mensen moeten er sterker van doordrongen en erin gevormd worden; men moet deze veilige en onveranderlijke leer, waaraan men een trouwe onderdanigheid dient te bewijzen, op zo'n manier onderzoeken en verklaren, dat zij aan onze tijd wordt aangepast. De substantie zelf van het Geloof of de waarheden van onze eerbiedwaardige leer dienen onderscheiden te worden van de wijze waarop zij geformuleerd worden, waarbij men echter dezelfde zin en betekenis moet behouden. Waar het nodig is zal immers aan deze formulering zeer veel tijd en geduld besteed moeten worden; men zal die methoden voor de uiteenzetting van de leer moeten aanwenden, die het meest overeenstemmen met het leerambt, dat overwegend een pastoraal karakter draagt.

Bij het begin van het Oecumenisch Concilie is het meer dan ooit duidelijk dat de waarheid van de Heer tot in eeuwigheid blijft bestaan. Wij zien immers hoe in de loop der tijden de meest tegenstrijdige meningen van de mensen de een na de ander verdwijnen en hoe de dwalingen, die ontstaan, weer snel als een nevel voor de zon verdampen.

De Kerk heeft deze dwalingen te allen tijde bestreden en hen vaak met de grootste gestrengheid veroordeeld. Wat onze tijd betreft maakt de Bruid van Christus echter liever gebruik van het geneesmiddel der barmhartigheid dan van de wapenen der gestrengheid; meer dan door te veroordelen wil zij de noden van deze tijd tegemoet komen door te wijzen op de kracht van haar leer. Niet omdat er geen valse leer, geen gevaarlijke meningen en begrippen zouden bestaan, waarvoor men zich moet hoeden en die men moet bestrijden; maar omdat zij alle zo duidelijk in strijd zijn met de juiste zedelijke normen en zulke verderfelijke vruchten opleveren, dat de mensen deze thans reeds uit zichzelf veroordelen, namelijk vooral die levensvormen, die God en Zijn wetten verachten, die al teveel vertrouwen doen stellen in de technische vooruitgang en die naar een voorspoed streven, welke uitsluitend op de gemakken van het leven gericht is. Zij zijn er steeds meer van overtuigd, dat de waardigheid van de menselijke persoon en haar evenredige volmaaktheid een zaak is van het grootste belang, die zeer moeilijk te verwezenlijken is. Wat echter vooral belangrijk is, door ondervinding hebben zij tenslotte geleerd dat het geweld tegen anderen, de macht van wapenen en de politieke overheersing geenszins toereikend zijn voor een gelukkige oplossing van de zeer ernstige problemen, die hen beangstigen.

In deze omstandigheden laat de Katholieke Kerk in dit Oecumenisch Concilie de fakkel der religieuze waarheid opheffen: zij wil zich de liefhebbende, goede en geduldige moeder van allen tonen, vol erbarmen en goedheid tegenover de zonen, die van haar gescheiden zijn. Zoals eens Petrus deed tot de arme, die hem om een aalmoes vroeg, zegt zij tot de door zo talrijke moeilijkheden gekwelde mensheid: "Zilver of goud heb ik niet; maar wat ik heb geef ik u. In de naam van Jezus Christus de Nazareeër: sta op en ga!" (Hand. 3, 6) [b:Hand. 3, 6]. Zo biedt de Kerk aan de mensen van onze tijd geen vergankelijke rijkdommen, zij belooft niet slechts een aards geluk; maar zij schenkt de goederen van de hemelse genade, die, daar zij de mensen tot de waardigheid van kinderen Gods verheft, van zo'n krachtige bescherming en hulp zijn om hun, leven menswaardiger te maken; zij opent de bronnen van haar leer, waardoor de mensen, door het licht van Christus verlicht, geheel en al kunnen begrijpen wat zij in waarheid zijn, welke waardigheid zij bezitten en welk doel zij moeten nastreven; tenslotte verbreidt zij door haar zonen overal de volheid der christelijke liefde en niets is immers beter in staat tweedracht op te ruimen en niets vermag doeltreffender de eenheid, de rechtvaardige vrede en de broederlijke eenheid van allen te bevorderen.

De bezorgdheid van de Kerk om de waarheid te bevorderen en te beschermen berust op het heilsplan van God "die wil dat alle mensen gered worden en tot erkenning van de waarheid komen" (1 Tim. 2, 4) [b:1 Tim. 2, 4]: volgens dit heilsplan kunnen de mensen slechts met de hulp van de gehele geopenbaarde leer tot die absolute en gevestigde eenheid komen, waardoor de ware vrede en het eeuwig geluk verbonden worden.

Helaas heeft de gehele familie der Christenen deze zichtbare eenheid in de waarheid nog niet volledig bereikt. Maar de Katholieke Kerk rekent het tot haar plicht ijverig mede te werken om het grote mysterie van die eenheid te verwezenlijken, die Jezus Christus op de vooravond van Zijn offer zo vurig van Zijn Hemelse Vader heeft afgesmeekt; en zij geniet een zeer aangename rust, daar zij weet dat zij zo innig met dit gebed van Christus verenigd is; ja, het vervult haar met grote vreugde wanneer zij ziet dat deze bede ook onder hen, die van haar gescheiden zijn, overvloedige en veelvuldige vruchten draagt. Want, als Wij het goed beschouwen, blijkt deze eenheid zelf, die Jezus Christus voor Zijn Kerk heeft afgesmeekt, als het ware een drievoudig bovennatuurlijk en heilzaam licht uit te stralen: de eenheid van de katholieken onder elkaar, die, in voorbeeldige standvastigheid uitstralend, behouden moet blijven; vervolgens de eenheid in gebed en in het brandend verlangen, waarmee de van de Apostolische Stoel gescheiden Christenen de eenheid met ons afsmeken; de eenheid tenslotte in de achting en het respect jegens de Katholieke Kerk bij diegenen, die, zij het nog niet christelijk, verschillende vormen van godsdienst belijden.

Daarom doet het Ons zo'n groot verdriet dat nog een groot deel van de mensen - ofschoon alle mensen toch van hun geboorte af in het bloed van Christus verlost zijn - nog geen deel heeft aan de bronnen van de goddelijke genade, welke de Katholieke Kerk bezit. Zo komt het dat op de Katholieke Kerk, waarvan het licht alles verlicht en waarvan de kracht van bovennatuurlijke eenheid tot voordeel van de gehele mensheid strekt, deze prachtige woorden van de H. Cyprianus zo juist van toepassing zijn: "Vervuld van goddelijk licht straalt de Kerk over de gehele wereld haar stralen uit: het is echter één licht, dat overal straalt en waardoor de eenheid van haar lichaam niet verbroken wordt. Zij strekt haar takken in rijke bloei over de gehele wereld uit, zij doet rijke stromen vloeien: maar er is slechts één hoofd, één oorsprong, één moeder, die met overstromende vruchtbaarheid gezegend is: uit haar schoot worden wij geboren, met haar melk gevoed, van haar geest bezield" 5 [[883]].

Eerbiedwaardige broeders,

Dat is het doel van het Tweede Vaticaans Oecumenisch Concilie [d:4]; terwijl het de beste krachten van de Kerk in zich verenigt en zich ijverig inspant dat de heilsboodschap door de mensen met meer vreugde wordt aanvaard, bereidt en bevestigt het als het ware de weg tot die eenheid van het menselijk geslacht, welke de noodzakelijke basis is om een op de hemel gelijkende aardse Stad te worden, "waarin de waarheid koning is, waar de liefde wet is en welke van eeuwige duurzaamheid is." 138, 3 [[858]]

Nu dan, Eerbiedwaardige Broeders in het Bisschopsambt, "Wij spreken ronduit met u" (2 Kor. 6, 11) [b:2 Kor. 6, 11]. Wij zijn hier in deze Vaticaanse Basiliek bij elkaar, waar het middelpunt van de Kerkgeschiedenis is, waar Hemel en aarde nu door een zeer nauwe band met elkaar zijn verenigd; hier bij het graf van de H. Petrus, bij zovele rustplaatsen van Onze Heilige Voorgangers, wier stoffelijke resten zich op dit feestelijk uur zich als het ware met een verborgen siddering schijnen te verheugen.

Het Concilie, dat nu begint, ontstaat in de Kerk als een dag, schitterend stralend van licht. Het is nog slechts de dageraad, en reeds worden wij zo heerlijk gekoesterd door de eerste stralen van de opkomende zon! Alles hier ademt heiligheid, alles stemt tot blijdschap. Kijken wij maar naar de sterren, die met hun gloed de verhevenheid van dit heiligdom vermeerderen: deze sterren zijt gij, volgens de getuigenis van de Apostel Johannes (Openb. 1, 20) [[b:Openb. 1, 20]]; en door u zien Wij als het ware bij het graf van de Prins der Apostelen de gouden luchters stralen, namelijk de u toevertrouwde Kerken (Openb. 1, 20) [[b:Openb. 1, 20]]. Met u zien Wij de waardigheidsbekleders, die uit de vijf continenten naar Rome zijn gekomen, de persoonlijke afgezanten van hun, Naties en die hier met grote eerbied en hartelijke verwachting aanwezig zijn.

Men kan dan ook zeer terecht zeggen dat Hemel en aarde zich voor de viering van het Concilie verenigen. Het is de taak van de Heiligen in de Hemel om onze arbeid te beschermen; van de gelovigen op aarde om onafgebroken de Heer te bidden; van u allen om de bovennatuurlijke ingevingen van de H. Geest bereidwillig te volgen en opgewekt u in te spannen opdat uw arbeid aan de verwachtingen en behoeften van de verschillende volken ten volste zullen beantwoorden. Dit vraagt van u evenwichtigheid, broederlijke eendracht, verstandige matiging in de voorstellen, waardigheid bij de discussies en wijs beraad van allen.

Mogen uw moeiten en arbeid, waarop de ogen en de hoop van alle volken gericht zijn, aan aller verwachtingen ten volle beantwoorden.