Trouw aan de genade van het Sacrament van het huwelijk

Een cultuur van onmiddellijkheid

Onze huidige cultuur bevat tal van positieve elementen waarover men zich moet verheugen. Maar zij heeft ook haar gebreken waarvan men zich beter bewust moet worden.

Zo is er het verlangen naar het onmiddellijke, de verrukking over wat voortdurend verandert. De huidige cultuur leert ons amper om te volharden in de inspanning, om trouw door te gaan in de dagelijkse taak, hoe lastig die soms ook is. We leven daarentegen in een tijd waarin het onmiddellijke gevoel en spontane reacties het doen en laten van mensen bepalen. Terwijl - de ervaring leert het - de toekomst behoort aan diegenen die geduldig een situatie kunnen analyseren en die daarna, in weer en wind, zich blijven inspannen om het doel te bereiken dat men zich na rijp beraad heeft gesteld.

De broosheid van het liefdesgevoel

In de liefde gaat het in sommige opzichten ook zo. Natuurlijk is er in de kracht die ons naar de geliefde persoon stuwt een element van onberedeneerde spontaneïteit. Liefde is niet de conclusie van een redenering. Maar ware liefde dient zich ook te verheffen naar het geduld en de trouw die een volwassen persoon kenmerken. Liefde is niet enkel een voorbijgaand gevoel, het is ook een kwestie van willen, van zich willen engageren voor de ander. Op dit vlak verafgoodt een groot deel van onze cultuur het tijdelijke avontuur, de relatie zonder toekomst, waar de nood om te beminnen een goedkope uitlaatklep vindt, zonder dat het hart zich bekwaamt in de authentieke zelfgave. Hoeveel tv-series en reclames stellen de menselijke liefde niet voor als een vonk die toevallig ontspringt bij een vakantie-ontmoeting, om dan te schitteren tijdens het korte moment dat men er zonder inspanning voordeel van heeft, en vervolgens te verdwijnen voor een nieuw liefdesspel dat van even korte duur zal zijn. Ook al wijzen de meeste jongeren diep in zichzelf en als ze vrijuit kunnen spreken, deze mercantiele notie van de liefde af en dromen ze van een duurzame verbintenis met een partner die echt bemind wordt om zichzelf, toch zijn ze onvermijdelijk getekend door deze cultuur van onmiddellijke liefde en gemakkelijke seks. De ontspanningen die de consumptiemaatschappij hen biedt, sluiten hen op in een visie op de liefde die wel hun oppervlakkige noden bedient, maar tegelijkertijd hun diepste verlangens negeert.

Leren volharden in de wil om te beminnen

Het is begrijpelijk dat in deze context veel echtparen, nochtans ontstaan op basis van eerlijke gevoelens, nauwelijks voorbereid zijn om te volharden en te groeien in trouw aan de liefde zoals die in het dagelijkse leven beleefd wordt. De moeilijkheden om vrijwillig en geduldig door te gaan in het geven van zichzelf aan de ander, reveleren een ernstig gebrek van bij de aanvang: men heeft teveel gebouwd op het losse zand van het onmiddellijke gevoel, en onvoldoende op de stevige rots van de wil die de ander heeft leren kennen en die zich van ganser harte aan de ander wil geven.

Bij het eerste stootje wordt men danig door elkaar geschud. Botsingen zijn echter onvermijdelijk eenmaal men zich in een leven samen heeft geëngageerd. Er bestaan geen 'proefhuwelijken' die blijven duren. Zelfs het samenwonen toont niet altijd de ernst van het leven; in principe kan elke partij zich nog terugtrekken en elders zijn kans wagen. De betekenis verandert helemaal wanneer men zich in een publieke verbintenis resoluut verbonden heeft tot een gemeenschappelijk leven. Dan begint de beproeving van de duurzaamheid en de trouw. Die beproeving zal een mooie vrucht van authentieke liefde dragen als men ze doorstaat in wederzijdse trouw aan de zelfgave aan de ander. Maar het blijft niettemin een beproeving. Als men niet goed voorbereid is op die volhardende inspanning, op dat engagement op lange termijn, zal de beproeving - vooral ze herhaaldelijk opduikt - snel onoverkomelijk lijken.

Hoeveel jonge koppels, die nochtans oprecht van elkaar houden, spreken bij de eerste tegenwind niet over een scheiding of zelfs een echtscheiding? Zij worden daar trouwens toe aangemoedigd door een burgerlijke wetgeving die 'onthuwt' met een lichtzinnigheid die het gemak waarmee de mediacultuur aanzet tot relaties zonder toekomst weerspiegelt. Gelukkig zijn de koppels die hun eerste liefdesbeproevingen kunnen toevertrouwen aan hun ouders of aan echtparen met al enige ervaring. Die weten dat hun liefde al tal van stormen heeft doorstaan. Zij hebben in moeilijke momenten geleerd om die te trotseren. Ondersteund door hun vroegere opvoeding hebben zij ervaren dat alle botsingen hun liefde juist versterkt hebben en dat de even talrijke herstellingen hun vreugde in het samenzijn hebben doen groeien.

Een kostbare hulp

Ik had het over de hulp die jonge echtparen die ten prooi vallen aan hun eerste crisis, soms kunnen vinden - maar helaas niet altijd - bij hun ouders of bij bevriende en ervaren koppels. Maar het zou goed zijn om de waaier van mogelijke hulp te verbreden. Voor sommigen zal de deelname aan een gezinsgroep positief zijn. Anderen kunnen beroep doen op de expertise van een huwelijksconsulent of een deskundig psycholoog. Een priester of een diaken waarin men ten volle vertrouwen heeft, kan eveneens kostbare inzichten brengen.

Maar van onschatbare waarde voor allen - ongeacht de sociale of culturele tradities van de betrokken echtparen - zijn de openheid van hart voor God en het vertrouwvol contact met broeders en zusters in het geloof.

Jullie gaan als echtpaar doorheen een stormachtige periode? Schakel Diegene in die jullie verenigd en aan elkaar gegeven heeft! Vertrouw je gekwetst hart toe aan een hart dat groter en meer gekwetst is dan het jouwe, het Hart van Christus, het menselijk Hart van God zelf. Wees niet bang! De Heilige Geest is daar die in u bidt. De barmhartigheid van God is er niet voor de mensen zonder problemen, maar voor u. En de eucharistie is niet uitgevonden voor de engelen, maar voor onze zielen en onze menselijke lichamen.

Misschien voel je de nood om dat geloof in God en Jezus in een meer broederlijke sfeer te beleven? Kijk of er in je parochie of je streek geen gebedsgroep bestaat waar je hartelijk zal ontvangen worden met je angsten en je twijfels. In onze contreien zijn ook plaatsen waar in een klimaat van authentiek geloof broederlijk geluisterd wordt: Paray-le-Monial, Lisieux, Lourdes, Beauraing, Banneux, Koekelberg enzovoort. Ik ben persoonlijk getuige geweest van grote genades die echtparen op de rand van een breuk er ontvingen. Iedereen is er welkom. Van de meeste eenvoudige beroepen tot de meest prestigieuze. Mensen die gemakkelijk tot spreken komen en zij die moeite hebben om zich te uiten. Men komt er tot ontdooiing! Ondersteund door broeders en zusters durft men er geloven in de strikte waarheid, te weten dat de Heer mij bemint, dat Hij hartstochtelijk begaan is met ons koppel, dat Hij met ons is in de beproeving om er een crisis van groei van te maken. En vooral leert men er om vergeven te worden en te vergeven. Dat is misschien de grootste genade van een christelijk leven dat in een sfeer van broederlijkheid beleefd wordt.

De onvervangbare genade van de liefde

Ik zeg het ernstig: veel mensen sterven door gebrek aan barmhartigheid. En veel echtparen bezwijken bij gebrek aan vergeving.

Men stapelt rancune op rancune, verbittering op verbittering. Het gezwel groeit en wordt nooit echt doorprikt. Wat een groot geluk om zijn hart eens in een groter hart te kunnen uitstorten, om al dit vuil te kunnen lozen in de heldere oceaan van barmhartigheid. We zijn narren geworden. We leven alsof we zonder de vergiffenis van God zouden kunnen. Hij is de bron die blijft stromen, altijd beschikbaar. En daarnaast sterven wij, in onze kortzichtige eigenwaan, van dorst en klagen we dat onze liefde opdroogt ... Het is een gelukkig uur van genade, wanneer ter gelegenheid van een bedevaart, van een gebedsontmoeting of van een eenvoudige boeteviering in de parochie (op voorwaarde dat er zoals het hoort ruimte is voor persoonlijke belijdenis en vergiffenis) het hart van steen uiteindelijk breekt, dikwijls met tranen. Die genade is ten diepste persoonlijk, maar vloeit onmiddellijk terug naar het koppel, want het is door vergeven te worden dat men leert te vergeven; het is door te proeven van het goddelijke geduld dat men zelf het geduld van de liefde binnentreedt.

Zeg dus niet te snel: 'Onze liefde is naar de vaantjes, ons echtpaar is kapot.' Steun op de gave van God. Hij is in staat om u te redden. En laat u helpen door allen die u met inzicht, raad en daad kunnen bijstaan. En leer vooral opnieuw de kracht van de verkregen en gedeelde liefde. Geloof me: in ons vertrouwen op de genade van het Sacrament dat man en vrouw in God verbindt, zijn we veel te terughoudend. Wij durven te weinig beroep doen op de goddelijke Voorzienigheid en op de steun van onze broeders in het geloof. Laat ons weer leren om samen doorheen de beproevingen te gaan! En alles wat we dan zullen 'geleerd hebben, zal ook vruchtbaar zijn in de vredevolle momenten. Want de echtelijke liefde bestaat niet alleen uit moeilijke momenten, God zij dank! Het is ook in uren van harmonie dat echtparen groeien, op een positieve manier, dankzij vriendelijke dialoog, gezamenlijk gebed en het delen van verantwoordelijkheden.

In het volgende nummer van Pastoralia zal ik nogmaals stilstaan bij de moeilijkheden waar sommige echtparen niet uit geraken. Wat zijn de gevolgen ervan en welke wegen zijn er nog voorbij deze impasses?

+ André-Jozef Léonard
Aartsbisschop van Mechelen-Brussel

In sommige gevallen kan een echtbreuk een oplossing vinden die conform is met het evangelie en die toelaat 'zijn leven te herdoen'. Het gaat hier om wat men 'de nietigverklaring' van het huwelijk noemt. De kwestie is zo delicaat en complex, dat ik er een artikel aan wijd. Bij het grote publiek is het ook zo weinig bekend dat enige opheldering nodig is, ook al blijft die hier behoorlijk summier.

Een echt en voltooid huwelijk kan niet vernietigd worden

Trouw aan de leer van de Heer stelt de Kerk dat een geldig voltooid huwelijk tussen gedoopten en geconsumeerd in hun hart en hun lichaam absoluut onontbindbaar is. Slechts de dood kan die band hier op aarde breken. Geen enkele autoriteit kan hieraan tornen, zelfs de Paus niet.
Er is slechts één relatief zeldzaam geval waarin de Paus een huwelijk kan ontbinden, namelijk wanneer een geldig gesloten huwelijk niet volledig menselijk voltooid is, dat wil zeggen ook in het vlees.

Maar een huwelijk kan ook ongeldig zijn

Men hoort soms zeggen: 'De Kerk heeft het huwelijk nietig verklaard.' De uitdrukking is hoogst incorrect. De Kerk verklaart inderdaad nooit een geldig en geconsumeerd huwelijk nietig, zij vernietigt nooit een reëel bestaande echtelijke band. Maar soms wordt de Kerk ertoe gebracht te erkennen dat tegen de schijn in, er nooit echt een huwelijk is geweest. Ze annuleert dus geen bestaand huwelijk, maar verklaart dat er van bij de aanvang geen huwelijk was en dat het huwelijk dus nooit bestaan heeft.
Vandaag zijn er weinig huwelijken die ongeldig zijn en dus nietig kunnen verklaard worden wegens een, nietigmakend beletsel of een gebrek in de canonieke vorm. Men noemt 'een nietigmakend beletsel' een situatie die uit zichzelf de nietigverklaring met zich mee brengt. Bijvoorbeeld het beletsel van impotentie, dat wil zeggen de onbekwaamheid om het huwelijk te consumeren in een echte seksuele relatie (niet te verwarren met de onvruchtbaarheid die het huwelijk niet belemmert). Of het beletsel van de disparitas cultus, dat wil zeggen het huwelijk van een katholiek met een niet-gedoopte echtgenoot zonder dispensatie van de bisschop. Of het beletsel van bloedverwantschap tussen nauw verwante voorouders.
Men noemt 'een gebrek in de canonieke vorm' een fout ten opzichte van de juridische vereisten die de Kerk stelt aan het katholieke huwelijk. Om van een geldig katholiek huwelijk te spreken, moet dat huwelijk publiek worden voltrokken voor een volgens de regels gekwalificeerde of gedelegeerde priester of diaken en in aanwezigheid van twee getuigen, behoudens dispensatie door de bisschop. Als een katholiek zonder de vereiste dispensatie huwt voor een bedienaar van een andere Kerk (behalve voor een orthodoxe priester) of enkel voor een burgerlijk ambtenaar, is dat huwelijk in de ogen van de kerk ongeldig.

Nietigheid door afwezigheid of gebrek aan instemming

De gevallen waar het huwelijk met veel plechtigheid is gevierd, maar in feite nietig was bij gebrek aan instemming, komen relatief gezien meer voor. Het is inderdaad de instemming die het huwelijk tot stand brengt. De Kerk wil geen ideaal opleggen dat zo hoog is dat het eigenlijk onbereikbaar is, maar houdt wel vast aan minimale vereisten. Als daaraan niet is voldaan, meent de Kerk dat er geen sprake is van een authentiek huwelijk. Als het over de instemming gaat, vraagt de Kerk voor een geldig huwelijk dat het gaat om twee personen die vrij zijn van elke externe of intern gedetermineerde dwang, die bekwaam zijn om de levensstaat in te schatten waarvoor ze zich engageren zodat ze de bijhorende verplichtingen kunnen nakomen (samenleven in eerbied voor de ander en voor zichzelf, onvoorwaardelijke trouw, onontbindbaarheid tot de dood, openheid voor mogelijke kinderen). Van die personen wordt verwacht dat hun instemming conform is aan wat ze innerlijk denken (anders is er simulatie), zonder aan de ander deze of gene persoonlijke eigenschap te verbergen die het leven als koppel ernstige schade zou kunnen berokkenen.
Bijgevolg kan een huwelijk nietig zijn geweest, en zou het ook nietig kunnen verklaard worden, als men getrouwd is geweest:

• onder druk van ernstige bedreigingen die een onweerstaanbare angst oproepen;
• onder druk van bedrog die het leven als echtpaar ernstig in gevaar brengt;
• na elkaar bedrogen te hebben over een wezenlijke eigenschap die men op het oog had bij het sluiten van het huwelijk;
• met een intentie die in tegenspraak was met de trouw, de on-ontbindbaarheid of de openheid voor de gave van het leven;
• in een mentale toestand die elke huwelijksinstemming onmogelijk maakt;
• terwijl men leed aan een ernstig gebrek aan inzicht in de wezenlijke rechten en plichten van het huwelijk;
• terwijl men om psychische redenen onbekwaam was de wezenlijke verplichtingen van het huwelijk te vervullen.

Men moet hierbij opmerken dat voor een eventuele nietigverklaring de Kerk enkel geïnteresseerd is in de feiten vóór of bij de viering van het huwelijk. Zij heeft enkel aandacht voor wat daarna is gebeurd als die informatie iets kan verhelderen over wat vóór of bij de viering van het huwelijk in het geding was. Dat is een radicaal verschil met burgerlijke echtscheidingsprocedures. Op burgerlijk vlak kunnen de perikelen na een huwelijkssluiting als argument gebruikt worden om een band te ontbinden die nochtans geldig gesloten was. De Kerk, die zich geen enkel gezag toe-eigent inzake een geldig en geconsumeerd huwelijk, kan slechts de nietigheid van een huwelijk erkennen om redenen vóór of bij de viering die dit huwelijk in feite ongeldig maakten.

Positieve en negatieve aspecten van de procedure

Sommige patstellingen kunnen een oplossing krijgen door de nietigverklaring van een huwelijk. De hierboven vermelde criteria worden in onze tijd soepeler geïnterpreteerd, rekening houdend met het feit dat de onrijpheid van de instemming in de huidige cultuur meer voorkomt. Dat maakt dat het aantal nietigverklaringen heden ten dage relatief hoog is: wereldwijd zijn het er jaarlijks meer dan 50.000. Eén geval zorgde destijds voor veel ophef, namelijk het huwelijk van Caroline van Monaco. Velen meenden dat Caroline de nietigverklaring van haar huwelijk verkreeg wegens haar blauw bloed. In feite was zij dat jaar één geval onder 50.000 andere. Het enige wat ze wegens haar prinselijke status 'verkregen' heeft, is dat haar geval onderzocht werd door de bijzonder strenge rechters van de Romeinse rechtbank, zoals dat bij staatshoofden altijd gebeurt. Dat verklaarde dat haar procedure bijna tien jaar duurde in plaats van één, zoals dat normaal het geval is.
Blijft dat deze procedure duur is. Wel niet op financieel vlak, ook al wordt dat vaak beweerd. Er zijn zoals bij elke rechtbank inderdaad kosten voor onderzoek en procedure, maar in vergelijking met gelijkaardige burgerlijke procedures zijn die kosten veeleer gering. En personen in een moeilijke financiële situatie kunnen een vermindering of zelfs een gratis procedure vragen. Het onderzoek kost vooral veel op psychologisch vlak. Want de feiten moeten rechtsgeldig bewezen worden. De subjectieve overtuiging, ook al is die redelijk, dat het huwelijk ongeldig was bij gebrek aan instemming, volstaat niet. Men moet het ook kunnen staven met getuigenissen, bewijzen, enzovoort. Vandaar het onbehagen van de rechters wanneer zij de morele overtuiging hebben dat het huwelijk ongeldig was, maar dat onmogelijk formeel kunnen bewijzen. En wanneer bewijs mogelijk is, zijn beide echtgenoten vaak verplicht om het verleden tot in de intiemste details uit te pluizen, wat soms pijnlijk kan zijn.
Bovendien betreft de eventuele nietigverklaring enkel de kerkjuridische dimensie van het huwelijk, en niet zijn affectieve, morele en ouderlijke aspecten. Zelfs als men kan bewijzen dat het huwelijk ongeldig was, blijft het gegeven dat ooit, op één moment, de echtgenoten elkaar bemind hebben en elkaar tot op zeker punt blijven beminnen, dat ze intieme relaties hebben gehad, dat ze nog steeds morele verplichtingen hebben ten opzichte van elkaar en van hun kinderen, en dat die kinderen daarom niet illegitiem zijn. Het gebeurt soms dat echtgenoten, die inzien dat hun huwelijk ongeldig was en dat ook vaststellen in de rechtbank, moeite hebben met deze spirituele en morele dimensies van hun huwelijk waarvan ze de ongeldigheid erkennen. Zo ook komt het voor dat kinderen een diep onbehagen ervaren als ze weten dat ze de vrucht zijn van een huwelijk dat op juridisch vlak nooit heeft bestaan.

Informatie vragen in geval van twijfel

Telkens ik deze zaken bespreek, spreken mensen mij aan over hun persoonlijke situatie of die van familieleden. Die reactie is volkomen normaal en bewijst dat het grote publiek de materie niet goed kent. Er zijn in elk geval relatief veel situaties waarin de nietigverklaring zou kunnen ingeroepen worden. Men moet zich echter hoeden voor al te gemakkelijke conclusies op basis van de informatie die ik hier heb verstrekt. Als u bij het lezen van dit artikel twijfels zou hebben over de geldigheid van uw huwelijk of dat van één van uw familieleden, verklaar dan niet te snel zelf dat het nietig is. Een bevriend priester zal in een eerste contact kunnen zeggen of men de zaak bij een kerkelijke rechtbank (ook 'Officialaat' genoemd) kan aankaarten. Als dat het geval is, zal men een advocaat of rechter van het Officialaat moeten consulteren om te zien of een procedure tot nietigverklaring ontvankelijk is of enige kansen op slagen heeft. Dat laat een eerste selectie toe zodat enkel die gevallen kunnen worden behandeld waarvoor een bewijs voorhanden lijkt. Zo vermijdt men hopeloze procedures aan te gaan en zich onnodig bloot te stellen aan de ongemakken van een onderzoek.
De nietigverklaringsprocedure kan bepaalde moeilijke gevallen oplossen, meer dan men aanvankelijk zou kunnen vermoeden. Vandaar het belang van goede informatie. Maar zij kan uiteraard niet in alle gevallen helpen. In de meeste gevallen gaat het om echtelijke moeilijkheden die zó ernstig worden, dat men van elkaar scheidt, terwijl het huwelijk volkomen geldig was. En in andere gevallen is het huwelijk waarschijnlijk ongeldig, maar is het onmogelijk om dat te bewijzen. Die thema's zal ik in het volgende nummer aansnijden.

+ André-Jozef Léonard
Aartsbisschop van Mechelen-Brussel

Men kan zich afvragen waar Jezus' barmhartigheid te vinden is in deze zaak. Is Jezus niet diegene die zondaars ontvangt (Lc 15, 2) [[b:Lc 15, 2]], de overspelige vrouw er weer bovenop helpt (Joh 8, 2-11) [[b:Joh 8, 2-11]] en tot de hele mensheid zegt: 'Kom allen naar Mij toe die afgemat en belast zijn, en Ik zal u rust geven' (Mt. 11, 28) [b:Mt. 11, 28]? Ja, de barmhartigheid is wel degelijk aanwezig in het Evangelie. Maar nooit maskeert zij de eisen van de heiligheid: 'Denk niet dat Ik gekomen ben om de Wet of de Profeten op te heffen. Ik ben niet gekomen om ze op te heffen, maar om ze te vervullen. ( ... ) Want Ik zeg jullie: als jullie gerechtigheid niet méér betekent dan die van de schriftgeleerden en farizeeën, zul je het koninkrijk der hemelen zeker niet binnengaan' (Mt. 5,17.20) [b:Mt. 5,17.20].

De oneindige barmhartigheid van Jezus is er niet om het kwade te verontschuldigen of te rechtvaardigen; ze is er om de berouwvolle zondaar te verwelkomen om hen een nieuw leven aan te bieden. Zo verwelkomt hij de overspelige vrouw. Hij veroordeelt haar niet, maar zijn barmhartigheid betekent niet dat hij haar gedrag zegent. Jezus voegt er integendeel aan toe: 'Ga nu maar en zondig voortaan niet meer' (Joh. 8, 11) [b:Joh. 8, 11].

De pastoraal van de Kerk moet zich laten inspireren door die van Jezus. Zij moet zich ontvankelijk tonen voor diegenen die zich in een incorrecte situatie bevinden, maar zonder ooit de inspanning van de bekering af te raden. Op dezelfde manier zal men binnen de diocesane gezinspastoraal met een groot hart heel ver gaan om hertrouwde gescheidenen te verwelkomen, maar zonder dat die onmisbare pastoraal van de barmhartigheid mensen ontmoedigt die proberen trouw te blijven aan een echtgenoot waarvan zij gescheiden leven.

Trouw blijven aan wie ons verraden heeft

Als u gescheiden bent, is inderdaad het eerste dat de Heer van u vraagt uw situatie en uw eenzaamheid te aanvaarden, veeleer dan uw leven te willen herbeginnen door een nieuwe relatie aan te gaan. En dit ook als u meent dat alle schuld ligt bij de echtgenoot die u in de steek heeft gelaten. Enkel zo kan u beminnen naar het beeld van Jezus, die ons trouw bemint zelfs als wij Hem verraden hebben.

Die roep tot absolute trouw kan utopisch lijken, zoals trouwens een groot deel van de moraal utopisch is. De naaste beminnen zoals zichzelf en zelfs zijn vijanden, het onrecht ondergaan in plaats van het te plegen, enzovoort: zijn dat allemaal geen utopische eisen? Zij zijn nochtans onuitwisbaar ingeschreven in de moraal van het Nieuwe Testament.

Jezus komt zelf uw eenzaamheid dragen

Dit punt is cruciaal: Jezus vraagt nooit iets van ons zonder het eerst zelf te doen en zonder het in het eigenste hart van onze zwakheid zelf te beleven. Hijzelf voelde zich in zijn lijden heel alleen, verlaten door allen, zelfs door zijn leerlingen. 'Ze lieten Hem allemaal in de steek en vluchtten weg', noteert Marcus (Mc. 14, 50) [b:Mc. 14, 50]. Petrus verloochent hem bij een dienstmeid. De menigte die hem enthousiast gevolgd was, vraagt nu zijn dood. Zelfs zijn Vader laat hem schijnbaar alleen. In zijn doodstrijd slaakt Jezus drie keer een kreet om hulp naar die God waarvan Hij zei de welbeminde Zoon te zijn: 'Vader, voor u is alles mogelijk, neem deze beker van mij weg. Maar laat niet gebeuren wat ik wil, maar wat u wilt' (Mc. 14, 36) [b:Mc. 14, 36]. Maar Hij krijgt geen enkel antwoord. En ondertussen slapen de apostelen. Jezus sterft in extreme eenzaamheid, omringd door rovers die Hem uitschelden. De angst doet Hem de kreet slaken die zoveel indruk heeft gemaakt dat hij in de oorspronkelijke taal is weergegeven: 'Mijn God, mijn God, waarom hebt gij mij verlaten?' (Mc. 15, 34) [b:Mc. 15, 34].

Jezus sterft alleen, maar Hij blijft trouw tot het einde. Trouw aan zijn Vader die zwijgt en Hem alleen laat: 'Vader in uw handen beveel ik mijn geest' (Lc. 23, 46) [b:Lc. 23, 46]. Trouw aan de leerlingen die hem verlaten hebben: 'Dat is je Moeder' (Joh. 19,27) [b:Joh. 19,27]. Trouw aan de oversten van het volk en aan zijn beulen: 'Vader, vergeef het hun, want ze weten niet wat ze doen' (Lc. 23, 34) [b:Lc. 23, 34]. Trouw aan zijn lotgenoten in het lijden: 'Ik beloof je, vandaag nog zul je bij Mij zijn in het paradijs' (Lc. 23, 43) [b:Lc. 23, 43].

We moeten mediteren over deze eenzaamheid en trouw van Jezus, door allen verlaten en allen vergevend. Zelfs op de moeilijkste momenten van ons eigen leven nodigt Hij ons uit tot dezelfde houding: vergeving, trouw, aanvaarde eenzaamheid. Wees er zeker van: Hij vraagt dit niet 'van bovenaf' van u, zwevend boven uw ellende. Hij komt in u beleven wat Hij van u vraagt. Want 'Jezus is aan het lijden tot het einde van de wereld' (Pascal). Het is met Hem, die uw Simon van Cyrene wordt, dat u de eenzaamheid die Hij van u vraagt zal beleven.

Dit kan u menselijkerwijze onmogelijk lijken en in veel gevallen is het dat ook. Maar, zo verwittigt Jezus ons, voor God is alles mogelijk.

En met Jezus zeker. Dat is wat Hij antwoordt aan de verbijsterde leerlingen over een andere eis, die gaat over rijkdom en bezit: 'Daar schrokken ze nog meer van en ze zeiden tegen elkaar: 'Wie kan er dan nog gered worden?' Jezus keek hen aan en zei: 'Bij de mensen kan dat niet, maar bij God wel, want bij God kan alles' (Mc. 10, 26-27) [b:Mc. 10, 26-27].

Het is duidelijk dat een dergelijke, soms heroïsche trouw enkel mogelijk is in een levende band met Jezus, wat een intens gebed veronderstelt en het beroep op de sacramenten, in het bijzonder de vergeving en de eucharistie. Zo heb ik al gescheiden mensen horen getuigen over de grote hulp die zij vonden in de eucharistische aanbidding. Zij beleven deze verlengde blootstelling aan de uitstraling van het hart van Christus als een soort geestelijke therapie, die het gewonde hart geneest en die hen concreet openbaart hoezeer hun eenzaamheid bewoond en bevrucht wordt door de liefde van Christus, die des te meer verlangt hen te verwennen omdat hun menselijke liefde verraden of gekwetst werd. Ook daar, in dat verlengd gebed, wordt duidelijk dat de Passie drager is van de Verrijzenis.

Onmisbare steun van broeders en zusters in het geloof

Het is ook duidelijk dat dergelijke trouw alleen mogelijk is met de steun van broeders en zusters in het geloof. Te veel Christenen die geconfronteerd werden met het drama van een scheiding of die verlaten zijn door een partner, worden aan hun lot overgelaten. Men kan de eenzaamheid niet alleen dragen. Eenzaamheid mag in geen geval vereenzaming zijn! Een gekwetste echtgenoot kan de eenzaamheid enkel in trouw beleven als men niet alleen staat. Men kan die slechts beleven, voor Jezus, met Jezus en met broeders en zusters die een teken zijn van de nabijheid van de Heer.

Christelijke gemeenschappen moeten bijgevolg geïnspireerd zijn om hun broeders en zusters te steunen die de evangelische keuze maken hun trouw te beleven ondanks de scheiding. Vandaar het belang van gemeenschappen - zoals de 'Communion Notre-Dame de l'Alliance' - die speciaal zijn opgericht om Christenen die zich in die situatie bevinden, op spiritueel vlak bij te staan en hen te helpen uit liefde 'ja' te zeggen en de vreugde te beleven in de beproeving. Maar ook los van dit soort verenigingen kunnen mensen die alleen zijn achtergebleven grote hulp vinden in de zorg voor hun kinderen, in hun professionele verantwoordelijkheden en in alle sociale relaties die hen voor anderen en God openen, op voorwaarde dat men er broederlijke steun ervaart.

Op die manier kan, doorheen en tegen alles in, de hoop groeien die voorkomt uit het verheerlijkt kruis. Het is niet voor niets dat onze God zijn doodstrijd doormaakte in de duisternis. Het is niet voor niets dat Jezus verlaten gestorven is. Zelfs na zijn dood, toen alles al volbracht was, werd Hem een laatste wonde toegebracht en werd zijn hart doorstoken. En uit die laatste wonde vloeide een klein straaltje bloed en water. Zo begon al het nieuwe leven; dit was al de paasvreugde die door de dood heen sijpelde, vanuit de afgrond waarin alles verloren leek. Onze broeders en zusters die door echtbreuk getroffen zijn, hebben nood aan een dergelijke bron waaraan ze zich kunnen laven.

De vreugde van een nieuwe en vruchtbare eenheid

Er is een kruis in de aanvaarde eenzaamheid. Daar waar het kruis van Jezus te vinden is, bloeit ook de vreugde. Wie zich engageert voor de evangelische trouw aan de afwezige echtgenoot zal de aanwezigheid van de verrezen Jezus ervaren. Die zal ervaren wat met Maria Magdalena gebeurde op de dag van Pasen, terwijl ze hopeloos stond te schreien aan het lege graf. (Joh. 20, 11-18) [[b:Joh. 20, 11-18]] Jezus trok haar uit haar verbittering door haar bij haar naam te noemen en haar zijn aanwezigheid, die tot dan verborgen was, te openbaren. Binnen die blik van Jezus verandert alles. Voorbij elk dolorisme wordt het lijden dat bewoond wordt door de liefde van de Heer een plaats van een nieuw verbond. Het is alsof de Heer ons in de woestijn tegemoet komt om tot ons hart te spreken. (Hos. 2, 16) [[b:Hos. 2, 16]] Zo getuigen mensen die deze beproeving hebben meegemaakt. Als zoveel gescheiden Christenen onmiddellijk een nieuwe partner zoeken, is dat niet omdat niemand hen gezegd heeft dat Jezus hen waarachtig kan vervullen met de tederheid van de Vader en hen zelfs de genade kan verlenen om voor hun kinderen het beeld van God te zijn, tegelijk vader en moeder?

Ja, Jezus lijdt met ons tot het einde van de wereld, maar door naar zijn gelaat te kijken en ons door Hem te laten aankijken, ontdekken we al de vreugde van Pasen.

En als de Vader ziet dat we uit liefde de weg van trouw bewandelen, is zijn vreugde zo groot dat Hij ons de vruchtbaarheid ervan laat inzien. Elke aanvaarde zelfverloochening om trouw te blijven wordt een offer dat onmiddellijk door God wordt aanvaard opdat het huwelijkssacrament beter geëerbiedigd wordt, opdat meer gescheiden mensen de barmhartigheid van de Vader zouden hervinden en 'ja' zouden zeggen tegen Hem. Zo zal men inzien dat, door niet bij een derde persoon echtelijke tederheid te zoeken, dit offer niet verloren is. Als dat offer wordt toevertrouwd aan het hart van de Vader 'die in het verborgene ziet' (Mt. 6, 4) [[b:Mt. 6, 4]], zal het helpen om genezing te verkrijgen van een koppel in moeilijkheden zodat het, eveneens steunend op de gave van de Heer, samen durft blijven in goede en kwade dagen. Nee, van wat in gemeenschap met de Heer wordt beleefd, gaat niets verloren! Zelfs als we naar ziel en lichaam gewond zijn, zelfs als we voor het leven gekwetst zijn, biedt Gods liefde ons hart een nieuwe gemeenschap aan en ons leven een nieuwe vruchtbaarheid. Voor Hem is niets volledig verloren.

{volgt nog}

De Kerk, zo schreef ik in het vorige nummer van Pastoralia [al:5], vraagt aan hertrouwde gescheidenen dat ze in de mis niet te Communie gaan. Dit wordt vaak opgevat als een 'straf' vanwege de Kerk. Ten onrechte. Het zijn veeleer de christenen zelf die het communiceren van het Lichaam van Christus bemoeilijken door een burgerlijk huwelijk (of samenleven) aan te gaan dat in strijd is met het onverbrekelijke huwelijksverbond. Door sacramenteel te huwen hebben de betrokkenen zich geëngageerd trouw te zijn aan elkaar in goede en kwade dagen en hebben zij de onverbrekelijkheid van het christelijke huwelijk met alle bijhorende consequenties bekrachtigd. Wie dus desondanks burgerlijk hertrouwt na een echtscheiding of als ongetrouwde een gescheiden persoon huwt, plaatst zichzelf op duurzame wijze in een toestand die hem of haar verwijdert van de Communie met het Sacrament van het verbond.

Om de zaken in hun juiste proportie te zien, moeten we niet vergeten dat deelname aan de Eucharistie niet beperkt moet worden tot het te Communie gaan. Het ideaal is uiteraard wel degelijk om in de Eucharistieviering te Communie te gaan, mits men de juiste innerlijke gesteldheid heeft. Maar als men om één of andere reden verhinderd is dat te doen, is dat geen beletsel zich te verenigen met het offer van Jezus, die zich aan zijn Vader aanbiedt voor het heil van de wereld. Bovendien blijft altijd mogelijk wat men traditioneel de 'geestelijke Communie' noemt, dat wil zeggen de Communie van het hart met de Heer, zelfs al onthoudt men zich van de eucharistische Communie. Want de Heer is nooit de gevangene van zijn sacramenten. Het ontvangen van de geconsacreerde hostie is het gebruikelijke middel om hier op aarde deel te hebben aan de liefde van Jezus voor ons. Maar men kan om allerlei redenen daartoe verhinderd zijn. Bijvoorbeeld omdat men nog niet gedoopt is ook al heeft men al het geloof, omdat men de vereiste leeftijd nog niet heeft, omdat men zich bevindt in een land waar geen Eucharistie wordt gevierd, omdat de gezondheidstoestand belet te communiceren, omdat men niet nuchter is volgens de regels van de Kerk, omdat men in zonde leeft en dus eerst berouw moet hebben en te biecht gaan of, ten slotte, omdat men gescheiden en hertrouwd is. In al deze gevallen is de Heer, als onze innerlijke houding oprecht is, niet gebonden aan het Sacrament van zijn liefde en is Hij in staat zijn genade te geven aan wie niet tot Hem kan komen in de Eucharistie.

Wat is te Communie gaan immers anders dan de gekruisigde liefde van de Heer ontmoeten en deelhebben aan de vrucht van zijn leven? De hertrouwde gescheidenen zijn hiertoe uitgenodigd, net door zich te onthouden van de sacramentele Communie. Tot deze gelovigen, die vaak diep geraakt zijn door het mislukken van hun huwelijk, zegt Jezus: 'Juist door af te zien van de sacramentele Communie neem jij, mijn broeder, en jij, mijn zuster, deel aan mijn kruis en verrijzenis. Aanvaard dit lijden uit liefde voor Mij en uit eerbied voor mijn liefdesverbond en Ik, je Heer en je God, zal wel mogelijkheden vinden om je te sterken en je op een andere manier te vervullen. Stel je vertrouwen op Mij en op mijn Kerk.'

Blijk geven van verbeelding

De voorbeeldige houding van sommige hertrouwde gescheidenen

Er zijn hertrouwde gescheidenen die, met diep begrip voor wat de leer van de Kerk vraagt, deelnemen aan de Eucharistieviering zonder te Communie te gaan en die, juist door niet te Communie te gaan, waarschijnlijk veel authentieker 'communiceren' met Jezus dan heel wat gedoopten die 'in regel zijn' maar routineus te Communie gaan. Hun houding is voorbeeldig.

Ik herinner me iemand die ik sprak tijdens een verzoeningsviering, aan de vooravond van een hoogfeest. Onwetend over haar levensstaat vroeg ik haar, als teken van bekering, de volgende dag met een bijzondere vurigheid te Communie te gaan. Daarop antwoordde ze me: 'Dat zal ik niet doen, monseigneur, uit eerbied voor het Sacrament van het huwelijk en voor de Eucharistie, want ik ben gescheiden en hertrouwd.' Ik feliciteerde haar voor haar eerlijkheid en stelde voor een ander gebaar van bekering te doen. In de Eucharistieviering van de volgende dag zat ze met haar gezin op de eerste rij. Op het moment van de Communie kwamen haar kinderen naar voren. Zij bleef zitten, op haar knieën, in een houding van diep gebed. Communiceerde zij niet evenzeer met Jezus als vele anderen die soms met hun gedachten elders 'communiceren' met het Lichaam van Christus? Na de mis kon ik haar even alleen spreken en zei haar: 'De volgende keer komt u bij de Communie naar voren en doet u net als de kinderen die nog niet de Communie kunnen ontvangen: u kruist uw handen op de borst en ik zal u zegenen, zoals ik doe met de kinderen.' Dit voorstel vond ze prima, net als haar echtgenoot trouwens, en zo doen we sindsdien. Waarom zou die manier van doen niet kunnen worden uitgebreid?

De grote pijn van sommigen

Sommige hertrouwde gescheidenen kunnen zich gemakkelijk vinden in die aanpak, als die hun met liefde en respect wordt voorgesteld. Anderen zouden volgen, als we hun hierover uitleg zouden geven. Dat neemt niet weg dat bij sommigen de pijn heel groot blijft, zelfs met dit soort begeleiding. Waarom 'sommigen'? Omdat er onder de hertrouwde gescheidenen mensen zijn voor wie de wens om te communiceren vooral een kwestie is van 'opeisen': waarom zouden anderen te Communie mogen gaan en ik niet? Het gaat hier meer om de wens gelijk behandeld te worden dan om de eucharistische Communie zelf. En als we die mensen zouden zeggen dat de kerkelijke leer veranderd is, dat zij zonder probleem te Communie mogen gaan, zouden we hen de volgende zondag niet noodzakelijk allemaal in de mis zien ...

Daarentegen is de pijn groot van hertrouwde gescheidenen die oprecht en diep geloven in de Eucharistie. Denken we aan hen die speciaal vermeld worden door Johannes Paulus II in Familiaris Consortio (§ 84) [267|84], zij die ten onrechte verlaten zijn door hun eerste echtgeno(o)t(e) en die hertrouwd zijn voor de opvoeding van de kinderen of ook zij die de innerlijke overtuiging hebben dat hun eerste huwelijk niet geldig was, ook al kunnen ze dat niet bewijzen. Hun pijn wordt op bepaalde momenten extra groot: tijdens de grote liturgische feesten, bij de Eerste Communie van hun kinderen of bij begrafenissen van familieleden.

De banalisering van de Eucharistie

De ergernis wordt nog groter als we zien hoe de Communie in veel van onze eucharistische vieringen, in het bijzonder tijdens uitvaart- of huwelijksmissen, wordt gebanaliseerd. Vaak is de Communie niet meer dan een simpele blijk van deelname aan de dienst. Velen gaan te Communie zoals naar de offerande bij begrafenissen. Sommigen nuttigen de hostie zonder eerbied - zo lijkt het althans - terwijl ze naar hun plaats gaan, op een nonchalante manier, zoals men chips eet op een receptie.

En het gaat om het Lichaam van Jezus! Men zou het niet zeggen als men die haastige, routineuze, mechanische manier van doen ziet ... Zo'n klimaat maakt het verdriet van hertrouwde gescheidenen die vurig gelovig zijn, alleen maar groter. Voor hen is de geconsacreerde hostie werkelijk het allerheiligste Lichaam van de verrezen Jezus en ze stellen vast: 'Bijna iedereen gaat te Communie, vaak maakt het niet uit hoe, maar wij niet, terwijl wij er met heel ons hart in geloven en er met heel ons wezen naar verlangen.'

Hoe staat het met de toegang tot het Sacrament van verzoening?

In het geval van mensen die gescheiden en hertrouwd zijn, is er niet alleen de delicate kwestie van de Communie. Ook de toegang tot het Sacrament van de Verzoening stelt een probleem en is een bron van ergernis. Waarom zouden hertrouwde gescheidenen niet mogen biechten? Zouden zij schuldig zijn aan de enige zonde waarvoor geen vergeving mogelijk is? Zeker niet. Voor elke zonde is er barmhartigheid. Maar wel op voorwaarde dat men berouw heeft over zijn fouten en vastbesloten is z'n leven te veranderen.

Het grote probleem van een burgerlijk huwelijk na een scheiding is, dat men zich daarmee engageert in een duurzame situatie die in tegenspraak is met de huwelijksband zoals de Heer ons voorstelt. Overspel dat af en toe wordt begaan is een zeer ernstige fout, maar het is mogelijk zich ervan af te keren en vergeving te krijgen door te besluiten voortaan trouw te blijven aan de partner. Maar wanneer iemand hertrouwt na een scheiding, plaatst hij (zij) zich in een blijvende situatie waarin hij (zij) als gehuwde gaat leven met iemand die niet zijn (haar) echtgeno(o)t(e) 'in de Heer' is. Dat is de kern van het probleem! En na verloop van tijd wordt het onmogelijk op die stappen terug te keren, vooral wanneer er kinderen zijn. Vaak is het zelfs moreel noodzakelijk samen te blijven. Wat zou, in die onontwarbare situatie, het Sacrament van de Verzoening kunnen betekenen, want men verkeert in de onmogelijkheid zijn (haar) leven te veranderen net op dat punt waar zich een probleem stelt?

Terzijde: het probleem zou vergelijkbaar (maar niet identiek) zijn op ieder ander gebied waarin men zich duurzaam engageert in een situatie die in permanente tegenspraak is met wat het Evangelie vraagt. Als men bijvoorbeeld lid wordt van een vereniging die vijandig staat tegenover het geloof en het Evangelie, kan men pas vergeving krijgen als men daar uitstapt. Zelfs voor de ergste zonden kan men vergeving krijgen, maar als men zich bevindt in een situatie waarin men blijvend aan die zonde wordt blootgesteld, zal er eerst verandering in die situatie moeten komen.

De uitnodiging om samen in onthouding te leven

Daarom is volgens de traditie van de Kerk het Sacrament van de Verzoening slechts toegankelijk voor hertrouwde gescheidenen op voorwaarde dat men zijn leven radicaal verandert, net zoals dat geldt voor alle anderen die leven in situaties die strijdig zijn met het evangelie. Johannes Paulus II schrijft hierover in Familiaris Consortia (§ 84) [267|84]:

De verzoening in het Sacrament van de Boete, die de weg opent naar het Sacrament van de Eucharistie, kan verder alleen verleend worden aan degenen die er berouw over hebben dat zij het teken van het verbond en de trouw van Christus geschonden hebben en die oprecht bereid zijn een vorm van leven te leiden die niet meer in tegenspraak is met de onontbindbaarheid van het huwelijk. Dit brengt concreet mee dat de man en de vrouw de verplichting op zich nemen in volledige onthouding te leven, d.w.z. zich van de eigenlijke huwelijksdaad te onthouden, wanneer zij om serieuze redenen - zoals bijvoorbeeld de opvoeding van kinderen - niet kunnen voldoen aan de verplichting uit elkaar te gaan.

Bij het horen van deze woorden zullen sommigen wellicht lachen: 'Droomt de Paus misschien? Leven als broer en zus, dat doe je toch niet?' Op te merken valt dat Jezus dezelfde reactie kreeg toen Hij bepaalde eisen stelde ten aanzien van geld of, inderdaad, de huwelijksband. Naar aanleiding van het scherpe woord van Jezus 'Gij kunt niet tegelijk God dienen en de geldduivel', schrijft Lucas: 'De farizeeën, die op geld belust zijn, hoorden dit alles en lachten Hem uit' (Lc. 16, 14) [b:Lc. 16, 14]. Wat de leerlingen betreft: zij waren verbijsterd door Jezus' eisen over de huwelijkstrouw. (Mt. 19, 10) [[b:Mt. 19, 10]]

De noodzaak van een sterke geestelijke motivatie

Er zijn hertrouwde gescheiden koppels die, na een weg van bekering, voor deze weg van onthouding kiezen. Dat veronderstelt natuurlijk een sterke motivatie en een diepgaand akkoord binnen het koppel. Zij die zonder de nodige voorbereiding voor deze weg van onthouding zouden kiezen, lopen het risico dat hun relatie op de klippen loopt, wat een nieuw falen zou zijn bovenop het vorige. Maar met een diepe spirituele motivatie en veel broederlijke steun zouden velen in staat zijn geleidelijk aan - met misschien af en toe een uitschuiver - deze nieuwe levensstijl aan te nemen en er veel kracht uit te putten voor henzelf en voor andere christelijke koppels in dezelfde situatie. Ik ken een aantal van dergelijke koppels en ik bewonder hun evangelische zin, hun liefde voor Christus die boven alles gaat en hun vermogen om nieuwe vormen van tederheid te vinden. Het is duidelijk dat voor koppels die zo de volledige waarheid van hun levenssituatie erkennen, de toegang tot het Sacrament van Verzoening en daardoor tot de eucharistische Communie volledig openstaat.

Geen barmhartigheid voor de anderen?

Wil dat zeggen dat andere koppels, die de weg van onthouding niet willen of kunnen gaan, radicaal afgesneden zijn van de barmhartigheid? Absoluut niet! Met Gods barmhartigheid is het als met de eenheid met Christus in de Communie. Het is niet altijd mogelijk 'sacramenteel' te communiceren. Maar de Heer is geen gevangene van zijn Sacramenten. Als iemand blijft vastzitten in een situatie die duurzaam in tegenspraak is met het evangelie, op welk gebied dan ook (inbegrepen de sociale rechtvaardigheid!), kan hij de 'sacramentele' absolutie niet ontvangen. Maar dat betekent niet dat Gods barmhartigheid hem niet kan bereiken!

Jezus toont in heel het Evangelie een bijzondere genegenheid voor zondaars. En daarbij ging het toch vaak om 'zware gevallen': prostituees, tollenaars die heulden met de bezetter en zich verrijkten ten koste van de armen, enzovoort. Hij ontvangt hen welwillend, zodat hij de woede opwekt van de Farizeeën en de schriftgeleerden: 'Die man ontvangt zondaars en eet met hen!' (Lc. 15, 2) [b:Lc. 15, 2]. Naar het voorbeeld van Jezus zal een goede herder dus iedereen ontvangen bij de viering van de vergeving.

En wanneer hij de sacramentele absolutie niet kan geven, zal hij zich met de biechteling in gebed richten tot Hem wiens oneindige barmhartigheid niet gevangen zit binnen het 'sacrament' van de vergeving alleen. Hij kan bijvoorbeeld zeggen:

Heer, wij staan hier voor U; allebei zijn we zondaars. U kent ons hart beter dan wijzelf. U weet dat ik hem (haar) nu niet de absolutie kan geven waardoor men geheel met U verzoend wordt en hersteld in de volledige eenheid met de Kerk. Maar uw hart is groter dan alles en is niet de gevangene van wat of wie dan ook. Ik bid U Heer, voltooi in mijn broeder (mijn zuster), net als in mij, het werk van onze bekering. Laat ons groeien in uw liefde vanuit ons leven zoals het nu is. Uw genade zal zich een weg weten te banen tot in het diepst van ons hart. Geef aan mijn broeder (mijn zuster) alle genaden van vergeving die hem (haar) vandaag zijn toebedacht, laat hem (haar) proeven van de mildheid van uw barmhartige liefde is en leid hem (haar) naar de volledige bekering van zijn (haar) leven. Dat vragen wij U, Lam Gods dat de zonden van de gehele wereld draagt en dat het heil van alle mensen wenst. Amen.

De ervaring leert dat die manier om iemand te ontvangen, met respect voor de waarheid van het Sacrament van vergeving en dus zonder dat te verkwanselen, de biechtelingen die de absolutie nog niet kunnen ontvangen een grote vrede schenkt en hen de barmhartigheid laat proeven. En dat sterkt hen in het verlangen om geweten en in waarheid hun situatie te aanvaarden.