De pastoraal van het huwelijk moet zich baseren op de waarheid

In 1998 introduceerde kardinaal Joseph Ratzinger, prefect van de Congregatie voor de Geloofsleer [d:106], het boekwerk getiteld ‘Sulla pastorale dei divorziati risposati’ (‘Over de pastoraal van de hertrouwde gescheidenen’), gepubliceerd door Libreria Editrice Vaticana in een reeks van het dicasterie (“Documenti e Studi”, 17). Vanwege de actualiteit en de breedte van de invalshoeken van dit weinig bekende geschrift bieden we opnieuw (N.v.d.r.: november 2011) het derde deel ervan aan, met een toevoeging van drie voetnoten. De tekst is op de site van de krant (www.osservatoreromano.va) behalve in het Italiaans, ook in het Frans, Engels, Portugees, Spaans en Duits beschikbaar.

a. Er bestaat een duidelijke consensus van de Kerkvaders wat betreft de onontbindbaarheid van het huwelijk. Aangezien deze voortvloeit uit de wil van de Heer, heeft de Kerk op dit punt geen enkele macht. Juist hierom was het christelijke huwelijk vanaf het begin anders dan het huwelijk van de Romeinse beschaving, ook al bestond er in de eerste eeuwen nog geen echt canoniek systeem. De Kerk van de tijd van de Kerkvaders sluit scheiding en nieuwe huwelijken duidelijk uit, en dit uit trouwe gehoorzaamheid aan het Nieuwe Testament.

b. In de Kerk van de tijd van de Kerkvaders werden de hertrouwde gescheiden gelovigen nooit officieel toegelaten tot de heilige Communie na een tijd van boetedoening. Aan de andere kant is het waar dat de Kerk concessies op dit gebied in bepaalde landen niet altijd streng heeft herroepen, ook al werden ze als niet verenigbaar met de leer en de discipline gekwalificeerd. Het lijkt ook waar dat enkele Kerkvaders, bijvoorbeeld Leo de Grote, “pastorale” oplossingen zochten voor zeldzame grensgevallen.

c. Later kwam het tot twee tegengestelde ontwikkelingen:

— In de keizerlijke Kerk na Constantijn zocht men ten gevolge van de steeds sterkere verstrengeling van staat en Kerk naar een grotere flexibiliteit en openheid voor het compromis in moeilijke huwelijkssituaties. Tot aan de Gregoriaanse hervorming werd een dergelijke tendens ook in de Gallische en Germaanse omgeving gezien. In de van Rome afgescheiden Oosterse Kerken duurde deze ontwikkeling langer voort, tot in het tweede millennium, en leidde ze tot een steeds vrijere praktijk. Vandaag bestaat er in veel Oosterse Kerken een reeks van redenen voor scheiding, zelfs al een “theologie van de scheiding”, die op geen enkele wijze te rijmen valt met het woord van Jezus over de onontbindbaarheid van het huwelijk. In de oecumenische dialoog moet dit probleem absoluut aangepakt worden.

— In het Westen werd het oorspronkelijke concept van de Kerkvaders dankzij de Gregoriaanse hervorming hersteld. Deze ontwikkeling kreeg in zekere zin goedkeuring in het Concilie van Trente en werd opnieuw naar voren gebracht als leer van de Kerk in het Tweede Vaticaans Concilie.

De praktijk van de van Rome afgescheiden Oosterse Kerken, die het gevolg is van een complex historisch proces, van een steeds vrijere – en zich steeds verder van het woord van de Heer verwijderende – interpretatie van enkele duistere patristische passages, alsmede van een niet te verwaarlozen invloed van de burgerlijke wetgeving, kan om leerstellige redenen niet worden aangenomen door de Katholieke Kerk. Wat dit betreft is het niet juist te zeggen dat de Katholieke Kerk de Oosterse praktijk gewoon zou hebben getolereerd. Zeker, Trente heeft geen enkele formele veroordeling uitgesproken. De middeleeuwse kerkrechtskundigen spraken er desalniettemin voortdurend over als over een ongeoorloofde praktijk. Bovendien zijn er getuigenissen volgens welke groepen orthodoxe gelovigen die katholiek werden een geloofsbelijdenis met een uitdrukkelijke vermelding van de onmogelijkheid van een tweede huwelijk moesten ondertekenen.

a. Epikèia en aequitas zijn van groot belang op het terrein van de menselijke en puur kerkelijke normen, maar kunnen niet worden toegepast op het terrein van normen waarover de Kerk geen enkele beoordelingsbevoegdheid heeft. De onontbindbaarheid van het huwelijk is één van deze normen die afkomstig zijn van de Heer Zelf en daarom normen “van goddelijk recht” worden genoemd. Evenmin kan de Kerk pastorale praktijken – bijvoorbeeld in de pastoraal van de Sacramenten – goedkeuren die het duidelijke gebod van de Heer zouden tegenspreken. Met andere woorden: als het voorafgaande huwelijk van hertrouwde gescheiden gelovigen geldig was, kan hun nieuwe verbintenis onder geen enkele omstandigheid als in overeenstemming met het recht worden beschouwd, en is een ontvangen van de Sacramenten om intrinsieke redenen niet mogelijk. Het geweten van het individu is strikt aan deze norm gebonden. Hierbij geldt de norm die door Johannes Paulus II is bevestigd in de post-synodale apostolische brief Familiaris consortio nr. 84: “De verzoening in het sacrament van de Boete, die de weg opent naar het sacrament van de Eucharistie, kan verder alleen verleend worden aan degenen die er berouw over hebben dat zij het teken van het verbond en de trouw van Christus geschonden hebben en die oprecht bereid zijn een vorm van leven te leiden die niet meer in tegenspraak is met de onontbindbaarheid van het huwelijk. Dit brengt concreet mee dat de man en de vrouw "de verplichting op zich nemen in volledige onthouding te leven, d.w.z. zich van de eigenlijke huwelijksdaad te onthouden", wanneer zij om serieuze redenen - zoals bijvoorbeeld de opvoeding van kinderen - niet kunnen voldoen aan de verplichting uit elkaar te gaan.” [[267|84]] vgl: Sacramentum Caritatis [[[1784|29]]]

b. De Kerk heeft daarentegen de bevoegdheid te verklaren aan welke voorwaarden moet worden voldaan opdat een huwelijk volgens het onderricht van Jezus als onontbindbaar kan worden beschouwd. In de lijn van de Paulinische uitspraken in 1 Korintiërs 7 (1 Kor. 7) [[b:1 Kor. 7]] heeft zij vastgesteld dat alleen twee Christenen een sacramenteel huwelijk kunnen sluiten. Zij heeft de juridische vormen van het privilegium paulinum en het privilegium petrinum ontwikkeld. Met verwijzing naar de clausule over pornèia in Matteüs en in Handelingen 15, 20 (Hand. 15, 20) [[b:Hand. 15, 20]] werden huwelijkse beletsels geformuleerd. Bovendien werden redenen voor nietigheid van het huwelijk steeds duidelijker vastgesteld en werden de gerechtelijke procedures in ruime mate ontwikkeld. Dit alles droeg bij aan het definiëren en preciseren van het concept onontbindbaar huwelijk. Men zou kunnen zeggen dat op deze manier ook in de Westerse Kerk ruimte werd gegeven aan het principe van de oikonomìa, zonder nochtans de onontbindbaarheid van het huwelijk als zodanig aan te tasten.

In deze lijn ligt ook de laatste juridische ontwikkeling in de Codex van het Canonieke Recht [30] van 1983, volgens welke ook de verklaringen van de partijen bewijskracht hebben. Daarmee lijkt volgens het oordeel van bevoegde personen het bestaan van zaken waarin een ongeldig huwelijk niet als zodanig via gerechtelijke weg aantoonbaar zou zijn automatisch vrijwel uitgesloten. Aangezien het huwelijk in essentie een publiek-kerkelijk karakter heeft en het basisprincipe nemo iudex in propria causa (“Niemand is rechter in zijn eigen zaak”) geldt, moeten de huwelijkskwesties in een externe rechtbank worden opgelost. Indien hertrouwde gescheiden gelovigen menen dat hun voorgaand huwelijk nooit geldig geweest is, zijn ze daarom verplicht zich tot de bevoegde kerkelijke rechtbank te wenden, die het probleem objectief en met de toepassing van alle beschikbare juridische mogelijkheden zal moeten onderzoeken.

c. Het is zeker niet uitgesloten dat in huwelijksprocessen fouten optreden. In enkele delen van de Kerk bestaan er nog geen kerkelijke rechtbanken die goed functioneren. Soms duren processen buitensporig lang. In enkele gevallen eindigen ze met problematische uitspraken. Hier lijkt de toepassing van de epikèia in een “interne rechtbank” forum internum (Noot van de.. forum internum (Noot van de redactie) in principe niet uitgesloten. In de brief van de Congregatie voor de Geloofsleer van 1994 [943] wordt hier melding van gemaakt, wanneer wordt gezegd dat met de nieuwe canonieke wegen elke kloof tussen de in het proces verifieerbare waarheid en de objectieve waarheid “zo veel mogelijk” uitgesloten zou moeten worden. vgl: Annus Internationalis Familiae [[[943|9]]] Veel theologen zijn van mening dat de gelovigen zich ook in hun “forum internum” absoluut zouden moeten houden aan de in hun ogen verkeerde oordelen van de rechtbank. Anderen menen dat er hier in een “forum internum” uitzonderingen denkbaar zijn, omdat het in de processuele orde niet zou gaan om normen van goddelijk recht maar om normen van kerkelijk recht. Deze vraag vereist echter meer studie en verheldering. Er zou immers op een heel precieze wijze moeten worden verduidelijkt wat de voorwaarden zijn voor het zich voordoen van een “uitzondering”, met het oog op het vermijden van misbruik en het beschermen van het publieke karakter – dat los staat van het subjectieve oordeel – van het huwelijk.