Catechese over en invoering van de goede vertaling van "pro multis"

Aan Zijne Exzellentie
de Hoogeerwaarde Heer
Dr. Robert Zollitsch
Aartsbisschop van Freiburg Voorzitter van de Duitse Bisschoppenconferentie
Herrenstraße 9

D-79098 F R E I B U R G

Dierbare heer aartsbisschop!

Tijdens uw bezoek van 15 maart 2012 heeft u mij laten weten dat met betrekking tot de vertaling van de woorden "pro multis" in de canongebeden van de Heilige Mis nog steeds geen consensus bestaat onder de bisschoppen in het Duitse taalgebied. Het gevaar lijkt te dreigen dat bij de spoedig te verwachten publicatie van de nieuwe uitgave van ‘Gotteslob’ enkele delen van het Duitse taalgebied vast willen blijven houden aan de vertaling "voor alle", ook al heeft de Duitse bisschoppenconferentie "voor velen" afgesproken zoals door de Heilige Stoel gevraagd is. Ik heb u beloofd mijzelf schriftelijk over deze zwaarwegende kwestie te uiten, om een dergelijke scheuring over het meest innerlijke gebied van ons gebed te voorkomen. De brief die ik hierbij via u aan de leden van de Duitse bisschoppenconferentie schrijf, zal ik ook aan de andere bisschoppen in het Duitse taalgebied laten sturen.

Laat ik eerst een paar woorden over het ontstaan van het probleem zeggen. In de jaren zestig, toen het Romeinse Missaal onder verantwoordelijkheid van de bisschoppen in het Duits was vertaald, bestond er een exegetische consensus dat het woord "de velen", "velen" in Jesaja 53,12v (Jes. 53, 12) [b:Jes. 53, 12] een Hebreeuwse uitdrukkingsvorm is om het geheel, “allen” te benoemen. Het woord "velen" in de instellingswoorden bij Matteüs en Marcus zou dienovereenkomstig Semitisch zijn en diende als "allen" te worden vertaald. Dit werd ook toegepast op de te vertalen Latijnse tekst, waarvan het "pro multis" via de Evangelies zou terugverwijzen naar Jesaja 53 en dan ook vertaald diende te worden als "voor allen". Deze exegetische consensus is inmiddels verbrokkeld; zij bestaat niet meer. In de Duitse eenheidsvertaling van de Heilige Schrift staat bij het Laatste Avondmaal: "Dit is mijn Bloed, het Bloed van het Verbond, dat voor velen vergoten wordt" (Mc. 14, 24) [b:Mc. 14, 24] (Mt. 26, 28) [[b:Mt. 26, 28]]. Daarmee wordt iets heel belangrijks zichtbaar: de weergave van "pro multis" als “voor allen” was niet slechts een vertaling, maar een interpretatie die zeer goed gefundeerd was en blijft, maar meer interpretatie dan vertaling is.

Deze versmelting van vertaling en uitleg behoort in bepaald opzicht tot de principes die onmiddellijk na het Concilie leidend waren in de vertaling van de liturgische boeken in de moderne talen. Men was zich ervan bewust hoezeer de Bijbel en de liturgische teksten van de taal en de denkwereld van de moderne mens verwijderd is, zodat deze, ook al zijn ze vertaald, onbegrijpelijk zouden blijven voor een groot deel van de deelnemers aan de eredienst. Het was iets nieuws, dat de heilige teksten in vertaling voor de deelnemers aan de eredienst beschikbaar waren, maar toch ver van hen af zouden blijven staan, ja, zelfs voor het eerst in hun verwijdering zichtbaar werden. Zo voelde men voelde zich niet alleen gerechtigd, maar zelfs verplicht om in de vertaling al interpretatie op te nemen en daarmee de weg tot de mensen te bekorten wier harten en verstand door deze woorden bereikt dienden te worden.

Tot op zekere hoogte blijft het principe van een inhoudelijke en niet noodzakelijk ook letterlijke vertaling van de grondteksten gerechtvaardigd. Omdat ik de liturgische gebeden telkens weer in andere talen moet bidden, valt het mij op, dat er tussen de verschillende vertalingen soms nauwelijks overeenkomst te vinden is en dat de gemeenschappelijk basistekst vaak alleen nog vanuit de verte herkenbaar is. Daarbij zijn banaliseringen ingeslopen die werkelijk schade betekenen. Zo is het mij in de loop der jaren ook persoonlijk steeds duidelijker geworden dat het principe van niet-letterlijke, maar structureel overeenkomstige vertaling zijn beperkingen heeft. Naar aanleiding van deze inzichten heeft de Congregatie voor de Eredienst in de op 28 maart 2001 goedgekeurde vertalingsinstructie Liturgiam Authenticam [1663] het principe van de letterlijke vertaling voorop gesteld, zonder natuurlijk een eenzijdig verbalisme voor te schrijven. Het belangrijke inzicht, waarop deze instructie is gebaseerd, berust op het bovenstaand genoemde onderscheid tussen vertaling en interpretatie. Dat is onontbeerlijk, zowel tegenover het Woord van de Schrift als tegenover de liturgische teksten. Enerzijds dient het heilige Woord zo mogelijk als zichzelf te verschijnen, ook met zijn vreemdheid en de vragen die het met zich meebrengt. Anderzijds heeft de Kerk de opdracht van interpretatie, opdat - binnen de grenzen van ons huidige verstaan – de boodschap tot ons komt die de Heer voor ons heeft. Ook de meest empathische vertaling kan niet de interpretatie vervangen: het behoort tot de structuur van de Openbaring dat Gods woord wordt gelezen in uitleggende gemeenschap van de Kerk, dat trouw en actualisering met elkaar verbonden zijn. Het woord moet er als zichzelf zijn, in zijn eigen, ons wellicht vreemde vorm. De interpretatie moet getoetst worden aan de trouw aan het Woord zelf, maar tegelijk moet het toegankelijk worden gemaakt voor de het huidige gehoor.

In dit verband heeft de Heilige Stoel besloten dat bij de nieuwe vertaling van het Missaal het woord “pro multis” als zodanig vertaald en niet tegelijk al geïnterpreteerd dient te worden. In plaats van het interpretatieve "voor allen" moet de eenvoudige vertaling "voor velen" komen. Ik mag hierbij erop wijzen, dat zowel bij Matteüs als bij Marcus geen lidwoord staat, dus niet "voor de velen", maar "voor velen". Hoewel deze beslissing vanuit de fundamentele opdracht van vertaling en uitleg naar ik hoop volkomen begrijpelijk is, ben ik mij ervan bewust dat het een enorme uitdaging betekent voor allen die de opdracht hebben binnen de Kerk het Woord Gods uit te leggen. Want voor de gewone kerkganger lijkt dit bijna onvermijdelijk als een breuk in het centrum van het heilige. Zij zullen zich afvragen of Christus toch niet voor allen gestorven is. Heeft de Kerk haar leer veranderd? Kan en mag zij dat? Is dit een reactie, die de erfenis van het Concilie wil vernietigen? We weten allemaal door de ervaring van de laatste 50 jaar hoe diep de veranderingen van liturgische vormen en teksten mensen in de ziel treffen. Hoe zeer moet dan een verandering van de tekst op een zo centraal punt de mensen verontrusten. Om die reden is destijds, toen overeenkomstig het verschil tussen vertaling en interpretatie voor de vertaling door "vele" is besloten, tegelijkertijd bepaald dat deze vertaling in de verschillende taalgebieden voorafgegaan moet worden door een grondige catechese, waarin de bisschoppen hun priesters en via hen de gelovigen concreet duidelijk moeten maken waar het om gaat. Het voorafgaan van catechese is de basisvoorwaarde voor de inwerkingtreding van de nieuwe vertaling. Voor zover ik weet, heeft een dergelijke catechese tot nu toe in de Duitstalige landen niet plaatsgevonden. De bedoeling van mijn brief aan u allen, dierbare broeders, is jullie dringend te vragen nu een dergelijke catechese samen te stellen om deze vervolgens met de priesters te bespreken en op hetzelfde moment voor de gelovigen beschikbaar te maken.

In een dergelijke catechese moet allereerst in het kort uitgelegd worden waarom bij de vertaling van het Missaal na het Concilie het woord "velen" werd vervangen door "allen": om in de door Jezus gewilde zin de universaliteit van het uit hem voortkomende heil eenduidig uit te drukken. Dan komt natuurlijk onmiddellijk de vraag op: Als Jezus voor allen gestorven is, waarom heeft Hij dan in de woorden bij het Avondmaal "voor velen" gezegd? En waarom blijven wij bij deze instellingswoorden van Jezus? Hier moet nog aan worden toegevoegd dat Jezus volgens Matteüs en Marcus "voor velen" heeft gezegd, maar volgens Lucas en Paulus "voor jullie". Daarmee lijkt de cirkel kennelijk nog kleiner te zijn getrokken. Maar juist van daaruit kan men ook de oplossing zoeken. De leerlingen weten dat de missie van Jezus hen en hun kring overstijgt, dat Hij gekomen is om de verstrooide kinderen van God uit de hele wereld te verzamelen (Joh. 11, 52) [b:Joh. 11, 52]. Het “voor jullie” maakt de zending van Jezus voor de aanwezigen bijzonder concreet. Ze zijn geen willekeurige anonieme leden van een groot geheel, maar ieder afzonderlijk weet, dat de Heer alleen voor mij, voor ons, gestorven is. "Voor jullie" reikt zowel in het verleden als in de toekomst, ik ben heel persoonlijk bedoeld, wij, die hier bijeen zijn, zijn als zodanig door Jezus gekend en bemind. Dus dit "voor jullie" is geen beperking, maar een concretisering die geldt voor elke gemeenschap, die Eucharistie viert, haar concreet verbindt met de liefde van Jezus. De Romeinse Canon heeft in de consecratiewoorden beide Bijbelse lezingen met elkaar verbonden en dienovereenkomstig gezegd "Voor u en voor velen". Deze formule is vervolgens bij de liturgiehervorming voor alle Eucharistische gebeden overgenomen.

Maar nogmaals, waarom "voor velen"? Is de Heer dan niet voor allen gestorven? Dat Jezus Christus als de mensgeworden Zoon van God, de mens voor de mens, de nieuwe Adam is, behoort tot de fundamentele zekerheden van ons geloof. Ik wil daarom aan slechts drie teksten uit de Schrift herinneren: God heeft Zijn Zoon "voor allen gegeven", zegt Paulus in zijn Romeinenbrief (Rom. 8, 32) [b:Rom. 8, 32]. "Een is voor allen gestorven", zegt hij in de tweede Brief aan de Korintiërs over de dood van Jezus (2 Kor. 5, 14) [b:2 Kor. 5, 14]. Jezus heeft zichzelf "opgeofferd als losprijs voor allen", heet het in de eerste brief aan Timoteüs (1 Tim. 2, 6) [b:1 Tim. 2, 6]. Dan is het terecht nogmaals te vragen, als dit zo duidelijk is, waarom is het in het Eucharistisch gebed "voor velen"? Welnu, de kerk heeft deze formulering overgenomen uit de instellingswoorden van het Nieuwe Testament. Ze zegt dat zo uit respect voor het Woord van Jezus, om Hem tot in het woord trouw te blijven. De eerbied voor het Woord van Jezus zelf is de reden voor de formulering van het Hooggebed. Maar dan vragen we: Waarom heeft Jezus het zelf zo gezegd? De eigenlijke reden is dat Jezus zichzelf openbaart als Gods dienstknecht uit Jesaja 53 (Jes. 53) [[b:Jes. 53]], zich als de gestalte openbaart waarop het woord van de profeet wachtte. Eerbied van de Kerk voor het woord van Jezus, Jezus’ trouw aan het Schriftwoord. Deze dubbele trouw is de specifieke reden voor de formulering "voor velen." In deze keten van eerbiedige trouw voegen wij ons in met de letterlijke vertaling van de Schriftwoorden.

Zoals we nu gezien hebben dat het “voor jullie” uit de traditie van Lucas-Paulus niet verengt, maar concretiseert, kunnen we nu zien dat de dialectiek "velen" - "allen" hun eigen betekenis heeft. "Allen" beweegt zich op het ontologisch niveau: het bestaan en werken van Jezus omvat de hele mensheid, het verleden, heden en toekomst. Maar feitelijk, historisch in de concrete gemeenschap van hen die de Eucharistie vieren, gaat het slechts om “velen”. Zo kan men een drievoudige betekenis toewijzen aan "velen" en "allen" zien. Ten eerste zou het voor ons, die aan Zijn tafel mogen plaatsnemen, verwondering, vreugde en dankbaarheid moeten betekenen dat Hij mij geroepen heeft, dat ik bij Hem mag zijn en Hem kennen mag. "Dank aan God, die mij uit genade heeft geroepen 'tot Zijn Kerk' ...". Tweedens is dit ook een verantwoordelijkheid. Hoe de Heer de anderen - "allen" – bereikt, blijft uiteindelijk Zijn mysterie. Maar zonder twijfel is het een verantwoordelijkheid, rechtstreeks door Hem aan Zijn tafel geroepen te zijn, opdat ik mag horen: Voor jou, voor mij heeft Hij geleden. Die velen dragen verantwoordelijkheid voor allen. De gemeenschap van velen moet licht op de kandelaar zijn, de stad op de berg, zuurdesem voor allen. Dit is een roeping die ieder persoonlijk betreft. De velen, die wij zijn, moet de verantwoordelijkheid dragen voor het geheel in het bewustzijn van hun missie. Tenslotte kan er een derde aspect aan toegevoegd worden. In de huidige samenleving hebben wij het gevoel, helemaal niet met “velen” te zijn, maar met heel weinigen - een klein groepje dat steeds kleiner wordt. Maar nee - we zijn "velen": "Toen zag ik een grote menigte uit elke natie, stam, volk en taal, die niemand tellen kon", staat in het Boek van de Openbaring van Johannes (Openb. 7, 9) [b:Openb. 7, 9]. We zijn velen en zijn er voor allen. Zo behoren de twee woorden "velen" en "allen" bij elkaar en hebben in verantwoordelijkheid en belofte betrekking op elkaar.

Excellentie, dierbare medebroeder in het bisschopsambt! Met dit alles wilde ik de inhoudelijke contouren van de catechese aanduiden waarmee zo snel mogelijk priesters en leken op de nieuwe vertaling moeten worden voorbereid. Ik hoop dat dit alles tegelijkertijd kan bijdragen tot een verdiept meevieren van de Eucharistie en zich zo invoegt in de grote taak die met het " Jaar van het Geloof [d:354]" voor ons ligt. Ik mag hopen, dat de catechese snel gereed is en deel van de liturgische vernieuwing wordt waarvoor het Concilie [d:4] zich vanaf zijn eerste zitting ingespannen heeft.

Met Paaszegen, verblijf ik

in de Heer,

Benedictus PP XVI