Naar de oude siteRondzendbrief om de bisschoppenconferenties te helpen richtlijnen op te stellen voor de behandeling van gevallen van seksueel misbruik van minderjarigen door clerici
x
Informatie over dit document
Rondzendbrief om de bisschoppenconferenties te helpen richtlijnen op te stellen voor de behandeling van gevallen van seksueel misbruik van minderjarigen door clerici
William Kardinaal Levada
Congregatie voor de Geloofsleer
3 mei 2011
Curie - Brieven
2011 - Libreria Editrice Vaticana / Secretariaat RK Kerk
Alineaverdeling en -nummering: redactie
Zie de gebruiksvoorwaarden van de documenten
Zie de gebruiksvoorwaarden van de documenten
3 mei 2011
SRKK
26 januari 2023
4113
nl
Referenties naar dit document: 9
Open uitgebreid overzichtReferenties naar dit document van thema's en berichten
Open uitgebreid overzichtExtra opties voor dit document
Kopieer document-URL naar klembord Reageer op dit document Deel op social mediaInhoudsopgave
Uitklappen
- Inhoud
Het behoort tot de belangrijke verantwoordelijkheden van een diocesane bisschopmet het oog op het verzekeren van het algemeen welzijn van de gelovigen en in hetbijzonder het beschermen van kinderen en jeugdigen op eventuele gevallen vanseksueel misbruik van minderjarigen door clerici in zijn bisdom adequaat te reageren.Dit houdt zowel het vastleggen van passende procedures in om de slachtoffers vandergelijke misbruiken bij te staan, als ook de bewustzijnsvorming van de kerkelijkegemeenschap, wat de bescherming van minderjarigen betreft. Daarbij dient men vooreen juiste toepassing van het desbetreffende canoniek recht zorg te dragen;tegelijkertijd dient men de overeenkomstige voorschriften van de civiele rechtspraakin acht te nemen.
Referenties naar deze alinea: 0
Geen referenties naar deze alineaExtra opties voor deze alinea
Kopieer alinea-URL naar klembord Reageer op deze alinea Deel op social media- Hoofdstuk i Algemene aspecten
1
a. De slachtoffers van seksueel misbruik
De Kerk moet in de persoon van de bisschop of iemand die daartoe van hem de opdracht heeft gekregen, de bereidheid tonen te luisteren naar de slachtoffers en hun verwanten en te zorgen voor hun pastorale en psychologische bijstand. In de loop van zijn pastorale reizen heeft paus Benedictus XVI door zijn bereidheid slachtoffers van seksueel misbruik te ontmoeten en naar hen te luisteren een bijzonder belangrijk voorbeeld gegeven. Naar aanleiding van deze ontmoetingen heeft zich de Heilige Vader in bewoordingen van medeleven en bemoediging tot de slachtoffers gericht, evenals in zijn herderlijk schrijven aan de katholieken van Ierland [3498] Aan de Katholieken van Ierland [[3498|6]]: “U hebt verschrikkelijk geleden en dat spijt mij werkelijk. Ik weet dat niets het kwaad ongedaan kan maken. Uw vertrouwen is beschaamd en uw waardigheid geschonden”.
De Kerk moet in de persoon van de bisschop of iemand die daartoe van hem de opdracht heeft gekregen, de bereidheid tonen te luisteren naar de slachtoffers en hun verwanten en te zorgen voor hun pastorale en psychologische bijstand. In de loop van zijn pastorale reizen heeft paus Benedictus XVI door zijn bereidheid slachtoffers van seksueel misbruik te ontmoeten en naar hen te luisteren een bijzonder belangrijk voorbeeld gegeven. Naar aanleiding van deze ontmoetingen heeft zich de Heilige Vader in bewoordingen van medeleven en bemoediging tot de slachtoffers gericht, evenals in zijn herderlijk schrijven aan de katholieken van Ierland [3498] Aan de Katholieken van Ierland [[3498|6]]: “U hebt verschrikkelijk geleden en dat spijt mij werkelijk. Ik weet dat niets het kwaad ongedaan kan maken. Uw vertrouwen is beschaamd en uw waardigheid geschonden”.
Referenties naar alinea 1: 0
Geen referenties naar deze alineaExtra opties voor deze alinea
Kopieer alinea-URL naar klembord Reageer op deze alinea Deel op social media
2
b. De bescherming van minderjarigen
In enkele landen werden op kerkelijk vlak preventieve opvoedingsprogramma’s gestart, die een “veilige omgeving” voor minderjarigen moeten garanderen. Deze programma’s trachten zowel de ouders, als ook hen die in de pastoraal en op school werkzaam zijn, te helpen om symptomen van seksueel misbruik te herkennen en passende maatregelen te treffen. Vaak hebben de genoemde programma’s erkenning gekregen als een model voor hoe seksueel misbruik van minderjarigen in de huidige maatschappij effectief beperkt kan worden.
In enkele landen werden op kerkelijk vlak preventieve opvoedingsprogramma’s gestart, die een “veilige omgeving” voor minderjarigen moeten garanderen. Deze programma’s trachten zowel de ouders, als ook hen die in de pastoraal en op school werkzaam zijn, te helpen om symptomen van seksueel misbruik te herkennen en passende maatregelen te treffen. Vaak hebben de genoemde programma’s erkenning gekregen als een model voor hoe seksueel misbruik van minderjarigen in de huidige maatschappij effectief beperkt kan worden.
Referenties naar alinea 2: 0
Geen referenties naar deze alineaExtra opties voor deze alinea
Kopieer alinea-URL naar klembord Reageer op deze alinea Deel op social media
3
c. De vorming van toekomstige priesters en religieuzen
In 2002 zei Paus Johannes Paulus II: “In het priesterschap en het religieuze leven is geen plaats voor iemand die jonge mensen kwaad zou kunnen doen”. Tot de kardinalen van de Verenigde Staten [[3369|(3)]] Deze woorden herinneren aan de specifieke verantwoordelijkheid van bisschoppen, hogere oversten en degenen die voor de vorming van toekomstige priesters en religieuzen zorg dragen. De desbetreffende aanwijzingen in de postsynodale apostolische exhortatie Pastores Dabo Vobis [724], evenals de instructies van de bevoegde dicasteries van de Heilige Stoel richten in toenemende mate de blik op het belang van een juiste verduidelijking van wat roeping betekent en een gezonde menselijke en geestelijke vorming van de kandidaten. Daarbij gaat het in het bijzonder erom dat de kandidaten de kuisheid en het celibaat van de clerici, evenals hun verantwoordelijkheid in het geestelijk vaderschap hoogachten en hun kennis van de desbetreffende voorschriften van de Kerk kunnen verdiepen. Preciezere aanwijzingen kunnen in de programma’s van de opleidingen van de seminaries en de huizen waar vorming plaatsvindt, in ieder land, ieder instituut van gewijd leven en iedere gemeenschap van apostolisch leven door middel van de desbetreffende Ratio fundamentalis institutionis sacerdotalis - Editio typica [2567] worden opgenomen.
Bovendien moet er bijzonder belang worden gehecht aan de vereiste uitwisseling van informatie; vooral in verband met de kandidaten voor het priesterambt of lidmaatschap van een orde die overgaan van het ene seminarie naar het andere, van het ene bisdom naar het andere of van een orde naar een bisdom.
In 2002 zei Paus Johannes Paulus II: “In het priesterschap en het religieuze leven is geen plaats voor iemand die jonge mensen kwaad zou kunnen doen”. Tot de kardinalen van de Verenigde Staten [[3369|(3)]] Deze woorden herinneren aan de specifieke verantwoordelijkheid van bisschoppen, hogere oversten en degenen die voor de vorming van toekomstige priesters en religieuzen zorg dragen. De desbetreffende aanwijzingen in de postsynodale apostolische exhortatie Pastores Dabo Vobis [724], evenals de instructies van de bevoegde dicasteries van de Heilige Stoel richten in toenemende mate de blik op het belang van een juiste verduidelijking van wat roeping betekent en een gezonde menselijke en geestelijke vorming van de kandidaten. Daarbij gaat het in het bijzonder erom dat de kandidaten de kuisheid en het celibaat van de clerici, evenals hun verantwoordelijkheid in het geestelijk vaderschap hoogachten en hun kennis van de desbetreffende voorschriften van de Kerk kunnen verdiepen. Preciezere aanwijzingen kunnen in de programma’s van de opleidingen van de seminaries en de huizen waar vorming plaatsvindt, in ieder land, ieder instituut van gewijd leven en iedere gemeenschap van apostolisch leven door middel van de desbetreffende Ratio fundamentalis institutionis sacerdotalis - Editio typica [2567] worden opgenomen.
Bovendien moet er bijzonder belang worden gehecht aan de vereiste uitwisseling van informatie; vooral in verband met de kandidaten voor het priesterambt of lidmaatschap van een orde die overgaan van het ene seminarie naar het andere, van het ene bisdom naar het andere of van een orde naar een bisdom.
Referenties naar alinea 3: 1
Het seksuele misbruik van minderjarigen: een meervoudige reactie op de uitdaging ->=geentekst=Extra opties voor deze alinea
Kopieer alinea-URL naar klembord Reageer op deze alinea Deel op social media
4
d. De begeleiding van priesters
- De bisschop heeft de plicht al zijn priesters als een vader en broeder te behandelen. Ook dient de bisschop met bijzondere aandacht zorg te dragen voor de permanente vorming van de priesters, vooral in de eerste jaren na de priesterwijding en daarbij te wijzen op het belang van het gebed en de wederzijdse ondersteuning in de priesterlijke gemeenschap. De priesters dienen over de schade die een clericus bij slachtoffers van seksueel misbruik aanricht, en over de eigen verantwoordelijkheid volgens kerkelijk en civiel recht te worden geïnformeerd. Ook zouden zij moeten worden geholpen symptomen van een eventueel misbruik van minderjarigen te herkennen, door wie dat ook is begaan.
- De bisschoppen moeten bij de behandeling van mogelijke gevallen van seksueel misbruik die hun worden gemeld, al het mogelijke te doen met inachtneming van de canonieke en civiele voorschriften.
- Tot het tegengestelde is bewezen, wordt de aangeklaagde clericus onschuldig. Als voorzorgsmaatregel kan de bisschop echter het uitoefenen van het priesterambt beperken, totdat de beschuldigingen zijn opgehelderd. In het geval dat een clericus ten onrechte is beschuldigd, dient men alles te ondernemen om hem te rehabiliteren.
Referenties naar alinea 4: 0
Geen referenties naar deze alineaExtra opties voor deze alinea
Kopieer alinea-URL naar klembord Reageer op deze alinea Deel op social media
5
e. De samenwerking met de burgerlijke autoriteiten
Het seksueel misbruiken van een minderjarige is niet alleen een strafbaar feit, maar ook een misdaad die civielrechtelijk wordt vervolgd. Hoewel de betrekkingen met de burgerlijke autoriteiten in de landen afzonderlijk verschillend zijn, is het toch belangrijk met de bevoegde instanties samen te werken met inachtneming van de betreffende bevoegdheden. In het bijzonder dient men te letten op de civiele juridische bepalingen betreffende de plicht tot aangifte voor dergelijke misdaden, echter behoudens het forum internum van het Sacrament van Boete en Verzoening. Vanzelfsprekend beperkt zich deze samenwerking niet slechts tot de door clerici begane misbruiken, maar bestaat bij delicten die religieuzen of leken die in kerkelijke instellingen werkzaam zijn, betreffen.
Het seksueel misbruiken van een minderjarige is niet alleen een strafbaar feit, maar ook een misdaad die civielrechtelijk wordt vervolgd. Hoewel de betrekkingen met de burgerlijke autoriteiten in de landen afzonderlijk verschillend zijn, is het toch belangrijk met de bevoegde instanties samen te werken met inachtneming van de betreffende bevoegdheden. In het bijzonder dient men te letten op de civiele juridische bepalingen betreffende de plicht tot aangifte voor dergelijke misdaden, echter behoudens het forum internum van het Sacrament van Boete en Verzoening. Vanzelfsprekend beperkt zich deze samenwerking niet slechts tot de door clerici begane misbruiken, maar bestaat bij delicten die religieuzen of leken die in kerkelijke instellingen werkzaam zijn, betreffen.
Referenties naar alinea 5: 0
Geen referenties naar deze alineaExtra opties voor deze alinea
Kopieer alinea-URL naar klembord Reageer op deze alinea Deel op social media- Hoofdstuk ii Een korte samenvatting van de vigerende kerkelijke wetgeving betreffende het delict van seksueel misbruik van minderjarigen door een clericus
6
Op 30 april 2001 heeft paus Johannes Paulus II het Motu proprio Sacramentorum sanctitatis tutela [3501] (STT) gepromulgeerd, waarmee het door een clericus begane seksuele misbruik van een minderjarige onder de 18 jaar in de lijst van de delicta graviora [3651] werd opgenomen die zijn voorbehouden aan de Congregatie voor de Geloofsleer [d:106]. De verjaringstermijn voor dit delict werd op 10 jaar vastgesteld, te beginnen vanaf het ogenblik dat de minderjarige het 18e levensjaar heeft voltooid. De bepalingen van het Motu proprio [3501] gelden voor clerici van de Latijnse Kerk, als ook voor die van de oosterse Kerken, voor de clerus over de hele wereld, als ook voor de reguliere clerus.
In 2003 verleende paus Johannes Paulus II de toenmalige prefect van de Congregatie voor de Geloofsleer [d:106], Jozef Ratzinger, enige bijzondere volmachten om een grotere flexibiliteit in het voeren van strafprocessen bij deze delicta graviora mogelijk te maken. Zo werd bijvoorbeeld de mogelijkheid geschapen een administratief strafproces te voeren of in bijzonder zware gevallen te vragen om wegzending uit de klerikale stand van de clerici ex officio. Deze volmachten werden in de door paus Benedictus XVI op 21 mei 2010 goedgekeurde bewerkte redactie van het Motu proprio [3651] opgenomen. In de nieuwe normen werd in het geval van seksueel misbruik van minderjarigen de verjaringstermijn, die met de voltooiing van het 18e levensjaar begint te lopen, op 20 jaar vastgesteld. In bijzondere gevallen kan de Congregatie voor de Geloofsleer [d:106] eventueel van verjaring afwijken. In de herziene redactie van het Motu proprio [3651] werden ook uitdrukkelijk het kopen, bezitten en verspreiden van pedopornografisch materiaal gespecificeerd.
In 2003 verleende paus Johannes Paulus II de toenmalige prefect van de Congregatie voor de Geloofsleer [d:106], Jozef Ratzinger, enige bijzondere volmachten om een grotere flexibiliteit in het voeren van strafprocessen bij deze delicta graviora mogelijk te maken. Zo werd bijvoorbeeld de mogelijkheid geschapen een administratief strafproces te voeren of in bijzonder zware gevallen te vragen om wegzending uit de klerikale stand van de clerici ex officio. Deze volmachten werden in de door paus Benedictus XVI op 21 mei 2010 goedgekeurde bewerkte redactie van het Motu proprio [3651] opgenomen. In de nieuwe normen werd in het geval van seksueel misbruik van minderjarigen de verjaringstermijn, die met de voltooiing van het 18e levensjaar begint te lopen, op 20 jaar vastgesteld. In bijzondere gevallen kan de Congregatie voor de Geloofsleer [d:106] eventueel van verjaring afwijken. In de herziene redactie van het Motu proprio [3651] werden ook uitdrukkelijk het kopen, bezitten en verspreiden van pedopornografisch materiaal gespecificeerd.
Referenties naar alinea 6: 0
Geen referenties naar deze alineaExtra opties voor deze alinea
Kopieer alinea-URL naar klembord Reageer op deze alinea Deel op social media
7
Voor de behandeling van gevallen van seksueel misbruik van minderjarigen zijn op de eerste plaats de bisschoppen en de hogere oversten verantwoordelijk. Wanneer een aangifte niet volledig onjuist blijkt te zijn, moet de bisschop, de hogere overste of iemand die van hen de opdracht heeft gekregen, een canoniek onderzoek doen overeenkomstig can. 1717 CIC [30|1717], resp. can. 1468 CCEO [764|(1468)], evenals art. 16 SST [3651|16].
Referenties naar alinea 7: 0
Geen referenties naar deze alineaExtra opties voor deze alinea
Kopieer alinea-URL naar klembord Reageer op deze alinea Deel op social media
8
Wanneer de beschuldiging geloofwaardig blijkt, moet de zaak worden doorverwezen naar de Congregatie voor de Geloofsleer [d:106]. Na bestudering van de aangelegenheid zal de Congregatie voor de Geloofsleer [d:106] de bisschop of de hogere overste aanwijzingen geven hoe nu verder dient te worden gehandeld. Tegelijkertijd zal zij behulpzaam zijn om te garanderen dat passende maatregelen worden genomen. Daarbij wordt zowel voor een juist proces voor de beschuldigde clericus gezorgd, waarbij het fundamentele recht op verdediging in acht wordt genomen, als ook het welzijn van de Kerk, inclusief het welzijn van het slachtoffer, wordt gewaarborgd. In dit verband moet eraan worden herinnerd dat het opleggen van een straf voor onbepaalde tijd, zoals bijvoorbeeld wegzending uit de clericale staat, normaal een gerechtelijk proces vereist. Naar canoniek recht vgl: Codex Iuris Canonici [[[30|1342]]] kunnen de ordinarissen geen straffen voor onbepaalde tijd opleggen per buitenrechtelijk decreet. Daartoe moeten zij zich tot de Congregatie voor de Geloofsleer [d:106] wenden, die het toekomt een definitief oordeel te vellen over de schuld en over een eventuele ongeschiktheid van de clericus voor de pastoraal en de overeenkomstige straf voor onbepaalde tijd op te leggen.
Referenties naar alinea 8: 0
Geen referenties naar deze alineaExtra opties voor deze alinea
Kopieer alinea-URL naar klembord Reageer op deze alinea Deel op social media
9
De canonieke maatregelen die worden toegepast ten opzichte van een clericus die schuldig is bevonden aan seksueel misbruik van een minderjarige, zijn in principe van tweeërlei aard:
- Maatregelen die het openlijk uitoefenen van het geestelijk ambt volledig of minstens in zoverre beperken dat een contact met minderjarigen wordt uitgesloten. Deze maatregelen kunnen van een strafverordening (praeceptum poenale) worden voorzien.
- Kerkelijke straffen, waaronder de zwaarste de wegzending uit de clericale staat is. In enkele gevallen kan op verzoek van de clericus zelf de dispensatie van de verplichtingen van de klerikale stand, inclusief de celibaatsverplichting, pro bono Ecclesiae worden toegestaan.
Referenties naar alinea 9: 0
Geen referenties naar deze alineaExtra opties voor deze alinea
Kopieer alinea-URL naar klembord Reageer op deze alinea Deel op social media
10
Het vooronderzoek en het gehele proces moeten zo ten uitvoer worden gebracht datde privé-sfeer van de betrokken personen wordt beschermd en aan hun goede naamaandacht wordt geschonken.
Referenties naar alinea 10: 0
Geen referenties naar deze alineaExtra opties voor deze alinea
Kopieer alinea-URL naar klembord Reageer op deze alinea Deel op social media
11
Indien zich geen belangrijke redenen ertegen verzetten, moet een beschuldigdeclericus over de tegen hem ingediende aanklacht worden geïnformeerd om hem degelegenheid te geven tot een stellingname, alvorens de zaak aan de Congregatie voor de Geloofsleer [d:106] wordt gemeld. Het is aan de prudentie van de bisschop of dehogere overste te beslissen welke informatie tijdens het vooronderzoek aan debeschuldigde wordt doorgegeven.
Referenties naar alinea 11: 0
Geen referenties naar deze alineaExtra opties voor deze alinea
Kopieer alinea-URL naar klembord Reageer op deze alinea Deel op social media
12
Het komt de bisschop of de hogere overste toe voor het algemeen welzijn te zorgen en vast te stellen welke van de in can. 1722 CIC [30|1722], resp. can. 1473 CCEO [764|(1473)] genoemde voorzorgsmaatregelen moeten worden genomen. Volgens art. 19 SST [3651|19] kan dat geschieden, zodra het vooronderzoek is begonnen.
Referenties naar alinea 12: 0
Geen referenties naar deze alineaExtra opties voor deze alinea
Kopieer alinea-URL naar klembord Reageer op deze alinea Deel op social media
13
Ten slotte dient het volgende te worden opgemerkt: wanneer een bisschoppenconferentie voornemens is bijzondere normen uit te vaardigen, moeten deze particuliere normen, onverlet de noodzakelijke goedkeuring door de Heilige Stoel, steeds als een aanvulling, echter niet als een vervanging van de wetgeving van de universele Kerk worden gezien. Derhalve moeten particuliere normen zowel met het CIC [30], resp. CCEO [764] overeenstemmen, als ook met het Motu proprio Sacramentorum sanctitatis tutela [3501] (30 april 2001) in zijn bewerkte redactie van 21 mei 2010 [3651]. In het geval dat een bisschoppenconferentie ertoe zou beslissen verplichtende normen uit te vaardigen, is het noodzakelijk bij de bevoegde dicasteries van de Romeinse Curie om de recognitio te vragen.
Referenties naar alinea 13: 0
Geen referenties naar deze alineaExtra opties voor deze alinea
Kopieer alinea-URL naar klembord Reageer op deze alinea Deel op social media- Hoofdstuk iii Aanwijzingen voor de ordinarissen inzake procesprocedures
14
De door de bisschoppenconferentie uitgewerkte richtlijnen dienen voor de diocesane bisschoppen en hogere oversten een hulp ter oriëntatie te zijn voor het geval dat dezen in kennis worden gesteld van mogelijke daden van seksueel misbruik van minderjarigen die door clerici in het gebied van hun jurisdictie zijn begaan. Dergelijke richtlijnen zouden derhalve de volgend gezichtspunten in aanmerking dienen te nemen:
- Het gebruik van het begrip “seksueel misbruik van minderjarigen” moet met de definitie overeenkomen in art. 6 SST [3651|6] (“Het strafbaar feit tegen het zesde gebod, bedreven door een clericus met een minderjarige onder de 18 jaar”) en met de interpretatie en de rechtspraak van de Congregatie voor de Geloofsleer [d:106] en eveneens rekening houden met de wettelijke regelingen van het desbetreffende land.
- De persoon die een strafbaar feit aangeeft, moet met respect worden behandeld. In de gevallen waarin seksueel misbruik met een delict tegen de heiligheid van het Sacrament van Boete en Verzoening Normae de gravioribus delictis [[3651|4]] is verbonden, heeft deze persoon het recht om te eisen dat zijn naam niet wordt meegedeeld aan de beschuldigde priester Normae de gravioribus delictis [[3651|14]].
- De kerkelijke autoriteiten dienen zich ertoe te verplichten de slachtoffers pastorale en psychologische hulp aan te bieden.
- Het onderzoek naar de beschuldigingen dient te worden verricht met passende inachtneming van het principe van de vertrouwelijkheid en de goede naam van de betrokken personnen.
- Wanneer geen zwaar wegende redenen zich ertegen verzetten, dient de beschuldigde clericus reeds in de fase van het vooronderzoek over de beschuldigingen te worden geïnformeerd en hem ook de gelegenheid te worden gegeven stelling daartoe te nemen.
- De adviesbureaus- en commissies voor het toetsen en beoordelen van individuele gevallen, waarin hier en daar is voorzien, mogen het oordeel en de potestas regiminis van de individuele bisschoppen niet vervangen.
- De richtlijnen moeten de civiele wetgeving in het gebied van de conferentie in acht nemen, in het bijzonder wat een eventuele plicht betreft om de autoriteiten in kennis te stellen.
- Op ieder ogenblik van een disciplinair of strafproces dient de beschuldigde clericus een passend en voldoende levensonderhoud te worden gegarandeerd.
- De terugkeer van een clericus naar de openbare zielzorg dient te worden uitgesloten, wanneer deze zorg een gevaar voor minderjarigen inhoudt of aanstoot geeft in de gemeenschap.
Referenties naar alinea 14: 0
Geen referenties naar deze alineaExtra opties voor deze alinea
Kopieer alinea-URL naar klembord Reageer op deze alinea Deel op social media- Hoofdstuk iv Slot
15
De door de bisschoppenconferenties uitgewerkte richtlijnen hebben ten doel minderjarigen te beschermen en de slachtoffers te helpen, ondersteuning en verzoening te vinden. Zij moeten bovendien duidelijk maken dat op de eerste plaats de bevoegde diocesane bisschop, resp. hogere overste voor de behandeling van delicten van seksueel misbruik van jongeren door clerici verantwoordelijk is. Ten slotte zullen de richtlijnen binnen de bisschoppenconferentie tot een uniforme aanpak leiden, die ertoe bijdraagt de inspanningen van de individuele bisschoppen ter bescherming van minderjarigen beter op elkaar af te stemmen.
Rome, Congregatie voor de Geloofsleer [d:106], 3 mei 2011
William Kardinaal Levada
Prefect
+ Luis F. Ladaria, S.J.
Titulair bisschop van Thibica
Secretaris
Referenties naar alinea 15: 0
Geen referenties naar deze alineaExtra opties voor deze alinea
Kopieer alinea-URL naar klembord Reageer op deze alinea Deel op social mediaReferenties naar dit document: 9
Open uitgebreid overzichthttps://rkdocumenten.nl/toondocument/4113-rondzendbrief-om-de-bisschoppenconferenties-te-helpen-richtlijnen-nl