H. Franciscus van Sales

Dierbare broeders en zusters,

“God is de God van het mensenhart” I, XV [[1051]]: in deze schijnbaar simpele woorden zien wij de stempel van de spiritualiteit van een groot meester, over wie ik u vandaag zou willen spreken, de heilige Franciscus van Sales, bisschop en Kerkleraar [d:328]. In 1567 geboren, in een Franse grensstreek, was hij de zoon van de heer van Boisy, een oude adellijke familie uit de Savoie. Hij leefde op de overgang van de XVIe naar de XVIIe eeuw en verinnerlijkte het beste van de leer en de culturele verworvenheden van de eeuw die ten einde liep, door de erfenis van het humanisme te verzoenen met de gerichtheid op het absolute, eigen aan de mystieke stromingen. Zijn opleiding was zeer degelijk; hij deed hogere studies in Parijs, legde zich ook toe op theologie en om gevolg te geven aan de wens van zijn vader, studeerde hij rechten aan de universiteit van Padua, wat hij schitterend afsloot met een doctoraat utroque iure, kerkrecht en burgerlijk recht. In zijn evenwichtige jeugd, dacht hij na over de heilige Augustinus [d:234] en de heilige Thomas van Aquino [d:242] en maakte een diepe crisis door die hem zijn eeuwig heil deed in vraag stellen en de predestinatie wat hemzelf betreft, zodat hij de theologische kwesties van zijn tijd werkelijk als een spiritueel drama doorleed. Hij bad intens, doch de twijfel kwelde hem zodanig dat hij gedurende enkele weken bijna niet kon eten noch slapen. Op het hoogtepunt van de beproeving, begaf hij zich naar de kerk van de dominicanen in Parijs, legde zijn hart open en bad als volgt: “wat er ook gebeurt, Heer, Gij die alles in uw handen houdt en wiens wegen gerechtigheid en waarheid zijn; wat Gij voor mij ook bepaalt ...; Gij die altijd een betrouwbaar rechter en barmhartige Vader bent, ik zal U liefhebben Heer (...) ik zal U hier liefhebben, o mijn God, en ik zal altijd op Uw barmhartigheid hopen en altijd Uw lof herhalen ... O Heer Jezus, Gij zult altijd mijn hoop zijn en mijn heil in het land van de levenden” vol. I, art. 4 [[4064]]. Franciscus vond de vrede op de leeftijd van twintig jaar, in de radicale en bevrijdende werkelijkheid van Gods liefde: Hem liefhebben zonder iets terug te verwachten en zijn vertrouwen stellen in de Goddelijke liefde; zich niet meer afvragen wat God met mij zal doen; Hem eenvoudigweg beminnen, onafhankelijk van wat Hij me geeft of niet geeft. Zo vond hij de vrede en de kwestie van de predestinatie – waarover in die tijd gediscuteerd werd – was opgelost, omdat hij niet meer zocht naar wat hij van God kon hebben; hij beminde Hem gewoon, hij gaf zich over aan Zijn goedheid. En dat zal het geheim van zijn leven zijn, dat in zijn hoofdwerk te voorschijn komt: “ Traite de l'Amour de Dieu [1051]”.

Hij overwon de weerstand van zijn vader en volgde de roeping van de Heer; zo werd hij op 18 december 1593 priester gewijd. In 1602 werd hij bisschop van Genève, in een tijd waarin de stad een vesting was van het calvinisme zodanig dat de bisschopszetel zich “in ballingschap” te Annecy bevond. Als herder van een arm en onrustig bisdom, in een bergachtig landschap, waarvan hij zowel de hardheid als de schoonheid kende, schreef hij: “(God) heb ik in heel Zijn zachtheid en fijngevoeligheid ontmoet in onze hoogste en wildste bergen, waar Hij door vele eenvoudige zielen waarachtig en oprecht bemind en aanbeden werd; reebokken en gemzen sprongen tussen de angstaanjagende gletsjers om Zijn lof te zingen” Brief aan Moeder de Chantal, oktober 1606: uitg. Mackey, vol. XIII, p. 223 [[3391]]. Nochtans lijkt de invloed van zijn leven en onderricht op het Europa van toen en in de daarop volgende eeuwen, immens. Hij is een apostel, prediker, een man van de actie en van het gebed; geëngageerd om de idealen van het Concilie van Trente [d:21] te realiseren; hij neemt deel aan de controverse en dialoog met de protestanten en ervaart steeds meer dat naast de noodzakelijke theologische confrontatie, persoonlijke relatie en naastenliefde belangrijk zijn; hij is belast met diplomatieke opdrachten op Europees niveau en sociale taken van bemiddeling en verzoening. Maar de heilige Franciscus van Sales is vooral een gids voor de zielen: uit zijn ontmoeting met een jonge vrouw, de dame van Charmoisy, haalt hij inspiratie voor één van de meest gelezen boeken in de moderne tijd, “Inleiding tot het devote leven”; uit zijn diepe geestelijke band met een uitzonderlijke persoonlijkheid, de heilige Jeanne Françoise de Chantal, zal een nieuwe religieuze familie ontstaan, de Orde van de Visitatie, gekenmerkt – zoals de heilige het wilde – door totale toewijding aan God, in eenvoud en nederigheid, door de gewone dingen buitengewoon te doen: “... Ik wil dat mijn Dochters – schrijft hij – geen ander ideaal hebben dan (Onze Heer) met hun nederigheid te verheerlijken” Brief aan Mgr. de Marquemond, juni 1615 [[3391]]. Hij sterft in 1622, op 55-jarige leeftijd, na een leven dat getekend is door de hardheid der tijden en apostolisch werk.

Het leven van de heilige Franciscus van Sales was relatief kort, doch zeer intens. Uit de figuur van deze heilige straalt een zeldzame volheid uit, die tot uiting komt in de sereniteit van zijn intellectuele zoektocht, maar ook in de rijkdom van zijn gevoelens, in de “zachtheid” van zijn onderricht dat grote invloed had op het christelijk geweten. Van het woord “mensheid”, heeft hij de verschillende invullingen belichaamd, die deze term vandaag evenals gisteren, kan bevatten: cultuur en hoffelijkheid, vrijheid en tederheid, verhevenheid en solidariteit. Zijn uiterlijk had iets van het majestueuze landschap waarin hij leefde, en is tevens eenvoudig en natuurlijk. De woorden en beelden waarin hij zich uitdrukte, klinken ook in het oor van de hedendaagse mens, onverwacht vertrouwelijk.

François van Sales richt tot Philotée, de ingebeelde bestemmeling van zijn “ Introduction la vie de dévotion [1537]” (1607), een uitnodiging die in die tijd revolutionair moet geleken hebben. De uitnodiging om helemaal aan God toe te behoren, om ten volle aanwezig te zijn in de wereld en de plichten van staat. “Mijn bedoeling is degenen die in de stad leven, een huishouden hebben, aan het hof leven, te onderrichten (...)” Voorwoord [[1537]]. Het document waarmee Paus Leo XIII hem meer dan twee eeuwen later tot Kerkleraar zal uitroepen, benadrukt deze verruiming van de oproep tot volmaaktheid, tot heiligheid. Er staat: “(ware vroomheid) is doorgedrongen tot de tronen van koningen, in de tent van legeroversten, op de rechtbank van rechters, in burelen, winkels en zelfs in herdershutten (...)” Dives in misericordia [[4065]]. Zo is deze oproep tot de leken ontstaan, deze zorg voor de wijding van de aardse dingen en de heiliging van het dagelijks leven, die het Tweede Vaticaans Concilie [d:4] en de spiritualiteit van onze tijd benadrukken. Het ideaal van een verzoende mensheid manifesteerde zich in de harmonie tussen actie in de wereld en gebed, tussen het leven in de wereld en het zoeken naar volmaaktheid, met de hulp van Gods genade die de mens doordringt en hem zuivert zonder hem te vernietigen, door hem tot op Goddelijke hoogten te verheffen. Een meer complexe les biedt de heilige Franciscus van Sales aan Théotime, de volwassen christen, geestelijk rijp, tot wie hij enkele jaren later (1616) zijn “ Traite de l'Amour de Dieu [1051]. Deze les veronderstelt aanvankelijk een precieze kijk op de mens, een antropologie: de “rede” van de mens of beter de “redelijke ziel” wordt daarin gezien als een harmonieuze architectuur, een tempel, verdeeld in meerdere ruimten, rond een centrum, dat hij met de grote mystici “hoogtepunt” noemt, “top” van de geest, of “bodem” van de ziel. Het is het punt waar de rede, eens dat zij al haar graden doorlopen heeft, “de ogen sluit” en kennis en liefde nog slechts één zijn vgl: Boek I, hfd. XII [[[1051]]]. De liefde zou in haar theologale dimensie, de reden van bestaan moeten zijn van alle dingen, volgens een opgaande ladder die breuken noch kloven kent. De heilige Franciscus van Sales heeft het in een bekende zin samengevat: “De mens is de volmaaktheid van het universum; de geest is de volmaaktheid van de mens; de liefde, die van de geest; en de naastenliefde, die van de liefde” Boek X, hfd I [[1051]].

In een tijd van intense mystieke bloei, is de “Verhandeling over Gods liefde” een ware “summa” en tegelijk een fascinerend literair werk. De beschrijving van de weg naar God vertrekt van de kennis van de “natuurlijke neiging” Boek I, hfd. XVI [[1051]] die in het hart van de mens geschreven staat, om God boven alles te beminnen, alhoewel hij zondaar is. Naar het voorbeeld van de Heilige Schrift, spreekt de heilige Franciscus van Sales over de eenheid tussen God en mens aan de hand van een hele reeks beelden van inter-persoonlijke relaties. Zijn God is vader en heer, bruidegom en vriend, Hij heeft trekken van een moeder en een voedster, Hij is de zon waarvan zelfs de nacht een geheimvolle openbaring is. Zo een God trekt de mens tot zich met de banden van de liefde, met andere woorden van de ware vrijheid: “want de liefde heeft geen dwangarbeiders noch slaven, (doch) brengt alles tot gehoorzaamheid met zo een heerlijke kracht, alsof niets zo sterk is als de liefde, en niets zo beminnelijk als haar kracht” Boek I, hfd. VI [[1051]]. We vinden in de verhandeling van onze heilige een diepe meditatie over de menselijke wil en de beschrijving van zijn verloop, zijn doortocht, zijn dood, om te leven in de volledige overgave niet alleen aan de wil van God, maar aan wat Hem behaagt (bon plaisir), aan Zijn willekeur vgl: Boek IX, hfd. I [[[1051]]]. Op het hoogtepunt van de vereniging met God staat naast de verrukkingen van de contemplatieve extase, dit terugvloeien in concrete naastenliefde, die aandacht heeft voor alle behoeften van de anderen, wat hij de “extase van het werk en het leven” noemt Boek VII, hfd. VI [[1051]].

Men bemerkt bij het lezen van het boek over Gods liefde en meer nog van de zo talrijke brieven over geestelijke begeleiding en geestelijke vriendschap, hoezeer de heilige Franciscus van Sales het hart van de mens kent. Tot de heilige Jeanne de Chantal schrijft hij: “(...) dit is de algemene regel van onze gehoorzaamheid, in hoofdletters geschreven: MEN DIENT ALLES UIT LIEFDE TE DOEN, EN NIETS UIT DWANG - MEN DIENT EERDER DE GEHOORZAAMHEID TE BEMINNEN DAN DE ONGEHOORZAAMHEID TE VREZEN. Ik geef u de geest van vrijheid door, niet degene die gehoorzaamheid uitsluit, want zij betekent vrijheid voor het vlees; maar degene die dwang en scrupule uitsluit en dus geestdriftig is” Brief van 14 oktober 1604 [[3391]]. Het is geen toeval dat wij aan de oorsprong van vele stromingen in de pedagogie en spiritualiteit van onze tijd, het spoor vinden van deze meester, zonder dewelke geen heilige Johannes Bosco zou bestaan, noch de heldhaftige “kleine weg van de heilige Theresia van Lisieux.

Dierbare broeders en zusters, in een tijd als de onze die vrijheid soms zoekt met geweld en onrust, mag de actualiteit van deze grote meester in de spiritualiteit en de vrede niet ontbreken. Hij spreekt zijn volgelingen over “de geest van de vrijheid”, de ware vrijheid, op het hoogtepunt van zijn fascinerend en alles omvattend onderricht over de realiteit die de liefde is. De heilige Franciscus van Sales is een voorbeeldige getuige van christelijk humanisme met zijn vertrouwelijke stijl, met parabels die soms zweven op de vleugels van de poëzie, hij herinnert eraan dat het heimwee naar God in de mens geschreven staat en dat men alleen in Hem de ware vreugde en meest volledige verwezenlijking van zichzelf vindt.