Militantis Ecclesiae

Het belang der strijdende Kerk, niet minder dan haar eer, maken het raadzaam, meermalen door plechtige feestelijkheden de gedachtenis te verlevendigen van mannen, die door hun uitstekende deugd en godsvrucht tot de glorie der zegepralende Kerk zijn opgestegen. Zulke feestelijke huldebetuigingen immers doen de herinnering weer opkomen aan die heiligheid uit het verleden, een herinnering, die altijd opportuun is, maar die in tijden van felle vijandschap tegen deugd en geloof ten hoogste heilzaam is.

Zoo valt ons ook dit jaar door een gunstige beschikking der goddelijke Voorzienigheid het geluk te beurt, blijde het derde eeuwfeest te mogen vieren van den dood van Petrus Canisius, een groot heilige. Niets beschouwen wij daarbij als van groter gewichtdan de goedgezinden tot groter activiteit te zien opgewekt door dezelfde middelen, als waarvan die grote man zich met zulk een gelukkigen uitslag voor het nut der christenmaatschappij bediend heeft.

Onze eeuw immers vertoont een aantal trekken van overeenkomst met den tijd, waarin het leven van Canisius viel, een tijd, waarin de zucht naar nieuwigheden en de snelle verbreiding van vrijere opvattingen in de leer een geweldigen geloofsafval en een ontzaglijk zedenbederf ten gevolge had. Die dubbele ramp afweren van allen, maar vooral van de jeugd: ziedaar het doel van die tweede apostel van Duitsland na Bonifatius, een doel, aart welks verwezenlijking hij niet alleen door actuele preken en scherpzinnige redenering bij twistgesprekken, maar vooral ook door de oprichting van scholen en de uitgave van uitstekende boeken heeft gewerkt.

In navolging van zijn stralend voorbeeld en met gebruikmaking van dezelfde wapenen als hij tegenover vijanden, die verre van onbekwaam waren, hebben ook vele zonen van uw volk voor de verdediging en de eer van den godsdienst nooit opgehouden de edelste vakken van wetenschap te beschermen en de alzijdige ontwikkeling der schone kunsten met vurigheid na te streven. Dat geschiedde onder instemming en met goedkeuring der pausen van Rome, wier grootste zorg het altijd is geweest de aloude waardigheid der wetenschappelijke studiën in stand te houden en de beschaving op alle gebied dagelijks nieuwe vorderingen te doen maken. Ook weet gij, eerbiedwaardige broeders, als er één zaak was, die ons zelf bovenal ter harte ging, dan was het zeker de zorg voor de ware, heilzame opvoeding der jeugd. Daaraan hebben wij overal onze zorgen besteed, zoveel dat in ons vermogen was.

Nu echter grijpen wij gaarne deze gelegenheid aan, om Canisius als het model van een wakker aanvoerder voor ogen te stellen aan allen, die in het kamp der Kerk den strijd voor Christus voeren, opdat zij bedenken, dat aan de wapenen der gerechte zaak zich de wapenen der wetenschap moeten paren, en zij aldus in staat zullen zijn de zaak van de godsdienst met nog groter vurigheid en met nog gelukkiger uitslag te verdedigen.

Hoe zwaar de taak was, die deze trouwe aanhanger van het katholiek geloof in het belang van Kerk en maatschappij op zijn schouders nam, valt gemakkelijk op, als men een blik slaat op het beeld, dat Duitsland bij het begin van Luthers opstand vertoonde. Het zedenbederf, dat met den dag ernstiger werd, baande een gemakkelijke weg voor de dwaling. De dwaling op haar beurt verhaastte weer het diepste zedelijk verval. Vandaar een hand over hand toenemen van het getal afvalligen:. Weldra drong het vergif in bijna alle gewesten door. Mensen van iedere staat en stand werden er door aangestoken, en wel zoo hevig, dat bij velen de mening post vatte, dat de godsdienst in dat rijk in stervensgevaar verkeerde, en dat er nauwelijks een middel meer was ter genezing van de kwaal.

Het was dan ook met het hoogste wat er bestaat beslist gedaan geweest, als God niet door een onmiddellijk ingrijpen te hulp was gekomen. Er waren weliswaar in Duitsland nog mannen over van het oude geloof, die uitmuntten in geleerdheid en in liefde voor den godsdienst. Men had er nog de vorsten uit het. huis van Beieren en Oostenrijk, en vooral den rooms-koning Ferdinand den eersten, die allen vast besloten waren het katholiek geloof met al hun krachten te beschermen en te verdedigen. Maar een nieuwe hulp, en verreweg de krachtigste, die God aan het in gevaar verkerend Duitsland schonk, was een instelling, geheel beantwoordend aan de eisen der omstandigheden, de Sociëteit van den Vader uit Loyola, welke in dien tijd ontstond en waarbij Canisius als eersteling uit zijn volk zich aansloot.

Het is hier zeker de plaats niet om het werk van dien uitstekenden heilige in alle bijzonderheden te beschrijven: den ijver, waarmede hij in zijn door tweedracht en oproer verscheurd vaderland aan het herstel van de vroegere eensgezindheid en eendracht werkte; de vurigheid, waarmede hij tegen de dwaalleraren in het. strijdperk trad; de preken, waarmede hij de gemoederen tot nieuwen moed bezielde;de zware lasten, die hij gedragen; de talrijke landen, die hij doorkruist heeft; de belangrijke zendingen, :diehij omwille van het geloof heeft waargenomen. Maar,om weer terug te komen op de wapenen der weten- schap: hoe taai was de volharding, hoe groot debehendigheid, de voorzichtigheid en de juiste keuze,waarmede hij die gebruikte!

Bij zijn terugkeer uit Messina, waarheen hij zichals leraar der welsprekendheid had begeven, stelde hij onmiddellijk zijn buitengewone werkkracht in dienst van het onderwijs in de gewijde wetenschappen aan de hogescholen van Keulen, Ingolstadt en Wenen. Hij hield zich daarbij aan den koninklijken weg der beproefde leraren uit de christelijke schooi en openbaarde aan Duitse geesten de grootheid der scholastieke theologie. Voor deze laatste hadden de vijanden van het geloof in die dagen een hevige afkeer, omdat zij de stevigste steun was voor de katholieke waarheid. Maar juist daarom liet hij die methode van wetenschappelijke behandeling bij de openbare lessen weer in praktijk brengen op de lycea en college's der Sociëteit van Jezus, voor welker oprichting hij zoveel moeite en ijver had besteed.

Hij zag er niets vernederends in, om van de top der hoogste wetenschap af te dalen naar het elementair onderwijs en zich met het onderrichten van kinderen te belasten. Hij schreef zelfs tot hun gebruik leesboekjes en spraakkunsten.

Gelijk hij menigmaal van de hoven der koningen, waar hij voor hen het woord gevoerd had, terugkeerde om voor het volk te preken, zoo zette hij zich, na zijn grotere werken over dogmatische twistpunten of moraal, aan de samenstelling van boekjes, die bestemd waren om het geloof van het volk te versterken of zijn godsvrucht op te wekken en te onderhouden. Bewonderenswaardig was op dit gebied het succes van zijn pogingen om eenvoudige lieden voor de strikken der dwalingen te behoeden, dat hij bereikte met zijn „Summa" der katholieke leer, een inhoudsrijk en bondig werk, in keurig Latijn en in een stijl, die den kerkvaders niet zou misstaan.

Voor dit voortreffelijk werk, dat in bijna alle Europese landen door de geleerden met den grootsten bijval werd ontvangen, moeten wèl in omvang, maar nièt in nut onderdoen de twee veel geprezen catechismussen, die de zalige ten gebruike der minder ontwikkelden schreef, de ene voor het godsdienstig onderricht aan kinderen, den ander voor het onderricht van jongelieden, die een litteraire opleiding genieten. Beide werken vielen, aanstonds bij hun verschijnen, bij de katholieken zoo in dien smaak, dat bijna allen, die belast waren met het elementaire godsdienstonderricht, ze in handen hadden. Niet alleen gebruikte men ze op de scholen als een melk voor de kinderen, maar enen verklaarde ze ook openlijk in de kerken tot nut voor alle gelovigen. Het gevolg hiervan was, dat Canisius gedurende drie eeuwen als de leermeester van alle Duitse katholieken gold, en dat in den volksmond „zijn Canisius kennen" en „de christelijke waarheid vasthouden" twee volkomen gelijkwaardige uitdrukkingen waren.

Deze lessen van een groot heilige zijn voor alle welgezinden een duidelijke vingerwijzing omtrent den weg, dien zij te volgen hebben. Wij weten wel, eerbiedwaardige broeders, een der schoonste eretitels van uw volk bestaat hierin, dat gij met wijsheid en met succes uw talenten en werkkracht aanwendt tot bevordering der grootheid van uw vaderland en der welvaart voor enkeling en gemeenschap. Maar verreweg het belangrijkste punt is, dat alles, wat onder uw landgenoten wetenschap en deugd bezit, met vereende krachten arbeide voor het welzijn van den godsdienst; dat men voor de eer en de verdediging van den godsdienst alle licht van zijn vernuft en alle wetenschappelijke krachtontplooiing bestede. Met datzelfde doei moet men terstond alles aanpakken en zich op die hoogte stellen van alles, wat maar ergens den groei hetzij van kunst hetzij van wetenschap ten goede komt.

Immers, als er ooit een tijd was, die ter verdediging van het katholicisme behoefte had aan grote geleerdheid en brede ontwikkeling, dan zeker onze tijd, waarin een voorsprong op enig gebied van beschaving soms aan de vijanden van het Christendom de kans biedt tot aanvallen op het geloof. Men moet dus evenwaardige strijdkrachten in het veld kunnen brengen om het offensief der vijanden op te vangen; men moet hun vóór zijn in het bezetten van het terrein; men moet hun de wapenen uit de handen wringen, waarmede zij trachten ieder verbond tussen goddelijke openbaring en menselijke wetenschap te verbreken.

Zo voorbereid en zo toegerust zullen de katholieken in staat zijn, door de feiten zelf te bewijzen, dat het bovennatuurlijk geloof volstrekt niet de vijand is van cultuur en beschaving, maar er de voleinding, de bekroning van is, en dat het, zelfs op punten die ver buiten het bereik der wijsbegeerte liggen en er mee in tegenspraak lijken, toch zoo goed daarmede in harmonie gebracht kan worden en er mee kan samengaan, dat beide door elkanders licht meer en meer helderheid ontvangen: de natuur — zo zal men tonen — is niet de vijandin, maar de gezellin en de dienares van den godsdienst; door aan die bron van den godsdienst te putten wordt niet alleen alle soort van kennis verrijkt, maar ontvangen ook letteren en kunsten nieuwe kracht en leven.

Hoezeer echter op haar beurt kennis van de profane wetenschappen luister en aanzien bijzet aan de gewijde leerstukken, die onderwezen worden, zal men gemakkelijk begrijpen, als men inzicht heeft in de menselijke natuur, die zich nu eenmaal meer getrokken voelt tot hetgeen zich in aantrekkelijke vorm vertoont. Zoo stelt men dan ook bij volken, die meer dan andere den naam van beschaafde volken verdienen, nauwelijks enig vertrouwen in een wijsheid, die zich in onbeschaafde vorm aanbiedt, en keuren vooral de geleerden dingen, die niet een zekere schoonheid en idealen vorm hebben, niet de minste aandacht waardig. Welnu, wij zijn schuldenaar tegenover wijzen niet minder dan tegenover onwijzen. Wij moeten dus in de gelederen der geleerden staan, en de ongeleerden van hun val opheffen en op vasten bodem stellen.

Hier heeft waarlijk voor de Kerk een uitgestrekt terrein wijd opengestaan. Want nauwelijks kwam zij na langdurige bloedige vervolgingen op krachten, of grote geleerden verleenden door hun genie en hun wetenschap een heerlijke luister aan hetzelfde geloof, dat de grote helden met hun bloed hadden bezegeld.

De eersten, die met vereende krachten zich wijdden aan dat loffelijk werk, waren de Vaders. Zij deden het met een forse kracht die niet te weerstaan was, maar meestal stond ook hun taal op litterair peil enwas zij waard in de oren van Grieken en Romeinen te klinken.

Hun geleerdheid en welsprekendheid was als het ware een spoorslag voor verscheidenen na hen. Deze op hun beurt gaven zich met al hun energie aan de gewijde studiën, en hebben zulk een rijke erfenis van christelijke wijsheid bijeengebracht, dat de latere verdedigers der. Kerk er ten allen tijde de wapenen hebben kunnen vinden om oude waanvoorstellingen uit te roeien en nieuwe monsters van dwalingen neer te vellen. Geen eeuw, of zij heeft een overvloed aan zulke geleerden voortgebracht. Zelfs de tijd, waarin de heerlijkste voortbrengselen der schoonheid blootgesteld waren aan de plunderingen der barbaren en ten prooi waren gevallen aan verwaarlozing en vergetelheid, maakt hierop geen uitzondering. Als die oude wonderen van geestescultuur en kunst, als de schatten, die weleer bij Romeinen en Grieken in de hoogste eer stonden, niet geheel ten onder zijn gegaan, dan is dat geheel aan het werk en de ijverige bemoeiing der Kerk te danken.

Als nu de beoefening van wetenschap en kunsten aan den godsdienst zulk een luister verleent, dan moeten ongetwijfeld degenen, die zich geheel aan die beoefening gewijd hebben, hun bekwaamheid aanwenden niet alleen in theoretisch maar ook in praktisch werk, om te voorkomen, dat hun geleerdheid den schijn krijge van een louter op eigen voldoening gerichte en onvruchtbare geleerdheid. Laten de geleerden dus hun wetenschappelijke arbeid ten voordele der christelijke gemeenschap doen strekken en hun persoonlijk vrij zijn van zaken voor de zaak van het algemeen belang gebruiken, en aldus maken, dat hun wetenschap niet, om het zoo uit te drukken, halverwege blijft staan, maar contact zoekt met het gebied der praktische werkzaamheid. Deze werkzaamheid nu vindt men vooral bij het onderwijs der jeugd. Dat is een zaak van zoo hoog belang, dat zij een zeer groot deel van allen arbeid en zorgen opeischt.

Daarom richten wij op de eerste plaats tot u, eerbiedwaardige broeders, de dringende aansporing, nauwlettend te waken voor het behoud, of zo nodig voor het herstel van het geloof op de scholen in heel zijn vollen omvang. Dit geldt zowel voor de van oudsher bestaande als voor de in nieuwere tijd opgerichte scholen, en niet alleen voor die lagere, maar ook voor de zg. middelbare- en hogescholen.

Wat de overige katholieken uit uw streken betreft, zij moeten op de eerste plaats alle krachten inspannen om te bereiken, dat bij het onderwijs der jeugd de eigen rechten der ouders en de eigen rechten der Kerk volkomen veilig zijn.

Hierbij zijn vooral de volgende punten in acht te nemen. Vooreerst, de katholieken moeten, vooral voor de jonge kinderen, overal eigen scholen hebben en geen gemengde scholen, en als onderwijzers moet men de beste en deugdzaamste mensen kiezen. Het is immers een gevaarlijke opvoeding, als daarbij de godsdienst ofwel in verminkten vorm ofwel in het geheel niet behandeld wordt,. en een van deze twee zien wij op de scholen, die vrij gemengde scholen noemden, menigmaal gebeuren. Late men toch niet gemakkelijk de mening aanvaarden, dat men straffeloos een scheiding kan maken tussen onderwijs en godsdienstig leven. Immers, als men nergens in zijn leven, hetzij in zijn openbaar of in zijn particulier leven, zich van zijn godsdienstige verplichting ontslagen mag achten, dan mag men nog veel minder van die verplichting worden afgehouden opeen leeftijd, die onbezonnen is, licht ontvlambaar van geest en tegelijk blootgesteld aan zoveel verleiding. Als men dus het onderwijs zoo inricht, dat alle verband met den godsdienst is verbroken, dan staat dat gelijk met reeds de kiemen van deugd en zedelijkheid aan den ondergang prijs te geven. Dat is werken niet aan de vorming van verdedigers van het vaderland, maar aan het verderf en den ondergang van het mensdom. Inderdaad, als men God heeft uitgebannen, wat zal dan de jongelieden nog binnen de perken van hun plicht kunnen houden? Wat zal hen daartoe terug kunnen brengen, als zij reeds zijn afgedwaald van den waren weg der deugd en in dolle vaart de afgrond der ondeugden tegemoet snellen?

Op de tweede plaats, het is noodzakelijk, dat nietalleen op bepaalde uren godsdienstonderwijs aan de jeugd wordt gegeven, maar ook de gehele overige vorming moet den geur der christelijke godsvrucht ademen. Als dat niet het geval is, als deze heilige adem de ziel van onderwijzers en leerlingen niet doordringt en verwarmt, zal men uit alle onderwijs weinig nut trekken; dikwijls zelfs zullen er niet geringe nadelen uit volgen. Immers, haast ieder vak heeft zijn eigen gevaren, en de jonge mensen zullen daar nauwelijks aan kunnen ontkomen, als hun geest en hart niet om zoo te zeggen door van God afkomstige teugels worden bedwongen. Men moet dus wèl toezien: de hoofdzaak, nl, de beoefening der gerechtigheid en der godsvrucht, mag niet op de tweede plaats komen; de jeugd mag niet uitsluitend geboeid worden aan de dingen die onder de zinnen vallen en daardoor iedere degelijke toeleg op deugd opzij zetten. Terwijl de onderwijzers de lastige taak hebben van hun moeitevol onderricht, en daarbij tot lettergrepen en komma's toe speuren, mogen zij zeker niet zonder zorg zijn voor de ware wijsheid, wier begin de vreze des Heeren is en naar wier voorschriften heel de levenspraktijk in alle omstandigheden moet worden ingericht. Met het aanleren van de vele kundigheden moet dus gepaard gaan de zorg voor de cultuur der ziel. Het onderwijs in ieder vak, om het even welk vak, moet geheel bezield, beheerst worden door den godsdienst. Deze moet met zijn verhevenheid en zijn aantrekkelijkheid zulk een diepen indruk maken, dat hij in de ziel der jonge mensen als het ware blijvende prikkels ten goede achterlaat.

Wanneer het echter altijd de bedoeling der Kerk geweest is, dat alle studievakken in drenst gesteld worden van de godsdienstige opleiding der jeugd, dan moet dit onderdeel van het onderwijs niet alleen zijn eigen plaats hebben, en wel de voornaamste, maar dan mag ook niemand de gewichtige taak van onderwijzer waarnemen, zonder door het oordeel der Kerk voor dat ambt geschikt bevonden en door haar gezag goedgekeurd te zijn.

Evenwel, de lagere scholen zijn niet de enige, waar de godsdienst de hem toekomende rechten opeist. Daar is een tijd geweest, waarin door de reglementen van iedere hogeschool (die van Parijs vooral) er in voorzien was, dat heel de wetenschappelijke vorming zoo aan de theologie was aangepast, dat niemand geacht werd den hoogsten top der wetenschap te hebben bereikt, of hij moest zijn graad in de theologie gehaald hebben.

De paus, die de eeuw van Augustus heeft doen herleven, Leo X, en de andere pausen, onze voorgangers, na hem, hebben gewild, dat het Romeins college en de andere Romeinse universiteiten in den tijd waarin een heftige strijd der goddeloosheid tegen den godsdienst was ontbrand, als het ware de versterkte burchten zouden zijn, waar de jeugd onder leiding en voorlichting der christelijke wijsheid haar onderricht zou ontvangen. Dit studieprogram, dat aan God en godsdienst de eerste plaats inruimde, heeft meer dan gewone vruchten gedragen. Het heeft ten minste tot gevolg gehad, dat de aldus gevormde jongelieden hun plichten beter getrouw bleven. Dit gelukkig resultaat zal ook bij u aanwezig zijn, als gij al uw krachten inspant om te bereiken, dat op de middelbare scholen, op de gymnasia, de lycea en op de hoge scholen de rechten van den godsdienstgeëerbiedigd worden.

Maar nooit haag men vergeten, dat zelfs de besteplannen mislukken en dat iedere arbeid tevergeefs is, als de eenheid in opvatting en de eenheid in actie ontbreekt. Wat immers zullen de krachten der goeden, als zij verdeeld zijn, uitrichten tegen den vereenden aanval der vijanden? Of wat zal de dapperheid van op zich staande personen baten, als er geen leiding is, waaraan allen zich onderwerpen? Daarom sporen wij u dringend aan, om, met terzijdestelling van nutteloos getwist en najagen van partijbelangen, die een gemakkelijke aanleiding tot verdeeldheid zijn, allen éénstemmig dezelfde opvatting te huldigen omtrent de behartiging van het welzijn der Kerk, met vereende krachten dat ene doel na te streven en allen dezelfde goede wil daartoe te betonen, „vol zorg om de eenheid des geestes te bewaren doorde band van de vrede." (Ef. 4, 3) [b:Ef. 4, 3].

Ziedaar de vermaningen, waartoe de herinnering en de gedachtenisviering van een groot heilige voor ons een aanleiding waren. Mogen zijn heerlijke voorbeelden in de geesten geprent blijven, en daar opwekken de liefde voor de wijsheid, die hèm bezielde, de wijsheid nl., die de zorg voor het heil der mensen en voor de verdediging der Kerk nooit uit het oog verliest.

Wij vertrouwen, dat gij, eerbiedwaardige broeders, onder de beste geleerden een groot getal helpers en deelgenooten van uw roemvollen arbeid zult vinden; dat is immers een der voornaamste voorwerpen van uw zorgen. Maar vooral kunnen al degenen, die door Gods voorzienigheid een leidende positie hebben bij het heerlijk werk van het onderwijs der jeugd, u een edelmoedige, als het ware voor het grijpen liggende hulp bieden. Als zij zich blijven herinneren, dat volgens de mening der ouden wetenschap zonder gerechtigheid eer den naam van sluwheid dan van wijsheid verdient, of nog beter, als zij de verzekering der heilige Schrift in hun geest prenten: „grote dwazen zijn alle mensen, die God niet kennen" (Wijsh. 13, 1) [b:Wijsh. 13, 1], dan zullen zij leren van de wapenen der wetenschap gebruik te maken niet zozeer voor hun persoonlijk voordeel als wel voor het algemeen welzijn. Dan mogen zij van hun arbeid en vlijt dezelfde vruchten verwachten als Petrus Canisius weleer in zijn colleges en opvoedingsinstituten behaalde: nl. leerzame, oppassende jonge mensen, van uitmuntend zedelijk gedrag, vervuld met grote afschuw voor het voorbeeld der goddelozen en met een gelijken toeleg op wetenschap en op deugd. Als de godsvrucht diepe wortels in hun ziel geschoten heeft, dan bestaat er haast geen reden meer voor de vrees, dat zij door verkeerde meningen zullen worden aangestoken of van de deugd hunner jeugd zullen afwijken. Op zulke jongelieden zal de Kerk, op zulke zal de maatschappij de schoonste verwachtingen kunnen bouwen, de verwachting nl., dat zij eens uitmuntende burgers zullen zijn, wier bezonnenheid, voorzichtigheid, geleerdheid een veilige grondslag zal zijn voor de orde in de maatschappij en in het huiselijk leven.

Ten slotte, laten wij bidden tot de algoede, allerhoogste God, die „de Heer der wetenschappen" is, tot Zijn maagdelijke Moeder, die „de zetel der wijsheid" genoemd wordt, door de voorspraak van Petrus Canisius, die door zijn roemvolle wetenschap zulke rijke verdiensten jegens de katholieke Kerk heeft verworven. Bidden wij, dat onze wensen voor den bloei der Kerk en voor het welzijn der jeugd in vervulling mogen gaan.

In het vaste vertrouwen hierop verlenen wij aan ieder van u, eerbiedwaardige broeders, aan uw geestelijkheid en heel uw volk als onderpand der hemelse gaven en als bewijs onzer vaderlijke welwillendheid van ganser harte de apostolische zegen.

Gegeven te Rome bij St. Pieter, de achtste augustus 1897, in het twintigste jaar van ons pausschap.

PAUS LEO XIII