H. Thomas van Aquino (3) - Summa Theologiae

Dierbare broeders en zusters,

Ik zou vandaag mijn catechese [3600] over de heilige Thomas van Aquino [d:242] met een derde deel willen afsluiten. Zelfs 700 jaar na zijn dood kunnen wij veel van hem leren. Dat zei ook mijn voorganger, Paus Paulus VI, die zich in een toespraak te Fossanova op 14 september 1974, ter gelegenheid van de zevenhonderdste verjaardag van de dood van de heilige Thomas, afvroeg: “Meester Thomas, welke les kunt gij ons geven?”. En hij gaf dit antwoord: “Vertrouwen in de waarheid van het katholieke religieuze denken, zoals hij het verdedigde, uiteenzette en toegankelijk maakte voor de cognitieve bekwaamheid van de menselijke geest” “Insegnamenti di Paolo VI, XII” (1974, pp. 833-834) [[3613]]. En diezelfde dag zei hij in Aquino, nog steeds met betrekking tot de heilige Thomas: “Iedereen, wij allen, trouwe kinderen van de Kerk, wij kunnen en moeten, tenminste in zekere mate, leerlingen van hem zijn!” “Insegnamenti di Paolo VI, XII” (1974, p. 836) [[3615]].

Gaan ook wij dan in de leer bij de heilige Thomas [d:242] en zijn hoofdwerk, de “ Summa Theologiae [835]”. Al was het niet voltooid, het is een monumentaal werk: het bevat 512 vragen en 2669 artikels. Het is een doorgedreven manier van redeneren met een heldere en diepgaande toepassing van de menselijke intelligentie op de mysteries van het geloof, een combinatie van vraag en antwoord waarin de heilige Thomas de leer van de Heilige Schrift en de Kerkvaders verdiept, in het bijzonder die van de heilige Augustinus [d:234]. In deze reflectie, inspelend op de echte vragen van zijn tijd, die ook en dikwijls de vragen zijn van onze tijd, maakt de heilige Thomas gebruik van de methode en het denken van de filosofen uit de oudheid, vooral Aristoteles, en komt hij tot precieze, scherpzinnige en relevante uitspraken over de waarheden van het geloof, daarin is de waarheid een gave van het geloof, daarin schittert zij en wordt zij voor ons en onze reflectie toegankelijk. Doch, deze inspanning van de geest wordt steeds belicht door het gebed, door het licht dat van Boven komt – zo zegt de heilige Thomas, en hij staaft het met zijn leven. Alleen wie met God en Zijn mysteries leeft, kan begrijpen wat ze zeggen.

In de “ Summa [835]” van theologie, vertrekt de heilige Thomas [d:242] van het feit dat er drie verschillende manieren zijn van het zijn en van de essentie van God: God bestaat in zichzelf, Hij is het principe en doel van alles, daarom komen alle schepselen uit Hem voort en zijn ze van hem afhankelijk; vervolgens is God door Zijn genade aanwezig in het leven en de activiteit van de christenen, van de heiligen; tenslotte is God op heel bijzondere wijze aanwezig in de Persoon van Christus en in de sacramenten die uit Zijn verlossingswerk voortvloeien. Maar de structuur van dit monumentale werk cfr. Jean-Pierre Torrell,.. cfr. Jean-Pierre Torrell, “La ‘Summa’ di San Tommaso”, Milaan 2003, pp. 29-75, dat een zoektocht is naar de volheid van God vanuit een “theologische blik” vgl: Ia q. 1 a. 7 [[[t:Ia q. 1 a. 7]]], bestaat uit drie delen en wordt door de “Doctor Communis” – de heilige Thomas – met deze woorden geïllustreerd: “Hoofddoel van de heilige leer is God te doen kennen en niet alleen in Hemzelf, maar ook als principe en doel van de dingen en bijzonder van het redelijk schepsel. Met de bedoeling deze leer uiteen te zetten, zullen wij vooreerst over God handelen; ten tweede over de beweging van het schepsel naar God toe; en ten derde over Christus die als mens voor ons de weg is om op te stijgen naar God” Ia q. 2 [[t:Ia q. 2]]. Het is een cirkel: God in zichzelf, die uit zichzelf treedt en ons bij de hand neemt, zodat wij met Christus naar God terugkeren, zodat wij met God verenigd zijn en God alles in allen zal zijn.

Het eerste deel van de “ Summa Theologiae [835]” onderzoekt God dus in zichzelf, het mysterie van de Drie-eenheid en Gods scheppende activiteit. In dit gedeelte vinden wij ook een diepgaande reflectie over de authentieke realiteit van de mens, als wezen dat uit de scheppende handen van God gekomen is, als vrucht van Zijn liefde. Enerzijds zijn wij een geschapen wezen, afhankelijk, wij komen niet voort uit onszelf maar uit de andere, wij hebben een ware autonomie, en dus geen schijnwerkelijkheid – zoals sommige Platonische filosofen zeggen – wij zijn een werkelijkheid die door God als zodanig gewild werd en waarde heeft in zichzelf.

In het tweede deel beschouwt Thomas de mens, door genade bezield, in zijn verlangen om God te kennen en lief te hebben, om gelukkig te zijn in de tijd en voor de eeuwigheid. De schrijver presenteert vooreerst de theologische principes van het morele handelen; hij onderzoekt hoe de rede, de wil en de hartstochten zich mengen in de vrije keuze van de mens om goede daden te stellen, geholpen door de kracht van Gods genade doorheen de deugden en gaven van de Heilige Geest, en ook geholpen door de morele wet. Zo is de mens een dynamisch wezen dat op zoek gaat naar zichzelf, dat probeert zichzelf te zijn en op die manier probeert te handelen zodat hij zich opbouwt, zodat hij echt mens wordt; wie doordringt tot de morele wet, dringt door tot de genade, tot zijn eigen rede, wil en hartstochten. Op dit fundament trekt de heilige Thomas de fysionomie van de mens die volgens de Geest leeft en zo een icoon wordt van God. De heilige Thomas [d:242] houdt hier stil om de drie goddelijke deugden te bestuderen – geloof, hoop en liefde -, gevolgd door een diepgaand onderzoek van meer dan vijftig morele deugden, die rond de vier kardinale deugden georganiseerd zijn: voorzichtigheid, rechtvaardigheid, matigheid en sterkte. Vervolgens eindigt hij met een reflectie over de verschillende roepingen in de Kerk.

In het derde gedeelte van de “ Summa [835]” bestudeert de heilige Thomas [d:242] het mysterie van Christus – Weg en Waarheid – door wiens toedoen wij God de Vader kunnen bereiken. In dit gedeelte schrijft hij bijna unieke bladzijden over het mysterie van de Menswording en het Lijden van Jezus, waar hij een wijde reflectie aan toevoegt over de zeven sacramenten, want daarin verspreidt het mens geworden Goddelijk Woord de weldaden van de Menswording voor ons heil, voor onze weg van geloof naar God en het eeuwig leven en blijft Hij bijna materieel aanwezig in de werkelijkheid van de schepping en raakt ons zo in het diepste van onszelf.

Als hij over de Sacramenten spreekt, staat de heilige Thomas [d:242] op een bijzondere manier stil bij het mysterie van de Eucharistie waarvoor hij een zeer grote devotie had, zodanig dat hij volgens zijn oude biografen, de gewoonte had zijn gezicht dicht bij het tabernakel te houden alsof hij het Goddelijk en menselijk hart van Jezus wou horen kloppen. In één van zijn commentaren op de Schrift, helpt de heilige Thomas de uitnemendheid van dit Sacrament van de Eucharistie begrijpen, waar hij schrijft: “De Eucharistie die het sacrament is van het lijden van onze Heer, bevat Jezus Christus die voor ons geleden heeft. Alles wat dus de uitwerking is van het lijden van onze Heer, is ook de uitwerking van dit sacrament, dat niets anders is dan de aanwending van het lijden van de Heer in ons” c. §, lect. 6, n. 963 [[1337]]. Wij begrijpen goed waarom de heilige Thomas en andere heiligen de Mis vierden met tranen van medelijden voor de Heer die zich voor ons als offer aanbiedt - tranen van vreugde en dankbaarheid. Dierbare broeders en zusters, worden wij in de leerschool van de heiligen, geliefden van dit Sacrament! Nemen wij ingetogen deel aan de Mis, om er geestelijke vruchten van te verkrijgen, voeden wij ons met het Lichaam en Bloed van de Heer, om onophoudelijk door de Goddelijke genade gevoed te worden! Spreken wij graag en dikwijls, vertrouwelijk, met het Allerheiligste Sacrament!

Wat de heilige Thomas met grote wetenschappelijke nauwgezetheid in zijn belangrijkste theologische werken, zoals de “ Summa Theologiae [835]” illustreerde, en ook in de “ Summa Contra Gentiles [837]”, werd in zijn prediking voor studenten en gelovigen doorgegeven. In 1273, een jaar voor zijn dood, preekte hij in heel de Vastentijd in de kerk van San Domenico Maggiore in Napels. De inhoud van deze sermoenen werd verzameld en bewaard: het zijn kleine werkjes waarin hij de Geloofsbelijdenis van de Apostelen [1987] uitlegt, het gebed van het Onze Vader interpreteert, de Tien Geboden illustreert en commentaar geeft op het Wees Gegroet. De inhoud van de preken van de “Doctor Angelicus” komt bijna helemaal overeen met de structuur van de “ Catechismus van de Katholieke Kerk [1]”. In catechese en preken, in een tijd als de onze van vernieuwd engagement voor de evangelisatie, zouden deze fundamentele argumenten nooit mogen ontbreken: voor wat wij geloven, is er de geloofsbelijdenis; voor wat wij bidden, het Onze Vader en het Wees Gegroet; voor wat wij ervaren overeenkomstig de Openbaring in de Bijbel, is er de wet van de liefde voor God en de naaste en de Tien Geboden als uitleg bij deze zending tot liefde.

Ik zou enkele voorbeelden willen geven van de eenvoudige, essentiële en overtuigende inhoud van de leer van de heilige Thomas [d:242]. In zijn Werkje over de Geloofsbelijdenis van de Apostelen [1987] legt hij de waarde van het geloof uit. Door de bemiddeling van het geloof, zegt hij, verenigt de ziel zich met God en ontluikt een knop van eeuwig leven; het leven ontvangt een oriëntatie die zekerheid biedt en we overwinnen gemakkelijk de bekoringen. Wie tegenwerpt dat het geloof een dwaasheid is omdat het u doet geloven in iets dat niet behoort tot de ervaring van de zintuigen, zegt de heilige Thomas dat dit betwijfelbaar is, want de intelligentie van de mens is beperkt en kan niet alles kennen. Alleen in het geval dat wij alle zichtbare en onzichtbare dingen volmaakt zouden kunnen kennen, zou het een echte dwaasheid zijn, waarheden te aanvaarden met het geloof alleen. Trouwens daar waar de persoonlijke kennis ontoereikend is,is het onmogelijk te leven zonder voort te gaan op de ervaring van anderen. Het is dus redelijk, geloof te schenken aan God die zich openbaart en aan het getuigenis van de Apostelen: ze waren klein in aantal, simpel en arm, onthutst door de kruisiging van hun Meester; doch veel wijze, edele en welgestelde mensen hebben zich op korte tijd bekeerd door naar hun prediking te luisteren. Het is een wonderbaar historisch fenomeen, waaraan men moeilijk een ander redelijk antwoord kan geven dan dat de apostelen de verrezen Christus moeten ontmoet hebben.

In zijn commentaar [1987] op het artikel uit de Geloofsbelijdenis over de menswording van het Goddelijk Woord, geeft de heilige Thomas [d:242] enkele beschouwingen. Hij zegt dat het christelijk geloof zich gesterkt voelt, als men het mysterie van de Menswording beschouwt; de hoop krijgt meer vertrouwen bij de gedachte dat de Zoon van God onder ons gekomen is als één van de onzen om aan de mensen Zijn Godheid mee te delen; de liefde wordt levendiger, want er is geen duidelijker teken van Gods liefde voor ons dan te zien dat de Schepper van het universum zichzelf tot schepsel maakt, tot één van de onze. Tenslotte voelen wij tegenover het mysterie van Gods menswording het verlangen ontvlammen om bij Christus te zijn in de heerlijkheid. Om een simpele maar doeltreffende vergelijking te maken, bemerkt de heilige Thomas: “Indien de broer van een koning ver weg was, zou hij zeker innig verlangen dicht bij hem te zijn. Wel, Christus is onze Broer: wij moeten dus naar Zijn gezelschap verlangen, één van hart met Hem te worden” Rome 1976, p. 64 [[949]].

Bij de voorstelling van het Onze Vader, toont de heilige Thomas aan dat dit gebed op zich volmaakt is, want het heeft de vijf eigenschappen van een goed gebed: vertrouwende en rustige overgave; een gepaste inhoud want “het is zeer moeilijk juist te weten wat opportuun is om te vragen of niet, wanneer wij moeilijk een keuze kunnen maken tussen onze verlangens” ibid., p. 120 ibid., p. 120; en vervolgens de gepaste volgorde van de verzoeken, vurige liefde en oprechte nederigheid.

De heilige Thomas [d:242] was zoals alle heiligen een grote vereerder van de Heilige Maagd. Hij gaf Haar een ontzettend mooie naam: “Triclinium totius Trinitatis”, “triclinium” betekent de plaats waar de Drie-eenheid haar rust vindt, want door de menswording wonen de drie Goddelijke Personen in geen enkel schepsel zoals Zij en Zij ervaren genoegen en vreugde in Haar ziel vol van genade. Door Haar voorspraak kunnen wij alle hulp verkrijgen.

Met een gebed dat traditioneel toegeschreven wordt aan de heilige Thomas en dat hoe dan ook, de elementen weerspiegelt van zijn diepste Mariale devotie, zeggen ook wij:

“O allerzaligste en zoete Maagd Maria, Moeder van God ... ik vertrouw heel mijn leven toe aan Uw barmhartig hart ... Verkrijg voor mij, o mijn allerzoetste Vrouwe, ware liefde zodat ik met heel mijn hart Uw allerheiligste Zoon kan beminnen en U, na Hem en boven alle dingen, en mijn naaste in God en omwille van God”.