Petrus Lombardus

Geliefde broeders en zusters,

Tijdens de laatste audiëntie van dit jaar, zou ik u willen spreken over Petrus Lombardus: een theoloog die leefde in de XIIe eeuw en grote faam genoot, want één van zijn werken, “Sentences” (Spreuken) genoemd, werd vele eeuwen gebruikt als handboek van theologie.

Wie was dan Petrus Lombardus? Ook al zijn de inlichtingen over zijn leven weinig talrijk, toch kunnen wij ten minste de essentiële lijnen van zijn biografie reconstrueren. Hij werd geboren tussen de XIe en XIIe eeuw, in de buurt van Novara, in het noorden van Italië, op grondgebied dat vroeger toebehoorde aan de Lombarden: om die reden werd hem de naam “Lombardus” gegeven. Hij was van bescheiden afkomst, zoals we kunnen afleiden uit de brief die Bernardus van Clairvaux schreef aan Gilduin, overste van de abdij van Sint-Victor in Parijs, waarin hij vroeg hem gratis op te nemen omdat Petrus naar die stad kwam studeren. Inderdaad, zelfs in de Middeleeuwen waren het niet alleen edelen en rijken die konden studeren en een belangrijke rol spelen in het kerkelijke en sociale leven, maar ook personen van bescheiden afkomst, zoals bijvoorbeeld Paus Gregorius VII, de Paus die Hendrik IV het hoofd bood, of Maurice de Sully, aartsbisschop van Parijs die de Notre-Dame liet bouwen en zoon was van een arme boer.

Petrus Lombardus begon zijn studies in Bologna, vervolgens in Reims en uiteindelijk in Parijs. Vanaf 1140 gaf hij les in de prestigieuze school Notre-Dame. Als theoloog geacht en gewaardeerd, werd hij acht jaar later door paus Eugenius III belast met het onderzoek van de leerstellingen van Gilbert van Poitiers, gekend als “de la Porrée”, die vele discussies veroorzaakten omdat zij niet helemaal orthodox werden bevonden. Eens priester geworden, werd hij in 1159 aangesteld tot bisschop van Parijs, een jaar vóór zijn dood die plaatsvond in 1160.

Zoals alle meesters in de theologie van die tijd, schreef Petrus ook uiteenzettingen en commentaren op de Heilige Schrift. Zijn meesterwerk bestaat uit de vier boeken van de “ Sententiarum [3352]”, een tekst die ontstaan is uit en bestemd voor het onderwijs. Volgens de theologische methode die toen gebruikt werd, diende men vooreerst de gedachte van de Kerkvaders en andere schrijvers die als gezaghebbend golden, te kennen, bestuderen en becommentariëren. Petrus verzamelde dus zeer uitgebreid documentatiemateriaal, dat vooral bestond uit de leer van de grote Latijnse Kerkvaders, in het bijzonder de heilige Augustinus [d:234], en stond open voor de bijdrage van theologen uit zijn tijd. Hij maakte onder meer gebruik van het encyclopedisch werk van een Griekse theoloog, dat sinds kort in het Westen bekend is: “ De fide orthodoxa [855]”, samengesteld door Johannes Damascenus. De grote verdienste van Petrus Lombardus is al het materiaal dat hij zorgvuldig verzameld en geselecteerd had, geklasseerd te hebben in een systematisch en harmonieus kader. Eén van de karakteristieken van de theologie is namelijk het geloofspatrimonium op een één makende en geordende manier te structureren. Hij verdeelde de Spreuken, ’t is te zeggen de geschriften van de Kerkvaders dus over verschillende thema’s, in vier boeken. Het eerste boek gaat over God en het mysterie van de Drie-eenheid; het tweede, over het werk van de schepping, zonde en genade; het derde, over het mysterie van de Menswording en het werk van de Verlossing met een uitgebreide bespreking van de deugden. Het vierde boek is aan de sacramenten en de uitersten van het eeuwig leven of “Novissimi” gewijd. De totaalblik die men erin vindt, bevat bijna alle waarheden van het katholieke geloof. Deze synthetische blik en de klare, geordende, schematische en altijd samenhangende voorstelling, verklaart het buitengewoon succes van de “ Sententiae [3352]” van Petrus Lombardus. Ze verzekerden een zekere opleiding van de studenten en boden leraars ruimte ter verdieping. Een franciscaanse theoloog, Alexander van Hales, die een eeuw na Petrus leefde, maakte een onderverdeling in de “ Sententiae [3352]” die het gebruik en de studie ervan vergemakkelijkte. Zelfs de grootste theologen uit de XIIIe eeuw, Albertus de Grote, Bonaventura van Bagnoregio en Thomas van Aquino, begonnen hun academische werkzaamheid met een commentaar op de vier boeken van de “ Sententiae [3352]” van Petrus Lombardus en verrijkten ze met hun commentaar. Dit boek van Lombardus was tot in de XVIe eeuw het meest gebruikte in alle scholen van theologie.

Ik zou willen beklemtonen dat een organische presentatie van het geloof een onvermijdelijke vereiste is. De waarheden van het geloof verhelderen zich namelijk onderling en in hun totale en unitaire visie blijkt de harmonie van Gods heilsplan en de centrale plaats van het mysterie van Christus. Naar het voorbeeld van Petrus Lombardus, nodig ik alle theologen en priesters uit steeds de hele kijk van de christelijke doctrine voor ogen te houden, om fragmentatie en waardeverlies van de afzonderlijke waarheden tegen te gaan. De Catechismus van de Katholieke Kerk [1], evenals het Compendium van dezelfde Catechismus [663], bieden ons juist dit volledige kader van de christelijke openbaring, die met geloof en dankbaarheid dient aangenomen te worden. Ik zou dus iedere gelovige en christengemeenschap willen aanmoedigen van deze instrumenten gebruik te maken om de inhoud van ons geloof te kennen en te onderzoeken. Zo zal het als een prachtige symfonie naar voor komen, die ons over God en Zijn liefde spreekt en ons oproept tot hechte aanhankelijkheid en een concreet antwoord.

Om een idee te hebben van de belangstelling die de lezing van de “ Sententiae [3352]” van Petrus Lombardus vandaag nog kan wekken, geef ik twee voorbeelden. Zich inspirerend aan de commentaar van de heilige Augustinus [d:234] op het boek van Genesis, vraagt Petrus zich af wat de reden is waarom de schepping van de vrouw plaatshad uit de rib van Adam en niet uit zijn hoofd of voeten. En hij verklaart: “Zij die gemaakt werd, was geen heerseres en evenmin een slavin van de man, maar zijn gezellin” 3,18,3 [[3352]]. Daarna en nog steeds op grond van de leer van de Kerkvaders, zegt hij nog: “In deze daad is het mysterie van Christus en de Kerk vertegenwoordigd. Inderdaad, zoals de vrouw gevormd werd uit de rib van Adam toen deze sliep, zo is de Kerk ontstaan uit de sacramenten die uit de zijde van Christus begonnen te stromen toen Hij sliep op het kruis, namelijk uit water en bloed, waardoor wij vrijgekocht zijn van straf en gezuiverd van zonde” 3,18,4 [[3352]]. Het zijn diepe overwegingen die vandaag nog gelden, nu theologie en spiritualiteit de analogie met de huwelijksband tussen Christus en zijn Kerk grondig onderzoeken. In een andere passage uit zijn hoofdwerk, stelt Petrus Lombardus zich over de verdiensten van Christus de vraag: “Waarom heeft (Christus) dan willen lijden en sterven, als Zijn deugden reeds volstonden voor alle verdiensten?”. Zijn antwoord is indringend en doeltreffend: “Voor u, niet voor Hemelf!”. Hij gaat dan verder met een andere vraag en antwoord, die de discussies lijken weer te geven die plaatshadden tijdens de lessen van de meesters in theologie tijdens de Middeleeuwen: “En in welke zin leed en stierf Hij voor mij? Opdat Zijn lijden en dood voor u een voorbeeld en reden zouden zijn. Een voorbeeld in deugd en nederigheid, een reden tot heerlijkheid en vrijheid; een voorbeeld door God gegeven die gehoorzaam was tot de dood; een reden voor uw bevrijding en zaligheid” 3,18,5 [[3352]].

Onder de belangrijkste bijdragen die Petrus Lombardus aan de geschiedenis van de theologie bood, zou ik willen herinneren aan zijn overweging over de sacramenten, waarvan hij een definitie geeft die ik definitief zou noemen: “Men noemt sacrament in de letterlijke betekenis, een teken van Gods genade en een zichtbare vorm van de onzichtbare genade, op zo een wijze dat het het beeld ervan draagt en er de oorzaak van is” 4,1,4 [[3352]]. Met deze definitie raakt Petrus Lombardus aan de essentie van de sacramenten: zij zijn oorzaak van genade, zij hebben de capaciteit om het Goddelijk leven werkelijk mee te delen. De latere theologen zullen deze visie niet meer verlaten en zullen tevens gebruik maken van het onderscheid tussen materieel element en formeel element, ingevoerd door de “Maître des Sentences” (Meester van de Spreuken), zoals Petrus Lombardus genoemd werd. Het materieel element is de voelbare en zichtbare werkelijkheid, het formeel element zijn de woorden die de ambtsdrager uitspreekt. Beide zijn essentieel voor een volledige en geldige viering van de sacramenten: de materie, de realiteit waarmee de Heer ons werkelijk raakt, en het woord dat de spirituele betekenis geeft. In het doopsel bijvoorbeeld is het materiële element het water dat over het hoofd van het kind gegoten worden en het formele element zijn de woorden “ Ik doop u in de naam van de Vader, de Zoon en de Heilige Geest”. Lombardus verduidelijkt bovendien het feit dat alleen de sacramenten de Goddelijke genade objectief doorgeven en het zijn er zeven: het Doopsel, het Vormsel, de Eucharistie, het Boetesacrament, de Ziekenzalving, de Priesterwijding en het Huwelijk” vgl: 4,2,1 [[[3352]]].

Geliefde broeders en zusters, het is belangrijk te erkennen hoezeer het sacramentele leven waarin de Heer ons doorheen de materie, in de gemeenschap van de Kerk raakt en omvormt, voor elke christen kostbaar en onmisbaar is. Zoals de Catechismus van de Katholieke Kerk [1] zegt, zijn de sacramenten “krachten die uitgaan van het lichaam van Christus die altijd leeft en leven schenkt. Het zijn handelingen van de heilige Geest” Catechismus van de Katholieke Kerk [[1|1116]]. In dit Jaar van de Priester [d:254] roep ik de priesters op, in het bijzonder de zielzorgers, vooreerst zelf een innig sacramenteel leven te leiden om de gelovigen te kunnen helpen. Moge de viering van de sacramenten gekenmerkt zijn door waardigheid en decorum, moge zij het persoonlijk stil gebed en deelname aan de gemeenschap, het besef van Gods aanwezigheid en missionaire ijver bevorderen. De sacramenten zijn de grote schat van de Kerk en het komt ieder van ons toe ze met vrucht te vieren. Een gebeuren dat blijft verbazen, raakt door de sacramenten ons leven: door zichtbare tekens komt Christus ons tegemoet, zuivert Hij ons, omvormt ons en laat ons in Zijn Goddelijke vriendschap delen.

Geliefde vrienden, wij zijn aan het einde van dit jaar en de poort van het nieuwe jaar gekomen. Ik wens dat de vriendschap van Onze Heer Jezus Christus u iedere dag van dit jaar zou begeleiden. Moge deze vriendschap van Christus ons licht en onze gids zijn, ons helpen om mensen te zijn van vrede, van Zijn vrede. Gelukkig jaar aan u allen!