De kathedralen van romaanse naar gotische architectuur: een theologische duiding

Geliefde broeders en zusters,

In de catechese van de laatste weken heb ik meerdere aspecten aangereikt van de Middeleeuwse theologie. Maar het christelijk geloof dat diep ingeworteld is bij de mannen en vrouwen van die eeuwen, gaf niet alleen het ontstaan aan meesterwerken van theologische literatuur over het gedachtegoed en het geloof. Het inspireerde tevens één van de meest verheven artistieke creaties van de wereldbeschaving: de kathedralen, ware glorie van de christelijke Middeleeuwen. Inderdaad, gedurende ongeveer drie eeuwen, vanaf het begin van de XIe eeuw, zag men in Europa een buitengewone artistieke ijver. Een kroniekschrijver beschreef het enthousiasme en de ijver van die tijd als volgt: “Het gebeurde dat men overal ter wereld, maar vooral in Italië en Gallië, kerken begon te verbouwen, alhoewel een groot aantal dat nog in goede staat was, dergelijke restauratie niet nodig had. Het was een soort wedijver tussen het ene volk en het andere; men zou denken dat de wereld zich wou ontdoen van haar oude lompen en overal het witte kleed van nieuwe kerken wou aantrekken. Alles tezamen werden toen bijna alle kathedraalkerken, een groot aantal kloosterkerken en zelfs de gebedshuizen in de dorpen, door de gelovigen verbouwd” 3,4 [[3250]].

Verschillende factoren hebben tot deze heropleving van de religieuze architectuur bijgedragen. Vooreerst de beste historische omstandigheden, zoals grotere politieke zekerheid, vergezeld van een constante bevolkingsaangroei en de voortschrijdende ontwikkeling van steden, handel en rijkdommen. Bovendien vonden de architecten technische oplossingen die steeds meer uitgewerkt werden om de dimensies van de gebouwen te vergroten en tegelijk degelijkheid en een verheven aspect te verzekeren. Het was echter hoofdzakelijk dank zij de vurigheid en de geestelijke ijver van het monnikendom dat in volle expansie was, dat abdijkerken opgericht werden waar de liturgie waardig en plechtig kon gevierd worden en waar de gelovigen konden verwijlen om te bidden, aangetrokken door de verering van relikwieën van de heiligen, die het doel waren van onophoudelijke bedevaarten. Zo ontstonden Romaanse kerken en kathedralen, gekenmerkt door de langwerpige vorm en beuken om de vele gelovigen onder te brengen; zeer stevige kerken met dikke muren, gewelven in steen en eenvoudige, essentiële lijnen. Een nieuwigheid bestaat in de invoering van sculpturen. Romaanse kerken waren de plaats voor monastiek gebed en voor de eredienst van de gelovigen; daarom droegen de beeldhouwers meer zorg voor het opvoedkundige doel dan voor de technische perfectie. Omdat in de zielen sterke indrukken dienden gewekt te worden, gevoelens die konden stimuleren om de ondeugd en het kwaad te ontvluchten en de deugd en het goede te beoefenen, was Christus als universele Rechter, omgeven door personages uit de Apocalyps, het terugkerende thema.
Deze voorstelling is over het algemeen te zien in het portaal van de Romaanse kerken om te benadrukken dat Christus de Deur is die naar de hemel leidt. Wanneer de gelovigen de drempel van dit sacrale gebouw overschrijden, treden zij binnen in een tijd en ruimte die verschillen van die in het gewone leven. Overeenkomstig de bedoeling van de kunstenaars konden de gelovigen in de afbeelding van Christus, de rechtvaardige en barmhartige Heerser, een anticipatie van de eeuwige zaligheid smaken niet alleen in het kerkportaal maar ook tijdens de liturgieviering en de vrome handelingen die binnen het sacrale gebouw plaatshadden.

In de XIIe en XIIIe eeuw, verspreidde zich vanuit het noorden van Frankrijk een ander type van architectuur van sacrale gebouwen, namelijk de gotische architectuur, met twee nieuwe eigenschappen ten overstaan van de Romaanse, namelijk verticale gerichtheid en helderheid. De gotische kathedralen toonden een synthese van geloof en kunst die harmonieus uitgedrukt werd door de universele en fascinerende taal van de schoonheid die ook vandaag nog bewondering wekt. Dank zij de invoering van gewelven met kruisbogen die op stevige zuilen rusten, was het mogelijk de hoogte aanzienlijk te vergroten. De gerichtheid naar de hoogte wou aanzetten tot gebed en was tegelijk gebed. De gotische kathedraal wou zo in haar architecturale lijnen de verzuchting van de ziel naar God uitbeelden. Bovendien konden door nieuwe technische middelen, in de muren openingen gemaakt worden voor polychrome glasramen die de muren ook mooier maakten en die volmaakt geschikt waren om het volk te onderrichten in het geloof. Daarin werd – scène na scène – het leven van een heilige verhaald, een parabel of andere gebeurtenis uit de Bijbel. Vanuit de geschilderde glasramen viel een waterval van licht neer over de gelovigen om hun de heilsgeschiedenis te vertellen en in deze geschiedenis op te nemen.

Een andere karakteristiek van de gotische kathedralen ligt in het feit dat bij de bouw en de versiering, op verschillende manieren doch in koor, heel de christelijke en burgerlijke gemeenschap betrokken was; kleinen en machtigen, ongeletterden en geleerden namen eraan deel want in dit gemeenschappelijk huis werden alle gelovigen in het geloof onderricht. De gotische beeldhouwkunst heeft van de kathedralen een “stenen Bijbel” gemaakt door gebeurtenissen uit het Evangelie en de inhoud van het liturgische jaar, vanaf de Geboorte tot de Verheerlijking van de Heer uit te beelden. Bovendien groeide in die eeuwen steeds meer de aandacht voor de mensheid van de Heer en werd Zijn lijden realistisch voorgesteld: de lijdende Christus (“Christus patiens”) werd een door iedereen geliefd onderwerp, in staat om vroomheid en berouw over de zonden te inspireren. De personages uit het Oude Testament ontbraken niet; zo raakten de gelovigen die in de kathedralen kwamen, vertrouwd met hun geschiedenis die deel uitmaakt van de ene en gezamenlijke heilsgeschiedenis. Met haar gezichten, doordrongen van schoonheid, zachtheid, intelligentie, toont de gotische beeldhouwkunst van de XIIIe eeuw een gelukkige en serene vroomheid die behagen schept in het verspreiden van een oprechte en kinderlijke devotie voor de Moeder van God, die soms gezien wordt als een jonge, glimlachende en moederlijke vrouw en vooral afgebeeld wordt als de heerseres van hemel en aarde, machtig en barmhartig. De gelovigen die de gotische kathedralen vulden vonden er ook graag artistieke expressies terug die herinneren aan de heiligen, voorbeelden van christelijk leven en voorsprekers bij God. En “leken” manifestaties van het leven ontbraken evenmin; zo ziet men hier en daar representaties verschijnen van het werk op het veld, wetenschap en kunst. Alles was gericht op God en werd aan Hem opgedragen, daar waar liturgie gevierd werd. Wij kunnen de zin die aan een gotische kathedraal toegekend werd, beter begrijpen als we de inscriptie lezen die gegraveerd staat in het centrale portaal van Saint-Denis, Parijs: “Voorbijganger, gij die de schoonheid van deze deuren wil loven, laat u niet verblinden door het goud, noch door de pracht, maar veeleer door het zware werk. Hier schittert een beroemd werk, maar moge de hemel die met dit stralend werk geëerd wordt de geesten laten schitteren zodat zij met de heldere waarheid opgaan naar het ware licht waarvan Christus de ware deur is”.

Geliefde broeders en zusters, het is mij een genoegen nu twee elementen te benadrukken van de Romaanse en gotische kunst die ook voor ons nuttig zijn.

• Het eerste: de artistieke kunstwerken die de voorbije eeuwen in Europa ontstaan zijn, kunnen niet begrepen worden als men geen rekening houdt met de religieuze ziel die ze inspireerde. Een kunstenaar die steeds getuigd heeft van de ontmoeting tussen esthetiek en geloof, Marc Chagall, schreef dat “de schilders hun penseel eeuwenlang gedrenkt hebben in het kleurrijke alfabet dat de Bijbel is”. Wanneer het geloof, dat op een bijzondere manier in de liturgie gevierd wordt, de kunst ontmoet, komt diepe harmonie tot stand want beide willen over God spreken door het onzichtbare zichtbaar te maken. Ik zou dit willen meedelen bij de ontmoeting met kunstenaars [3256] op 21 november, door hun opnieuw de vriendschap tussen christelijke spiritualiteit en kunst te willen voorstellen die door mijn vereerde voorgangers, in het bijzonder door de Dienaren Gods Paulus VI en Johannes Paulus II verlangd werd.
• Het tweede element: de kracht van de Romaanse stijl en de pracht van de gotische kathedralen herinneren ons dat de “via pulchritudinis”, de weg van de schoonheid, een bevoorrechte en fascinerende weg is tot het mysterie van God om te naderen. Wat is de schoonheid die schrijvers, dichters, muzikanten, kunstenaars schouwen en in hun taal omzetten, anders dan de weerkaatsing van de pracht van het eeuwige Woord dat mens werd? De heilige Augustinus zei:

“Ondervraag de schoonheid van de aarde, ondervraag de schoonheid van de zee, ondervraag de schoonheid van de diffuse en lichte lucht. Ondervraag de schoonheid van de hemel, ondervraag het sterrenstelsel, ondervraag de zon, die met haar pracht de dag verlicht; ondervraag de maan, die met haar helderheid de duisternis van de nacht tempert. Ondervraag de wilde dieren die in het water zwemmen, die op de aarde gaan, die in de lucht vliegen: zielen die zich verbergen, lichamen die zich tonen; zichtbaar wie zich laat leiden, onzichtbaar wie leidt. Ondervraag ze! Allen zullen antwoorden: kijk naar ons: wij zijn mooi! Hun schoonheid maakt ze kenbaar. Deze veranderlijke schoonheid ... wie heeft ze geschapen, tenzij de onveranderlijke Schoonheid?” CCXLI 2: PL 38,1134 [[880]].

Geliefde broeders en zusters, moge de Heer ons helpen de weg van de schoonheid opnieuw te ontdekken als één van de wegen, misschien de meest aantrekkelijke en fascinerende, om God te ontmoeten en te beminnen.