ledere christen is geroepen om zieken te bezoeken, hen met aandacht bij te staan en met en voor hen te bidden. Gelukkig gebeurt dat in steeds meer parochies niet alleen door priesters en diakens, maar ook door andere gelovigen met een pastorale zending en door vrijwilligers. Zo mogen alle zieken en stervenden zich omringd en gesterkt weten door een gemeenschap van liefde.
In het Sacrament van de Zieken (of de Ziekenzalving) mogen wij de Heer op een bijzondere wijze ontmoeten. Op dit sacrament is het woord van de Heer bij uitstek van toepassing: "Komt allen tot Mij die uitgeput zijt en onder lasten gebukt, en Ik zal u rust en verlichting schenken" . Christus geeft in het Sacrament van de Zieken zijn genadevolle troost en kracht aan zieken en wanneer het Sacrament een plaats krijgt rond het sterfbed, strekt Hij zijn hand uit om de stervenden binnen te leiden in het eeuwig leven.
Veel mensen zien het Sacrament van de Zieken nog steeds als het 'laatste sacrament' en stellen het ontvangen ervan daarom zo lang mogelijk uit. Toch heeft het op een bredere betekenis willen teruggrijpen: "Het 'laatste Oliesel', dat ook en beter 'Zalving van de zieken' kan worden genoemd, is niet uitsluitend het Sacrament van degenen die in het uiterste levensgevaar verkeren. De geschikte tijd om het te ontvangen is dan ook reeds aanwezig, wanneer een gelovige door ziekte of ouderdom in levensgevaar begint te komen" . Wanneer "gelovigen die tot het gebruik van het verstand gekomen zijn, ten gevolge van ziekte of ouderdom in levensgevaar zijn geraakt" , kan het persoonlijk of gemeenschappelijk vieren van dit Sacrament een bijzondere bron van kracht, genezing en hernieuwde levenszin zijn met het oog op de verrijzenis van Christus. De wijst erop, dat het gepast is de Ziekenzalving te ontvangen, voordat men een zware operatie ondergaat. Dit geldt ook voor oudere mensen, wanneer zij duidelijk zwakker worden . Bij de viering van de Ziekenzalving moet het wel gaan om zieken of bejaarden die verkeren in deze aangeduide situaties en niet zomaar om zieken of bejaarden in het algemeen. Dat dient men vooral ook voor ogen te houden, wanneer een gemeenschappelijke viering van de Ziekenzalving plaats vindt, bijvoorbeeld in verpleeghuizen of tijdens bedevaarten.
Wanneer het Sacrament van de Ziekenzalving plaatsvindt, volgt het bij voorkeur op het ontvangen van het Sacrament van Boete en Verzoening en wordt het desgewenst gevolgd door de Heilige Communie. De Ziekenzalving kan plaatsvinden in een viering van de Eucharistie. Wanneer iemand de Ziekenzalving ontvangt die in onmiddellijk levensgevaar verkeert, kan deze zieke het 'Viaticum' ontvangen.
Het toedienen van de Ziekenzalving is voorbehouden aan een priester. Al vanaf de eerste eeuwen is hiervoor de basis gevonden in de Heilige schrift:
"Is iemand onder u ziek? Laat hij de presbyters van de gemeente roepen; zij moeten een gebed over hen uitspreken en hem met olie zalven in de naam des Heren" .
Door het is de koppeling van het Sacrament van de Zieken aan de priesterlijke bediening . Het is dus niet alleen vanwege de samenhang met de Sacramenten van Biecht en Eucharistie dat het toedienen van het Sacrament van de Zieken is voorbehouden aan een priester; ook zonder deze elementen zal de Ziekenzalving alleen door een priester gegeven kunnen worden. Dit is nog eens nadrukkelijk bevestigd door de .
Zeker nu in de parochies en zorginstellingen steeds vaker in teamverband wordt samengewerkt, is een goede en heldere verdeling van ieders specifieke taken noodzakelijk.
Wanneer diakens, pastoraal werk(st)ers en vrijwilligers betrokken zijn bij de pastorale begeleiding van zieken en stervenden, kunnen zij een belangrijke rol vervullen in de voorbereiding op het ontvangen van het Sacrament van de Zieken, dat bediend wordt door de priester. Dit voorbereidende werk is van grote waarde en wij zijn onze diakens, pastoraal werk(st)ers en vrijwilligers dankbaar voor hun inzet rond dit pastoraat, en de priesters die de zieken thuis, in ziekenhuizen en zorginstellingen bezoeken en pastoraal en liturgisch begeleiden.
De situatie kan ingewikkelder liggen, wanneer een zieke of stervende is opgenomen in een ziekenhuis, verpleeghuis of andere instelling en er weinig of geen band bestaat met een (parochie)priester. De pastorale begeleiding zal dan dikwijls gebeuren door diakens, pastorale werk(st)ers of vrijwilligers die aan de instelling verbonden zijn. Tot een goede pastorale begeleiding van zieken behoort de aandacht die besteed wordt aan het onderkennen van de onvervangbare waarde en belang van de Sacramenten van de Ziekenzalving en van de Boete en Verzoening, die door de priester bediend worden. Het persoonlijke pastorale contact met de zieke is vooral dan goed, verantwoord en vruchtbaar, wanneer het ertoe bijdraagt dat de zieke groeit in verlangen naar de sacramentele hulp van Christus in zijn Kerk. Zo ook is het belangrijker dat de gelovigen Christus kunnen ontmoeten in de eucharistie, dan dat zij een persoonlijke band hebben met de priester die celebreert.
Wanneer het toedienen van de Ziekenzalving door een priester echt niet mogelijk is, kunnen diakens, pastorale werk(st)ers en vrijwilligers gebruik maken van de gebeden voor het ziekenbezoek en van de ritus voor de zegening van zieken en van de orde van dienst bij het afscheid van stervenden, zoals deze vinden zijn in het rituale voor de pastorale zorg rond zieken en de ziekenzalving . Indien geen priester aanwezig is, kan elke gelovige die daartoe is aangesteld het viaticum bedienen: de diaken gebruikt dan de ritus die het rituaal voor de priester beschrijft , de niet-gewijde bedienaren volgen de ritus die het rituaal '' ) voor de buitengewone dienaar van de communie beschrijft. Wanneer een diaken of leek deze liturgische bedieningen verzorgt, past grote zorgvuldigheid, teneinde verwarring met het Sacrament van de Ziekenzalving te voorkomen. Daarom moeten woorden, gebeden en/of gebaren achterwege blijven die specifiek bij de Ziekenzalving behoren, zoals opgenomen in het ritueel voor de ziekenzalving zelf. Een zalving van de zieke kan daarom niet gebeuren door een diaken, pastorale werk(st)er, vrijwilliger of een andere leek.
In veel ziekenhuizen en zorginstellingen vindt het pastoraat plaats binnen een oecumenische context. Op sommige plekken wordt bij de inzet van deze pastorale krachten minder gelet op de denominatie van de patiënt en meer voor een functionele aanpak gekozen; op de ene afdeling is bijvoorbeeld een priester, diaken, katholieke pastorale werk(st)er of andere leek werkzaam en op een andere een predikant. Ware oecumene vraagt dat de onderscheiden kerkelijke tradities met hun eigen bedienaren worden gerespecteerd en van katholieke, resp. protestantse zijde geen liturgische bediening wordt vervuld bij zieken die niet tot de eigen kerkgemeenschap behoren. Als bisschoppen vragen wij dat in de zorginstellingen hierover heldere afspraken worden gemaakt die niet indruisen tegen wat de Kerk vraagt.
Wanneer diakens, katholieke pastorale werk(st)ers en vrijwilligers, evenals protestantse werkers in de gezondheidszorg overgaan tot de Ziekenzalving, is dat geen sacramentele handeling. De eerlijkheid gebiedt de katholieke gelovigen hierover niet in het ongewisse te laten. Met verwarring hierover is de oecumene niet gediend. Het zegt hierover:
"Van de katholieken wordt gevraagd oprecht respect te betonen voor de liturgische en sacramentele kerkorde van de andere kerken en kerkelijke gemeenschappen eenzelfde respect wordt van deze gevraagd voor de katholieke kerkorde".
Wij doen een dringend beroep op de priesters om zich beschikbaar te houden voor de bediening van de Ziekenzalving en de laatste sacramenten en op de diakens, pastorale werk(st)ers en vrijwilligers om alle moeite te doen om een priester te zoeken voor de sacramentele zorg voor een zieke in levensgevaar, ook al wordt er door pastoranten en hun omgeving druk uitgeoefend om over te gaan tot een niet-sacramentele viering rondom het ziekbed. We mogen immers niemand de volheid van de sacramentele ontmoeting met de Heer in de ziekenzalving onthouden. Wij hopen daarom van harte en vragen dat iedereen die bij het pastoraat voor zieken betrokken is, alle moeite doet om het Sacrament van de Zieken daarin een plaats te geven.
Utrecht, 8 april 2008
De bisschoppen van Nederland
Naar de oude site