De ware wapenen van de vrede

Tot u, staatslieden.

Tot u, vertegenwoordigers en promotoren van de grote internationale instellingen.

Tot u, politici, specialisten van de internationale communautaire problemen, publicisten, sociologen, economisten die werkt aan de betrekkingen onder de volkeren.

Tot u, burgers van de wereld die gefascineerd zijt door het ideaal van een universele broederlijkheid, of die ontgoocheld zijt en sceptisch met betrekking tot de mogelijkheid om tussen de volkeren betrekkingen te vestigen van rechtvaardigheid, evenwicht en samenwerking.

Tot u tenslotte, volgelingen van de godsdiensten die vriendschap tussen de mensen willen teweegbrengen; tot u Christenen en Katholieken, die de vrede bewerkt in de wereld, een vrede die beginsel is van uw geloof en streefdoel van uw universele liefde.

Tot u willen wij ons zoals de voorgaande jaren ook in 1976 eerbiedig richten met onze vredesboodschap.

We laten aan deze boodschap een uitnodiging voorafgaan: luistert naar onze woorden, weest inschikkelijk en geduldig. De grote zaak van de vrede verdient toch uw luisterbereidheid en uw nadenken, ook al zou het er kunnen op lijken dat we in herhaling vervallen met betrekking tot dit thema bij de dageraad van het nieuwe jaar; zelfs indien gij, die van deze zaken goed op de hoogte zijt door uw studies en misschien nog meer door uw ervaringen, zoudt menen zo wat alles te weten met betrekking tot de vrede in de wereld.

U zal er ongetwijfeld belang in stellen onze spontane gevoelens te vernemen, die gesteund zijn op de lessen van een geschiedenis waarin we allen geworteld zijn, met betrekking tot het schrijnende thema van de vrede.

Onze eerste gevoelens terzake zijn van tweeërlei aard en stemmen niet met elkaar overeen. Overal zien we enerzijds met doening en met hoop dat de idee van de vrede vooruitgang maakt. Ze neemt toe in belang en in afmeting in de geest van de mensheid; tegelijkertijd ontwikkelen zich ook de structuren die vereist zijn om de vrede te organiseren; de vieringen die tot engagement brengen en ook de academische vieringen ten gunste van de vrede nemen in aantal toe; ook de zeden evolueren in de richting van de vrede: reizen, congressen, vergaderingen, commerciële betrekkingen, studies, vriendschap, samenwerking en hulp. De vrede wint terrein. De conferentie van Helsinki in juli-augustus '75 is een gebeurtenis die verwachtingen wekt in die richting.

Maar terzelfdertijd zien wij helaas dat er zich verschijnselen voordoen die ingaan tegen de inhoud en doelstelling van de vrede. Die verschijnselen nemen ook toe, zelfs al blijven ze vaak latent. Ze onthullen de onmiskenbare symptomen van conflicten die al ontstaan zijn of nog op komst. Zo is er een soort wedergeboorte van het nationalisme, dat samengaat met de nationale zin die een legitieme en zelfs wenselijke expressie is van de polyvalente gemeenschap van een volk; maar als men de nationale zin drijft tot vormen van collectief egoïsme en tot exclusivistische tegenstellingen, dan ontstaan in het collectief bewustzijn de gevaarlijke en explosieve kiemen van de rivaliteit en wedijver.

Maar terzelfdertijd zien wij helaas dat er zich verschijnselen voordoen die ingaan tegen de inhoud en doelstelling van de vrede. Die verschijnselen nemen ook toe, zelfs al blijven ze vaak latent. Ze onthullen de onmiskenbare symptomen van conflicten die al ontstaan zijn of nog op komst. Zo is er een soort wedergeboorte van het nationalisme, dat samengaat met de nationale zin die een legitieme en zelfs wenselijke expressie is van de polyvalente gemeenschap van een volk; maar als men de nationale zin drijft tot vormen van collectief egoïsme en tot exclusivistische tegenstellingen, dan ontstaan in het collectief bewustzijn de gevaarlijke en explosieve kiemen van de rivaliteit en wedijver.

In elk land groeit de wapenvoorziening van alle slag bovenmate; en zoiets is schrikbarend. Wij vermoeden - en niet zonder reden - dat de wapenhandel dikwijls op de eerste plaats komt op de internationale markten, dank zij volgend obsederend sofisme : de defensie - ook al wordt ze puur hypothetisch en potentieel genoemd - vereist een bewapeningswedloop die steeds feller moet worden, want alleen wapens kunnen door het evenwicht in hun balans de vrede waarborgen.

Maar deze opsomming van de negatieve factoren die de stabiliteit van de vrede aantasten is nog niet volledig. Kunnen we spreken van vrede als de wereld radicaal wordt verdeeld door onverzoenbare ideologieën, die met macht en op wreedaardige wijze worden georganiseerd; ze trachten de volkeren elk voor zich te winnen of - als de volkeren daartoe de vrijheid hebben - ze binnenin te verdelen in splijtgroepen en partijen; deze vinden hun reden van bestaan en van handelen in het feit dat ze hun troepen vergiftigen door onoverwinnelijke haat en systematische strijd binnen het sociale weefsel zelf. Het schijnbaar normaal karakter van dergelijke politieke situaties kan nochtans niet verbergen dat achter dit alles een ijzeren hand steekt, gereed om de tegenstander te breken van zodra hij een teken van zwakheid geeft dat hem fataal is. Is dat vrede? Is dat beschaving? Is dat wel een volk, dit agglomeraat van burgers die zich tegen mekaar opstellen tot de uiterste consequenties?

En waar is de vrede, in deze haarden van gewapende conflicten, of van conflicten die met moeite worden bedwongen omdat men niet bij machte is tot gewelddadiger explosies? Wij volgen met bewondering de inspanningen die men doet om deze haarden van oorlog en guerrilla te doven. Sinds jaren brengen ze droefheid op de aardbol; en op elk ogenblik dreigen ze te ontaarden in reusachtige oorlogen op de schaal van hele continenten, rassen, godsdiensten, sociale ideologieën. Wij kunnen aan onszelf niet verbergen hoe broos een vrede is als ze slechts een bestand is in afwachting van komende conflicten zoals we hoger hebben vermeld; we kunnen evenmin blind blijven voor de huichelarij van een rust waarvan het vreedzaam karakter enkel bestaat in de koude woorden van een geveinsde en eerbiedige reciprociteit.

We stellen vast dat de vrede in de historische werkelijkheid voortdurende zorgen vergt: van nature is ze precair, want het gaat er om de vestiging van betrekkingen tussen mensen die geweldig zijn en wisselvallig; de vrede vraagt een ononderbroken en wijze inspanning van deze superieure creatieve kunst die men noemt: diplomatie, internationale orde, dynamiek van de onderhandelingen. Arme vrede! Wat zijn dan uw wapens? De schrik voor ongehoorde en fatale conflicten die de hele mensheid kunnen decimeren, ja zelfs vernietigen? Het zich maar neerleggen bij een zekere toestand van overheersing die men moet ondergaan, zoals die van het kolonialisme, het imperialisme of de revolutie, die vroeger een geweldige overheersing waren en nu statisch geworden zijn en zichzelf taai in standhouden? De preventieve en geheime bewapening? Een kapitalistische organisatie, d.w.z. een egoïstische organisatie van de economische wereld waarbij de honger als wapen wordt gehanteerd om de onderwerping en de rust te handhaven? De narcistische betovering van een historische cultuur die leeft in de waan en de overtuiging dat ze eeuwig zal blijven triomferen? Of de prachtige structuren die men heeft opgezet om de internationale vrede te rationaliseren en te organiseren?

Is een vrede die enkel op deze grondvesten gebouwd staat, wel voldoende, zeker, vruchtbaar en gelukkigmakend?

Er is meer nodig. Dat is onze boodschap. Voor alles moet men aan de vrede andere wapens geven dan degene die bestemd zijn om de mensheid te doden en te verdelgen. Er zijn bovenal morele wapens nodig, die aan het internationaal recht kracht en prestige geven, te beginnen met het naleven van de verdragen. Pacta sunt servanda; dit axioma behoudt al zijn waarde voor wie de stevigheid wil van de betrekkingen tussen de staten, de stabiliteit van de rechtvaardigheid tussen de naties, het eerlijk geweten van de volkeren. Pacten zijn het wapenschild van de vrede. En als de verdragen geen weerspiegeling zijn van de rechtvaardigheid? Dan willen we een pleidooi houden voor de nieuwe internationale instellingen; door hun bemiddeling kunnen raadplegingen gehouden worden, studies opgezet, beraadslagingen gevoerd die absoluut moeten vermijden dat men komt tot wat genoemd wordt 'de weg van de feiten', dat betekent: de ontketening van blinde krachten die altijd onschuldige menselijke slachtoffers meebrengen en ontelbare puinen; heel zelden bereiken ze het ware doel : de effectieve revindicatie van een rechtvaardige zaak. De wapens, in één woord de oorlogen, moeten geschrapt worden van de programma's der beschaving. De oordeelkundige ontwapening is een ander wapen voor de vrede. Zoals de profeet Jesaja zegde: "Hij zal recht doen tussen de volken en scheidsrechter zijn tussen de vele naties. Dan smeden zij hun zwaarden om tot ploegscharen en hun speerpunten tot sikkels" (Jes. 2, 4) [b:Jes. 2, 4]. Laat ons ook naar de woorden van Christus luisteren : "Steek het zwaard terug in de schede; want al wie naar het zwaard grijpt zal erdoor vergaan." (Mt. 26, 52) [b:Mt. 26, 52] Is dit utopie? Voor hoe lang nog?

Wij betreden hier het futuristisch domein van de ideale mensheid, van de nieuwe mensheid die moet voortgebracht worden en opgevoed; een mensheid die ontdaan is van haar zware en moordende militaire armatuur, maar die des te meer bekleed is met morele principes die tot haar tweede natuur zijn geworden en ze sterk maken. Deze principes bestaan reeds op het theoretische vlak; maar praktisch staan ze nog in de kinderschoenen, ze zijn zwak en broos; ze beginnen nog maar door te dringen in het diepe en werkzame bewustzijn van de volkeren. Hun zwakheid lijkt ongeneeslijk voor wie een zogezegde realistische diagnose maakt, zoals men doet in de historische en antropologische wetenschap. Die zwakheid staat in verband met het feit dat een ontwapening die .niet algemeen en gemeenschappelijk is, een onvergeeflijke fout zou betekenen, het gevolg zou zijn van een onmogelijk optimisme en van een blinde naïviteit en daarbij een uitdaging voor de anderen om geweld te plegen. Ofwel is de ontwapening een zaak van iedereen, ofwel is ze een delict van gebrek aan verdediging : heeft het zwaard - in het geheel van de menselijke gemeenschap zoals ze historisch en concreet bestond - niet echt reden gehad tot bestaan, als instrument van gerechtigheid en vrede? (Rom. 13, 4) [[b:Rom. 13, 4]] Ja, we moeten dit inderdaad erkennen. Maar heeft de wereld dan .niet de omvormende kracht in zich voelen geboren worden, de hoop die niet meer onwaarschijnlijk is, de effectieve en nieuwe vooruitgang, de geschiedenis waarvan men niet enkel droomt in de toekomst maar die al aanwezig komt en werkelijk is, sinds de Meester, de profeet van het nieuwe testament, heeft verkondigd dat de archaïsche, primitieve en instinctieve wijze van leven voorbij is ? Sinds Hij heeft aangekondigd met woorden die niet enkel kunnen aanklagen en aankondigen maar die ook - mits zekere voorwaarden - de nieuwe mensheid kunnen verwezenlijken : ,,Meent niet dat ik de wet en de profeten ben komen afschaffen; ik ben niet gekomen om af te schaffen, maar om tot voltooiing te brengen ... Gij hebt gehoord dat tot de ouden is gezegd : gij zult niet doden; en als iemand doodt zal hij schuldig zijn voor het gerecht. Welnu Ik zeg u: al wie zich kwaad maakt tegen zijn broer zal schuldig zijn voor het gerecht" (Mt. 5, 17.21-22) [b:Mt. 5, 17.21-22]?

Het gaat niet meer om een pure utopie, naïef en gevaarlijk. Het is de nieuwe wet van de mensheid die vooruitgaat en die aan de vrede een ongehoord wapen in handen geeft : "Gij zijt allen broeders" (Mt. 23, 8) [b:Mt. 23, 8]. Als het besef van een universele broederlijkheid werkelijk tot het hart van de mens gaat doordringen, zal men er dan nog nood aan hebben zich te bewapenen of om fanatieke en blinde moordenaars te worden van eigen broeders die onschuldig zijn; zullen de mensen er nog toe komen om, ter ere van de vrede, slachtpartijen aan te richten van een ongelooflijk geweld zoals b.v. in Hiroshima de 6e augustus 1945? Overigens heeft onze tijd niet een voorbeeld gezien van wat een zwakke mens vermag, alleen gewapend met het principe van de geweldloosheid, namelijk Gandhi, om een natie van honderden miljoenen mensen de vrijheid en de waardigheid van een nieuw volk te geven? De beschaving stapt op achter een vrede die enkel gewapend is met de olijftak; en daarachter volgen de doctores, met de zware volumes over het ontwikkelend recht van de ideale mensheid; daarna volgen de politici, die niet zozeer bedreven zijn in de kunst van het berekenen van de wapenkracht die men nodig heeft om oorlogen te winnen en om over overwonnen en vernederde mensen te heersen, maar die eerder beslagen zijn in de psychologie van het goede en van de vriendschap; ook de rechtvaardigheid stapt mee in die vredesstoet; ze is niet fier meer en wreedaardig, maar ze is er enkel op bedacht om de zwakken te verdedigen, om de geweldenaars te bestraffen, om een orde te verzekeren, die zeker moeilijk is, maar de enige die deze goddelijke naam mag dragen : de orde in de vrijheid en in de bewuste plicht.

Laten we ons verheugen : ook al wordt deze stoet verstoord door aanhoudende aanvallen en door onverwachte incidenten, hij gaat vooruit onder onze ogen in deze tragische tijden; zijn stap is weliswaar langzaam; maar hij is vast en weldoende voor de hele wereld. Het is een stoet die beslist is de echte wapens voor de vrede te gebruiken.

Deze boodschap moet ook haar conclusie hebben. Ze is bestemd voor degene die het Evangelie volgen in de eigenlijke zin van het woord en die zich in zijn dienst stellen. We willen er aan herinneren hoe expliciet en veeleisend Christus onze Heer is op stuk van vrede, een vrede die geen enkel werktuig ter hand neemt, maar enkel gewapend is met goedheid en liefde.

De Heer komt tot affirmaties die zoals elkeen weet, paradoxaal lijken. Laten we er niet voor terugschrikken in het evangelie de regel te gaan zoeken voor een vrede die om zo te zeggen van de orde is van het 'verzaken'. Bijvoorbeeld : "Wie u voor het gerecht wil dagen en uw bovenkleed afnemen, laat hem ook uw mantel" (Mt. 5, 40) [b:Mt. 5, 40]. En verder : Het verbod om zich te wreken, betekent dit geen verzwakking van de vrede ? Wat meer is, verergert het de conditie niet van wie beledigd werd, in plaats van hem te verdedigen ? - "Als iemand u op de rechterwang slaat, bied hem dan ook de linker" (Mt. 5, 39) [b:Mt. 5, 39]. Dus geen represailles, geen wraak (vooral niet te preventieve titel, voor beledigingen die men nog niet eens heeft gekregen !). Hoeveel keer wordt ons in het evangelie de vergeving niet aanbevolen, niet als een daad van laffe zwakheid of van abdicatie voor het onrecht, maar als een teken van broederliefde, die tevens de voorwaarde is opdat God ons zou vergeven; en die vergeving is nog veel overvloediger en hebben we dringend nodig. (Mt. 18, 23v; Mt. 5, 44; Mc. 11, 25; Lc. 6, 37; Rom. 12, 14) [[b:Mt. 18, 23v; Mt. 5, 44; Mc. 11, 25; Lc. 6, 37; Rom. 12, 14]]

Laten we ook in herinnering brengen hoe we ons hebben verbonden tot inschikkelijkheid en vergeving, als we God om vergiffenis vragen in het Onze Vader en hoe we zo zelf de voorwaarde vervullen en de maat bepalen van de verlangde barmhartigheid : "Vergeef ons onze schulden, zoals ook wij vergeven aan onze schuldenaren" (Mt. 6, 12) [b:Mt. 6, 12].

Ziedaar dus een les om te overwegen voor ons die bij Christus in de leer zijn en om toe te passen met betrouwen en moed.

De vrede kan enkel steunen op de vrede, die vrede namelijk die onscheidbaar is van de eisen der rechtvaardigheid, maar die vooral gevoed wordt door het offer van zichzelf, door de goedertierenheid, door de barmhartigheid, door de liefde.

Vanuit het Vatikaan, de 18e oktober, 1975.